PROFILAKTYKA WAD ROZWOJOWYCH I CHORÓB

1. Moduł: Zagadnienia ogólne

1. Profilaktyka - cele i fazy

• Profilaktyka to zespół działań mających na celu:

• Przeciwdziałanie rozwojowi chorób i pojawianiu się ich u osób zdrowych

• Utrzymanie status quo

• Usuwanie czynników ryzyka

• Wzmacnianie czynników chroniących

• Profilaktyka obejmuje trzy poziomy: profilaktykę pierwszorzędową, drugorzędową, trzeciorzędową → patrz poniżej

2. „Czynniki ryzyka” i „czynniki chroniące” - definicja i przykłady

• Czynniki ryzyka: palenie tytoniu, nadciśnienie, otyłość, stres, przepracowanie, brak snu, nieprawidłowe żywienie, mała aktywność fizyczna, zanieczyszczenie środowiska (powietrza i wód), brak opieki lekarskiej, złe warunki pracy i życia

• Czynniki chroniące: badania przesiewowe, szczepienia, prawidłowe warunki pracy, życia i rozwoju, przestrzeganie zasad BHP i higieny osobistej, nadzór dorosłych nad dziećmi, opieka lekarska w szkole i pracy, racjonalne żywienie, dostosowana do wieku i możliwości aktywność fizyczna

3. Profilaktyka pierwszorzędowa (pierwotna) - definicja, rodzaje i przykłady

• Definicja:

• Dotyczy całej populacji

• Polega na zapobieganiu problemom zanim się pojawią

• Polega na eliminowaniu lub ograniczaniu czynników ryzyka

• Polega na wzmacnianiu czynników ochronnych

• Rodzaje:

• Swoista: działanie na rzecz zapobiegania konkretnemu schorzeniu

• Nieswoista: działanie na rzecz poprawy ogólnych warunków funkcjonowania jednostki, działanie na rzecz zapobiegania wielu schorzeniom jednocześnie

• Przykłady:

• Suplementacja diety wit. D w celu uniknięcia krzywicy racjonalnego dzieci (swoista)

• Fluoryzacja zębów w celu zapobiegania próchnicy (swoista)

• Promocja sportu w celu zapobiegania takim schorzeniom jak osteoporoza, otyłość, miażdżyca itp. (nieswoista)

• Promocja racjonalnego żywienia w celu zapobiegania takim schorzeniom jak otyłość, miażdżyca, cukrzyca typu 2 itp. (nieswoista)

4. Zasady racjonalnego żywienia

• Cel żywienia - zaspokojenia głodu. Nie należy przekarmiać dziecka, zmuszać do jedzenia, jeść po ustaniu głodu, odmawiać sobie jedzenia, gdy czuje się głód.

• Częstotliwość jedzenia:

• Należy jeść kilka razy dziennie (4-5 razy)

• Należy jeść w stałych odstępach czasu (co 4 godziny), o stałych porach każdego dnia, nie podjadać między posiłkami

• Należy jeść śniadania i nie opuszczać posiłków, a jeśli już to kolację

• Nie należy jeść wieczorem i w nocy

• Kilka razy w miesiącu powinno się /można jeść czerwone mięso.

• Kilka razy w tygodniu powinno się /można jeść drób, ryby, jaja, słodycze

• Codziennie powinno się /można jeść ser, jogurt, owoce, warzywa, rośliny strączkowe, ryż, ciemne pieczywo, kasze, ziemniaki, orzechy itp.

• Codziennie powinno się wypijać ok. 2 litrów wody.

• Skład pożywienia:

• Ilość zawartych w posiłkach kalorii powinna być dostosowana do potrzeb osoby w zależności od wieku, płci, wykonywanej pracy i stanu zdrowia

• Mięso, drób, ryby, jaja, podroby - wit. B, kwas foliowy, cynk, żelazo, magnez, białko, tłuszcze

• Mleko, nabiał, oleje - wit. A, D, B, kwas foliowy, magnez, cynk, wapń, białko, tłuszcze

• Owoce i warzywa - wit. A, C, B, składniki mineralne

• Produkty zbożowe - skrobia, błonnik, wit. B, żelazo, cynk, magnez

• Kultura jedzenia

• Nie należy jeść w pośpiechu, na stojąco, nad kuchnią

• Nie należy jeść posiłków/produktów o wysokim indeksie glikemiczny (fast foody, słodycze)

• Nie należy jeść produktów niepewnego pochodzenia, spalonych, niedogotowanych, przesolonych, smażonych na starym tłuszczu itp.

5. Zasady profilaktyki chorób żywieniowo-zależnych

• Cukrzyca typu 2 (insulinoniezależna):

• Przyczyna tego typu cukrzycy jest niezdrowy styl życia: nadmiar tłuszczów i cukrów w diecie, nadwaga i otyłość, mała aktywność fizyczna, a także starzenie się. Powoduje ona osłabienie wrażliwości komórek na insulinę. Objawem choroby jest wzmożone pragnienie, częste oddawanie moczu, osłabienie, utrudnione gojenie się ran, senność.

• Zapobieganie: racjonalne żywienie: ograniczenie tłuszczów i cukrów w diecie, regularne spożywanie posiłków o niskim indeksie glikemicznym, obniżenie nadwagi; zwiększenie aktywności fizycznej, regularne badanie poziomu cukru we krwi i zgłoszenie się na badania w przypadku wystąpienia tego typu schorzenia u krewnych, znacznej nadwagi lub pojawienia się pierwszych objawów choroby.

• Miażdżyca → patrz moduł 4

• Osteoporoza → patrz moduł 4

• Krzywica:

• Choroba małych dzieci polegająca na zaburzeniach w gospodarce wapniowo-fosforowej spowodowanych niedoborem wit. D.

• Zapobieganie: podawanie małym dzieciom pokarmów bogatych w witaminę D i wapń, umożliwianie dzieciom przebywania na świeżym powietrzu i na słońcu.

• Choroba niedokrwienna serca (choroba wieńcowa):

• Choroba spowodowana jest odkładaniem się blaszek miażdżycowych w naczyniach wieńcowych zaopatrujących mięsień serca w krew

• Zapobieganie: jak w przypadku miażdżycy (→ patrz moduł 4) a także unikanie stresu i sytuacji wymagających wysiłku, ponieważ częstym powikłaniem tej choroby jest zawał serca

• Choroby takie jak anoreksja czy bulimia, choć związane z żywieniem, są chorobami psychosomatycznymi

6. Rola aktywności fizycznej w zapobieganiu zaburzeniom rozwoju i chorobom

• Sport wpływa na prawidłowy rozwój wielu układów ludzkiego organizmu, poprawia koordynacje ruchową i zapobiega wielu chorobom:

• Układ krwionośny - serce pracuje wolniej i wydajniej, krew przepływa sprawniej wszystkich dociera do wszystkich organów, krew odnawia się szybciej (biegi, spacery)

• Układ oddechowy - oddech jest wolniejszy, spokojniejszy i głębszy, krew lepiej wysyca się tlenem, zwiększa się objętość płuc (uwaga - astma nie jest przeciwwskazaniem do sportu) (biegi, pływanie)

• Układ kostny i mięśniowy oraz stawy - zwiększa się siła i masa mięsni a spada masa tłuszczowa, stabilizują się stawy, co ogranicza krzywienie się kręgosłupa i jego sztywnienie, zmniejsza się prawdopodobieństwo złamań kości (aerobik, biegi, spacery)

• Układ pokarmowy - normalizuje się waga ciała, poprawia się perystaltyka jelit, zwiększa się wchłanianie treści pokarmowych, poprawia metabolizm wątroby (gimnastyka, biegi)

• Układ odpornościowy - wzrasta odporność nieswoista, wzrasta odporność na infekcje, wzrasta odporność u ludzi przewlekle chorych, starych, zmęczonych

• Układ hormonalny - wysiłek fizyczny zwiększa u dzieci wydzielanie hormonu wzrostu, pomaga też kontrolować poziom glukozy i tym samym zapobiega cukrzycy, powoduje wydzielanie się hormonu szczęścia

• Równowaga psychiczna - podnosi się samoocena i poczucie kompetencji, zmniejsza stres, powoduje pojawienie się endorfin i serotoniny, zwiększa pewność siebie, pomaga w leczeniu osób chorobami umysłowymi i w depresji

• Sport pomaga w leczeniu/zapobieganiu takim chorobom/wadom/urazom jak:

• Otyłość, cukrzyca

• Miażdżyca, złe krążenie, nadciśnienie

• Osteoporoza, kruchość kości, złamania, skrzywienia kręgosłupa

• Zaburzenia koordynacji i sprawności ruchowej

• Depresja, opóźnienie umysłowe, stres, obniżenie nastroju

7. Czynniki szkodliwe w środowisku życia i pracy człowieka, możliwości ich ograniczenia i unikania

• Czynniki szkodliwe - praca w jednej pozycji, hałas, dźwiganie, opary (np. benzyny), promieniowanie, sztuczne oświetlenie, klimatyzacja (przesuszenie), ciemność, kontakt z ołowiem i cynkiem, zbyt wysoka lub niska temperatura, mała liczba przerw w pracy, zanieczyszczenie i zapylenie powietrza i pomieszczeń, brak dostępu do wody, nieprzyjemne zapachy, brak dostępu do pomocy lekarskiej

• Możliwości ograniczania/unikania zagrożeń:

• Środki ochrony osobistej - ochraniacze, okulary, hełmy, kaski, fartuchy, nauszniki, maski, stopery, rękawice ochronne, odzież ochronna

• Środki ochrony zbiorowej - odpylanie, wentylacja, klimatyzacja, nawilżanie pomieszczeń, oczyszczanie ścieków, zabezpieczenia maszyn, ochrona przed wibracją, wygłuszanie pomieszczeń, przerwy w pracy, badania profilaktyczne

8. Wpływ hałasu na organizm i możliwości ochrony przed hałasem

• Definicja: hałas to każdy nieprzyjemny i niepożądany dźwięk o natężeniu większym niż 90 decybeli

• Źródła hałasu:

• Komunikacyjne - związane ze środkami transportu takimi jak kolej, samochody, komunikacja miejska itp.

• Przemysłowe - związane z pracą maszyn, przemieszczaniem materiałów i używaniem narzędzi

• Komunalne (osiedlowe) - związane z wywożeniem śmieci, dostawami do sklepów

• Mieszkaniowe (domowe) - związane z wadliwym funkcjonowaniem centralnego ogrzewania, wind, hydroforów, dźwięki ze zsypu

• Skutki hałasu (zależne są od jego intensywności, ciągłości i czasu trwania):

• Uszkodzenie narządu słuchu - czasowa lub stała głuchota, niedosłuch

• Zaburzenia układu nerwowego - problemy z koncentracją, niska wydajność pracy, większa drażliwość, zmęczenie, stres

• Zaburzenia układu krążenia - zaburzenia rytmu serca, skoki ciśnienia

• Zaburzenia układu dokrewnego - zaburzenia wydzielania soku żołądkowego i przez to zaburzenia układu pokarmowego

• Zaburzenia w układzie ruchu - bóle mięśni i stawów

• Ochrona:

• Ograniczenie ruchu pojazdów, poprawa nawierzchni dróg, prowadzenie linii komunikacyjnych w tunelach lub przy wykorzystaniu naturalnych linii ochrony przed hałasem (np. góry, wzniesienia)

• Stosowanie materiałów dźwiękochłonnych, tłumików, stoperów

• Używanie nauszników przez robotników pracujących w hałasie,

• Używanie w przemyśle robotów zamiast ludzi

9. Profilaktyka drugorzędowa - definicja i przykłady

• Definicja:

• Dotyczy określonej grupy ryzyka

• Polega na informowaniu o możliwości wystąpienia choroby, o jej objawach i skutkach osób grup ryzyka (szczególnie par planujących dziecko)

• Polega na wczesnym poszukiwaniu symptomów choroby

• Polega na zapobieganiu rozwojowi choroby

• Przykłady:

• Badania prenatalne i przesiewowe dzieci z grup ryzyka

• Zwiększona częstotliwość badań i kontroli lekarskich u osób z grupy ryzyka (mammografia dla kobiet, u których w rodzinie występował nowotwór piersi; badania densytometryczne dla osób, u których w rodzinie występowała osteoporoza itp.)

• Szczególna kontrola diety u osób, u których w rodzinie występowały schorzenia takie jak otyłość czy cukrzyca)

10. Samokontrola zdrowia

• Badania i kontrole wykonywane samodzielnie domu:

• Samokontrola piersi - badanie piersi w celu ewentualnego wykrycia guzków, zgrubień itp.

• Pomiar ciśnienia tętniczego - regularne pomiary ciśnienia pozwalają na wczesne wykrycie nadciśnienia, zbyt niskiego ciśnienia lub zwiększonej męczliwość

• Obserwacja wagi ciała - nagłe zmiany wagi ciała mogą świadczyć o chorobie (AIDS, nowotwory, depresja, anoreksja, bulimia, cukrzyca itp.), przybieranie na wadze może świadczyć też o nieprawidłowościach w diecie

• Obserwacja skóry - zmiany na skórze mogą świadczyć o wielu chorobach (świąd, łuszczyca, czerniak, bielactwo), w przypadku niektórych chorób zmiany skórne są tylko jednym z objawów (alergia, AIDS)

• Samokontrola zdrowa polega też na regularnym zgłaszaniu się na bezpłatne badania (np. w ramach „białego tygodnia”) poziomu glukozy, spirometrię, ciśnienia tętniczego…

11. Profilaktyka trzeciorzędowa - definicja, cele i przykłady

• Definicja i cele:

• Dotyczy osób przewlekle chorych i niepełnosprawnych

• Polega na rehabilitacji i leczeniu w celu zapobiegania stepowania choroby i obejmowania przez nią kolejnych obszarów organizmu

• Polega na zapobieganiu odrzuceniu, izolowaniu jednostki przez społeczeństwo, rodzinę, bliskich,

• Polega na zapobieganiu powstawaniu u pacjenta chorób umysłowych, rozwojowi depresji, obniżenia samooceny i samopoczucia psychicznego

• Polega na rozwijaniu zainteresowań i pomocy w spełnianiu marzeń i aspiracji zawodowych chorego

• Przykłady:

• Rehabilitacja osób niepełnosprawnych ruchowo mająca na celu zapobieganie zanikowi mięśni

• Tworzenie poradni, których zadaniem jest udzielanie niepełnosprawnym i przewlekle chorym porad prawnych, lekarskich, zawodowych, psychologicznych

• Organizowanie kampanii społecznych na rzecz równego traktowania osób niepełnosprawnych i przewlekle chorych

• Tworzenie zakładów pracy chronionej i wspieranie ich przez rząd / prawo / ZUS

12. Choroba przewlekła, jej następstwa dla dziecka i rodziny, możliwości wsparcia

• Definicja - choroba trwająca dłużej niż 3 miesiące w sposób ciągły lub z nawrotami, nieuleczalna lub postępująca i wymagającą opieki lekarskiej. Zalicza się do nich przede wszystkim upośledzenie umysłowe, wady układu oddechowego i narządów ruchu

• Następstwa:

• Wyróżnia się 4 fazy reakcji na przewlekłą chorobę dziecka: szok, kryzys emocjonalny, pozorne przystosowanie, konstruktywne przystosowanie

• Choroba dziecka powoduje u niego i jego bliskich: lęk, zaburzenie systemu wartości, utrata nadziei, poczucie bezsilności, obniżenie samooceny, bierność, zniechęcenie

• Trudność tej sytuacji wynika z cierpienia, bólu, zagrożenia śmiercią, długotrwałego pobytu w szpitalu, oddalenia od rodziny, potrzeba ciągłej opieki, konieczności zmiany stylu życia, rodzajów aktywności

• Możliwości wsparcia - zmniejszanie fizycznego bólu i psychicznego cierpienia, zmniejszanie poczucia zagrożenia i bezsilności, odbudowa poczucia kontroli nad życiem, zachęcanie do nowej aktywności (rozwijanie hobby, działalność społeczna itp.), budowanie orientacji na nowe wartości, tworzenie warunków dla prawidłowego rozwoju dziecka

2. Moduł: Zapobieganie wadom wrodzonym (genetycznym i przedurodzeniowym)

1. Pojęcia: gen, genotyp, fenotyp, chromosomy, dziedziczenie monogenowe i poligenowe, aberracje chromosomowe

• Gen: odcinek DNA o liniowej sekwencji nukleotydów, odpowiedzialny za powstanie jednego polipeptydu lub cząsteczki RNA; jest odcinkiem DNA, w którym za pomocą kodu genetycznego jest zapisana informacja o kolejności aminokwasów w określonym polipeptydzie lub nukleotydów w cząsteczce RNA

• Genotyp: skład genetyczny osobnika, czyli suma genów zawartych w komórce organizmu; układ alleli jednego lub kilku genów

• Fenotyp: zespół morfologicznych, biochemicznych i fizjologicznych cech organizmu, kształtowanych przez genotyp i środowisko, w którym organizm żyje

• Chromosom: wyróżnicowania specyficzna postać chromatyny składająca się z białka, DNA i RNA. Pojawiają się przed podziałem komórki. Występują parzyście (chromosomy homologiczne). Wyróżniamy chromosomy płciowe (X i Y) oraz autosomalne (niezwiązane z determinacją płci)

• Dziedziczenie monogenowe: dziedziczenie cechy na podstawie tylko jednego genu

• Dziedziczenie poligenowe: dziedziczenie cechy uzależnione od kilku genów (nawet różnych chromosomów)

• Aberracje chromosomowe: zmiany dotyczące liczby bądź struktury chromosomów spowodowane działaniem promieniowania jonizującego, zmianami temperatury, działaniem związków chemicznych bądź wadliwymi podziałami mejotycznymi

2. Najczęstsze choroby genetycznie uwarunkowane

• Choroby monogenowe:

• Autosomalne dominujące:

• Hipercholesterolemia

• Achondroplazja

• Otoskleroza

• Autosomalne recesywne:

• Anemia sierpowata

• Mukowiscydoza

• Fenyloketonuria

• Głuchota wrodzona

• Upośledzenie umysłowe

• Heterosomalne:

• Daltonizm

• Dystrofia mięśniowa Duchenna

• Hemofilia typu A

• Aberracje chromosomowe:

• Autosomów:

• Zespół Downa (trisomia 21 pary)

• Heterosomów:

• Zespół Turnera (X0)

• Zespół Klinefeltera (XXY)

• Choroby poligenowe:

• Schizofrenia

• Padaczka

• Rozszczep wargi lub podniebienia

• Wady serca

• Zwichnięcie stawów biodrowych

3. Zasady poradnictwa genetycznego i możliwości jego uzyskania

• Informowanie rodziców o istnieniu chorób uwarunkowanych genetycznie w ramach poradnictwa przedkoncepcyjnego

• Informowanie o przebiegu i skutkach choroby wrodzonej rodziców z grupy ryzyka

• Informowanie rodziców o konieczności suplementacji diety ciężarnej kwasem foliowym Zalecanie rodzenia dzieci przed 30 r.ż.

• Badania genetyczne rodziców z grupy ryzyka

• Badania prenatalne i przesiewowe u dzieci (szczególnie z grup ryzyka)

• Poradnictwo powinno mieć charakter informacyjny a nie dyrektywny

4. Przygotowanie rodziców do poczęcia dziecka

• Przygotowanie do poczęcia dziecka jest wielopoziomowe:

• Żywienie: przyszła matka powinna zacząć racjonalnie się ożywiać, uzupełniać niedobory minerałów, witamin a w szczególności kwasu foliowego

• Warunki życia: jeśli to możliwe przyszła matka powinna przebywać na terenie nie zanieczyszczonym ołowiem i innymi metalami ciężkimi, powinna mieć ciepło, mieć dostęp do wody i zaplecze finansowe (utrzymanie dziecka kosztuje)

• Używki: matka bezwarunkowo powinna zrezygnować z alkoholu i narkotyków (w tym także marihuany), a oboje rodzice powinni zrezygnować z palenia tytoniu, ponieważ dym szkodzi dziecku i zmniejsza płodność rodziców

• Choroby: kobieta powinna zaszczepić się przeciw różyczce, jeśli na nią nie chorowała; oboje rodzice powinni zbadać się na obecność wirusa HIV, matka powinna ograniczyć przyjmowanie leków do tych zapisanych przez lekarza uprzedzonego o planach poczęcia dziecka

• Wizyta u lekarza: kobieta powinna przed poczęciem dziecka zgłosić się do lekarza na niezbędne badania, ewentualną ocenę płodności, jeśli w rodzinie pojawiały się problemy tego typu, jeżeli stosowała wcześniej terapię hormonalną lub jakąś metodę antykoncepcji powinna się porozumieć z lekarzem w kwestii zaprzestania antykoncepcji (np. usunięcie wkładki domacicznej), badanie na zgodność krwi (konflikt serologiczny)

5. Cele, zasady i dostępność poradnictwa przedkoncepcyjnego

• Poradnictwem przedkoncepcyjnym zajmują się przede wszystkim lekarze ginekolodzy i położnicy w ramach podstawowej opieki zdrowotnej, a także różnego rodzaju przychodnie i placówki zajmujące się badaniem i leczeniem niepłodności, pomocą samotnym matkom i szkoły rodzenia. Poradnictwem przedkoncepcyjnym pod względem duchowym zajmują się też instytucje kościelne.

• Celem poradnictwa przedkoncepcyjnego jest:

• Przygotowanie rodziców do poczęcia dziecka, a następnie do ciąży i wychowywania potomstwa

• Ocena ryzyka - wiek, dieta, warunki życia, przeszłość położnicza, depresja, stres, uzależnienia, choroby

• Zapobieganie chorobom i wadom płodu spowodowanym niewiedzą rodziców na temat warunków poczęcia dziecka i przebiegu ciąży

• Edukację zdrowotną

• Leczenie uzależnień i chorób, dobór diety i jej suplementacja, szczepienia

• Pomoc psychologiczna i społeczna, wspieranie w decyzji o poczęciu dziecka

• Zasady poradnictwa przedkoncepcyjnego dotyczą poszanowania godności przyszłych rodziców i ich poglądów, a także nie lekceważenie roli ojca w procesie przygotowania do posiadania dzieci. Należy nie tylko informować o kwestiach zdrowia fizycznego, możliwościach uzyskania lekarskiej porady, pomocy i badaniach, ale także podkreślać rolę więzi emocjonalnych między przyszłymi rodzicami.

• Największą dostępność do poradnictwa przedkoncepcyjnego mają dobrze wykształcone kobiety z dużych miast między innymi dlatego, że wiedzą gdzie go szukać. Gorsza jest sytuacja kobiet z małych miasteczek i wsi, gdzie dostępność do służby zdrowia w ogóle jest mniejsza, a często świadomość potrzeby poradnictwa niższa.

6. Zasady zapobiegania wadom cewy nerwowej

• Ok. 4 tygodnia rozwoju zarodka płytka nerwowa zamyka się tworząc cewę nerwową. W tym czasie wiele kobiet dopiero domyśla się, że jest w ciąży

• Tylko w 5% przypadków wady cewy nerwowej są uwarunkowane genetycznie. Pozostałe przypadki są wynikiem złych nawyków żywieniowych matki.

• Wady cewy nerwowej spowodowane są niedoborem kwasu foliowego (wit. B9) w diecie matki w pierwszych tygodniach ciąży.

• Profilaktyka:

• Informowanie o konsekwencjach wad cewy nerwowej

• Informowanie kobiet młodych i planujących ciążę o konieczności suplementacji diety kwasem foliowym przy pomocy środków takich jak np. Folik

• Informowanie w jakich produktach jest kwas foliowy (szpinak, brokuły, cytrusy) i namawianie do ich spożywania jeszcze przed zajściem w ciążę (potem jest już za późno).

7. Czynniki ryzyka związane ze stylem i warunkami życia ciężarnej wpływające na powstanie wad wrodzonych u dziecka

• Żywienie - na rozwój płodu negatywnie wpływa nadmiar tłuszczu w diecie, alkohol, nadmiar soli kuchennej; pozytywnie na rozwój płodu wpływają warzywa, owoce, ryby, drób, ciemne pieczywo, woda mineralna, dieta urozmaicona, bogata w witaminy. Zapotrzebowanie ciężarnej na kalorie jest większe niż przed ciążą, ale nieznacznie, więc przejadanie się może stać się przyczyną nadwagi u dziecka, a zbyt małe przybranie na wadze może spowodować przedwczesny poród lub wady płodu.

• Aktywność fizyczna - Ciężarna nie powinna unikać aktywności fizycznej ze względu na ryzyko nadmiernego tycia, ale nie powinna się przemęczać i unikać tych form aktywności fizycznej, które mogą narazić ją na upadek lub urazy brzucha.

• Używki - kobity ciężarne nie powinny pod żadnym pozorem używać alkoholu, narkotyków i tytoniu, ponieważ maja one negatywny wpływ na dziecko: mogą spowodować niską wagę urodzeniową (tytoń, alkohol), niedotlenienie płodu (tytoń), FAS (alkohol), obniżenie temperatury płodu (alkohol), zwężenie pępowiny (alkohol), uszkodzenie narządów płodu wskutek kwasicy (tytoń), podniesienie ciśnienia krwi płodu (tytoń), a nawet obumarcie płodu.

• Leki - w ciąży kobieta generalnie nie powinna przyjmować leków, ponieważ przechodzą one przez łożysko do płodu i mogą spowodować jego uszkodzenie. Ciężarna może przyjmować tylko leki niezbędne i zapisane przez lekarza, który wie o jej ciąży. Unikać powinno się też znieczuleń

• Choroby (przebyte i aktualne) - przed ciążą kobieta powinna się zaszczepić na różyczkę i zadbać o zęby. W czasie ciąży kobieta powinna unikać kontaktu z osobami chorymi na choroby zakaźne. Należy zadbać o profilaktykę toksoplazmozy.

• Stan psychiczny - zły stan psychiczny ciężarnej (depresja, choroba umysłowa, bulimia, anoreksja) może spowodować zmniejszenie się jej aktywności fizycznej, nieprawidłową dietę, niechęć do troski o zdrowie lub nawet próby wywołania poronienia lub samobójstwo

• Stres - powoduje u ciężarnej zaburzenia snu, podwyższenie ciśnienia, stan ciągłego napięcia i zmęczenia, co powoduje u dziecka zaburzenia ciśnienia krwi i rozwoju, a nawet do poronienia. Stres powoduje też pogorszenie się stanu psychicznego.

• Wykonywana praca - ciężarna powinna wykonywać swoją pracę w warunkach niezagrażających jej dziecku, tzn. nie powinna pracować w miejscach o dużym zanieczyszczeniu i zapyleniu, wykonywać pracy wymagającej znacznego wysiłku fizycznego, długotrwałego pozostawania w pozycji stojącej, przebywania przed komputerem przez dłuższy czas oraz pracy silnie stresującej.

• Warunki życia - ciężarnej powinny zostać zapewnione godziwe warunki bytowania, tzn. powinna mieć dostęp do bieżącej wody (także ciepłej), powinna przebywać w budynkach ocieplanych stosownie do pory roku, nie powinna przebywać w miejscach o dużym zanieczyszczeniu i zapyleniu lub zamieszkanych jednocześnie przez osoby cierpiące na choroby zakaźne, powinna mieć dostęp do pożywienia i wody pitnej niezanieczyszczonej, spełniającej normy sanitarne.

• Wiek - najlepszy wiek na ciążę to 20-26 lat, rodzenie dziecka później a szczególnie po 30 r.ż. wiąże się ze zwiększonym ryzykiem powstania wad rozwojowych u płodu (np. zespół Downa, wodogłowie) ze względu na częstsze błędy w podziałach komórkowych i częstsze zaburzenia wydzielania hormonów.

8. Przyczyny, objawy i skutki płodowego zespołu alkoholowego (FAS)

• Przyczyny:

• Spożywanie przez ciężarną kobietę alkoholu w ilościach znacznych i szkodliwych dla dziecka

• Objawy:

• Mała waga urodzeniowa

• Charakterystyczne rysy twarzy - opadające kąciki oczu, małe, szeroko rozstawione oczy, spłaszczona twarzoczaszka, wygładzona rynienka podnosowa, cienka górna warga, małożuchwie

• Wady ośrodkowego układu nerwowego

• Skutki:

• Nadpobudliwość

• Nadwrażliwość na bodźce

• Zbyt małe lub duże napięcie mięśniowe

• Uszkodzenia mózgu

• Deficyty uwagi i pamięci

• Trudności w rozumieniu abstrakcji

• Trudności w uczeniu się na błędach i rozwiązywaniu problemów

• Słaba kontrola impulsów

9. Wpływ niedoboru jodu i zanieczyszczenia ołowiem na rozwój dziecka w okresie płodowym i we wczesnym dzieciństwie

• Jod: mikroelement, którego źródłem jest powietrze morskie, ryby, owoce, warzywa, glony i pieczywo (dobowe zapotrzebowanie u dorosłej osoby to 140 mikrogramów), odpowiedzialny za działanie tarczycy, którego niedobór powoduje jej niedoczynność.

• Skutki niedoboru jodu w diecie u małych dzieci i płodu (niedobór jodu w diecie matki):

• Choroba umysłowa, obniżony iloraz inteligencji, opóźnienie reakcji, gorsza koordynacja ruchów, spowolnienie wzrostu, spowolniony rozwój psychiczny i motoryczny spowodowany złym funkcjonowaniem mięśni i nerwów, niedostateczne wykorzystanie tlenu przez wszystkie komórki organizmu

• Ołów: powoduje zatrucia przewlekłe, objawiające się niedokrwistością, pojawieniem się patologicznych form krwinek czerwonych, uszkodzenia dziąseł i błony śluzowej, uszkodzenie nerwów obwodowych, co może powodować niedokrwienie i niedotlenienie płodu.

3. Moduł: Zapobieganie wadom rozwojowym, zaburzeniom i innym zagrożeniom zdrowia ujawniającym się w dzieciństwie i młodości

1. Przyczyny i skutki wypadków, urazów i zatruć u dzieci i młodzieży

• Przyczyny:

• Nieuwaga, nieostrożność

• Wpływ alkoholu, narkotyków na procesy koncentracji, uwagi, refleks, rzetelną ocenę sytuacji i własnych możliwości

• Niewiedza, nieświadomość konsekwencji działań

• Chęć zaimponowania rówieśnikom, sprawdzenia swoich możliwości, brawura

• Chęć zwrócenia na siebie uwagi otoczenia/rodziców

• Brak nadzoru rodziców/opiekunów/instruktorów

• Depresja, zaburzenia psychiczne

• Brak odpowiedniego sprzętu, nieprzestrzeganie zasad BHP, niedostosowania zadania i narzędzi jego wykonania do możliwości dziecka

• Skutki:

• Rany różnego rodzaju, skaleczenia

• Złamania, skręcenia, zwichnięcia

• Uszkodzenia głowy (np. wstrząs mózgu, uszkodzenie czaszki)

• Urazy kręgosłupa, kalectwo

• Poparzenia, porażenie prądem

• Ślepota, częściowa utrata wzroku

• Urazy wewnętrzne

• Krwotoki wewnętrzne i zewnętrzne

• Uraz psychiczny, trauma, stany lękowe

• Śpiączka, stan wegetatywny organizmu

• Zgon

2. Zapobieganie urazom i zatruciom dzieci i młodzieży

• Nadzór, opieka i kontrola dzieci przy wykonywaniu bardziej złożonych i potencjalnie niebezpiecznych czynności jak ćwiczenia fizyczne, zadania wymagając użycia narzędzi (młotek, kleje, nożyczki, nóż)

• Informowanie o skutkach działań potencjalnie niebezpiecznych

• Pozwolenia dziecku na popełnianie niewielkich błędów i nie wyręczanie go we wszystkim w celu wykształcenia u niego świadomości konsekwencji własnych czynów i odpowiedzialności za nie

• Zwracanie uwagi na stan psychiczny dziecka, rozmawianie z nim, chwalenie, zapraszanie kolegów do domu w celu uniknięcia zachowań niebezpiecznych mających na celu zwrócenie uwagi otoczenia lub zyskanie aprobaty

• Ograniczenie dostępu dziecka do niebezpiecznych przedmiotów, toksycznych środków (np. czyszczących), silnych leków (np. przepisanych przez lekarza choremu członkowi rodziny), przestrzeganie zasad BHP także w domu

• Nie zmuszanie dzieci do pracy przekraczającej ich kompetencji i możliwości np. praca na roli, praca z użyciem maszyn

• Zwracanie szczególnej uwagi na produkty podawane dziecku (w tym szczególnie grzyby i produkty surowe)

3. Mechanizm i przyczyny próchnicy zębów i chorób przyzębia

• Przyczyną próchnicy jest demineralizacja twardych części zęba i uszkodzenie jego organicznego podłoża spowodowane działaniem bakterii

• Mechanizm powstawania próchnicy:

• Po spożyciu posiłku pH w jamie ustnej zmienia się i staje się korzystne dla rozwoju bakterii, które rozkładają węglowodany z resztek pokarmowych tworząc silne kwasy odwapniające szkliwo zębów

• Niewystarczające czyszczenie zębów (zbyt rzadkie) powoduje rozwój bakterii

• Częste podjadanie szczególnie słodkości i słodkich napojów powoduje częste niekorzystne zmiany pH

• Działanie bakterii powoduje powstawanie plam o mlecznobiałym kolorze, które z czasem ciemnieją, aż staną się czarne

• W zębach tworzą się zagłębienia i odpada szkliwo (zęby stają się wrażliwsze)

• Drobnoustroje przenikają do komory zęba i atakują jego wnętrze aż do nerwów i korzenia (zapalenie miazgi, nerwu trójdzielnego)

4. Zasady profilaktyki próchnicy zębów u dzieci, młodzieży i ciężarnych

• Należy unikać pojadania między posiłkami

• Należy unikać jedzenia słodyczy i picia słodkich napojów

• Należy unikać jedzenia i picia przed snem, po umyciu zębów

• Należy wzbogacać dietę w witaminy, mikroelementy, a szczególnie w wapń i wit. A, C, D. Należy regularnie i dokładnie myć zęby przez co najmniej 2 minuty, najlepiej po każdym posiłku

• Należy używać nici dentystycznej

• Należy regularnie wymieniać szczoteczkę do zębów

• Należy unikać przedłużania karmienia dzieci butelką powyżej 9 miesiąca i stałego kontaktu dziecka z butelką ze słodkim napojem (próchnica butelkowa, próchnica górnych siekaczy)

• Należy zgłaszać się regularnie na przeglądy do stomatologa

• Należy myć zęby pastą z fluorem

• Należy fluoryzować zęby dzieciom

• Przed planowaną ciążą kobieta powinna zgłosić się do stomatologa, wyleczyć zęby, by w ciąży nie musieć przyjmować znieczulenia i robić prześwietleń

• Należy u stomatologa zdejmować płytkę/kamień nazębny co najmniej raz na rok

• Warto poddać zęby lakowaniu

5. Drogi zakażenia HIV i sposoby zapobiegania zarażeniu

• Drogi zakażenia HIV:

• Przez kontakt z krwią zarażoną (podczas udzielania pomocy, przy transfuzjach)

• Przez kontakty seksualne z osobą zakażoną bez użycia zabezpieczenia np. prezerwatywy

• Przez kontakt dziecka z zakażoną matką przy porodzie, karmieniu, podczas ciąży

• Zapobieganie - działania profilaktyczne:

• Informowanie w szkołach, przychodniach i mediach o możliwości i drogach zarażenia HIV oraz o przebiegu AIDS.

• Promocja bezpiecznego seksu, wstrzemięźliwości seksualnej, wierności w związku

• Unikanie niebezpiecznych zachowań seksualnych

• Badanie krwi na obecność HIV kobiet ciężarnych i planujących ciążę

• Badanie krwi na obecność HIV przy zmianie partnera

• Zachęcanie do badań krwi na obecność wirusa HIV

6. Przebieg zakażenia HIV i możliwości opóźniania i zapobiegania AIDS

• Przebieg zakażenia:

• Po wniknięciu wirus łączy się z limfocytami T i makrofagami

• Po około 2 tygodniach pojawiają się objawy ostrego zakażenia wirusem HIV (bóle głowy, mięśni, gardła, zmęczenie, powiększenie węzłów chłonnych)

• Przez kilka lat (1,5-15 lat) zakażenie przebiega bezobjawowo

• Obniża się odporność, co sprzyja powstawaniu infekcji, nowotworów i powoduje trudności w ich zwalczaniu, powiększają się węzły chłonne, organizm szybciej się męczy, osoba traci na wadze.

• Rozwija się AIDS, infekcje są bardzo częste, wyczerpujące i niebezpieczne

• Zgon następuje na skutek wycieńczenia organizmu i rozwoju nowotworów

• Opóźnianie rozwinięcia się AIDS:

• Podawanie leków wzmacniających odporność

• Zwalczanie infekcji towarzyszących

• Leki działające na wirus HIV i ograniczające jego namnażanie

7. Zasady wspierania osób żyjących z HIV/AIDS

• Pomoc medyczna, informowanie o przebiegu, skutkach i perspektywach leczenia, ewentualne propozycje zmiany w diecie czy aktywności fizycznej

• Pomoc psychologiczna dla chorego, umożliwienie dostępu do grup wsparcia

• Pomoc psychologiczna dla bliskich osoby chorej

• Pomoc w znalezieniu i utrzymaniu pracy

• Pomoc w rozwijaniu zainteresowań i pasji

• Dostęp do porady prawnej w sytuacji dyskryminacji, bądź trudności w pracy, środowisku, rodzinie

• Zachęcanie do brania udziału w kampaniach informujących o zagrożeniu AIDS

• Psychiczne wspieranie chorego przez rodzinę i bliskich, nie dopuszczanie do znacznego obniżenia nastroju (bez okazywania litości, pożałowania, pogardy lub obwiniania (!) o chorobę)

• Umożliwienie i zachęcanie do prowadzenia w miarę możliwości normalnego życia, takiego jak przed chorobą

• Umożliwienie rozwijania aktywności fizycznej

8. Choroby przenoszone drogą płciową, ich objawy i przyczyny szerzenia się

• Kiła:

• Objawy - niebolesna twarda grudka na narządach płciowych przekształcająca się w sączące owrzodzenie, które z czasem zanika (kiła I-rzędowa); czerwone, plamiste, grudkowe wykwity na skórze, powiększenie węzłów chłonnych, łysienie (kiła II-rzędowa); tętniak aorty, uszkodzenie zastawek serca, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, porażenie nerwowe, uszkodzenia narządów wewnętrznych (kiła III-rzędowa).

• Rzeżączka:

• Objawy - u kobiet: upławy, ból przy oddawaniu moczu; u mężczyzn: pieczenie i wyciek ropny z cewki moczowej, ból przy oddawaniu moczu i przy wzwodzie. Powikłania to m.in. zapalenie pęcherza, zakażenie krwi, zapalenie cewki moczowej, stawów.

• AIDS - patrz zagadnienie powyżej

• Rzęsistkowica:

• Objawy - u kobiet: obfite upławy, podrażnienie i świąd sromu, ból przy oddawaniu moczu, bolesne stosunki płciowe; u mężczyzn: wydzielina z cewki moczowej, ból przy oddawaniu moczu.

• Opryszczka narządów płciowych:

• Objawy - pęcherzyki na rumieniowatym podłożu, które pękają powodując owrzodzenie sromu i pochwy u kobiet i prącia u mężczyzn, świąd, pieczenie, bóle, niekiedy także powiększone węzły chłonne okolicy pachwinowej i trudności w oddawaniu moczu.

• Grzybice narządów płciowych:

• Objawy - zaczerwienienie w przedsionku pochwy u kobiet i żołędzi i napletka u mężczyzn, świąd i pieczenie nasilające się przy oddawaniu moczu i po stosunkach płciowych, u mężczyzn także przy wzwodzie; drobne spękania naskórka warg sromowych i przedsionka pochwy.

9. Zasady zapobiegania chorobom przenoszonym drogą płciową

• Promowanie dziewictwa i wierności w związku

• Unikanie przypadkowych kontaktów seksualnych z partnerami, których przeszłości się nie zna, także z prostytutkami

• Używanie zabezpieczenia w postaci np. prezerwatywy

• Stosowanie zasad higieny osobistej

• Wykonywanie badań na obecność HIV i innych wirusów przed podjęciem kontaktów seksualnych z nowym partnerem

• Wprowadzenie tematyki chorób przenoszonych droga płciową do programu lekcji wychowania do życia w rodzinie

10. Odporność swoista czynna i bierna, naturalna i sztuczna; odporność nieswoista

• Odporność swoista (nabyta) - ukierunkowana na konkretne drobnoustroje, działając wolniej, ale skuteczniej na konkretne drobnoustroje.

• Czynna, naturalna - jednorazowe (lub wielorazowe) przebycie choroby powoduje powstanie przeciwciał i pamięci immunologicznej, a w efekcie szybszą i skuteczniejszą reakcję przy kolejnym zarażeniu.

• Czynna, sztuczna - podanie szczepionki, czyli osłabionych drobnoustrojów wywołująca reakcję podobną (choć słabszą) do zarażenia i prowadząca do powstania pamięci immunologicznej i szybszej reakcji przy właściwym zarażeniu

• Bierna, naturalna - przeciwdziałanie zarażeniu odbywa się przy pomocy przeciwciał, które dziecko otrzymało od matki (np. wraz z mlekiem)

• Bierna, sztuczna - podanie surowicy (gotowych przeciwciał) pozwala na obronę organizmu przed drobnoustrojami

• Odporność nieswoista (wrodzona) - ochrona organizmu przed zakażeniem nie ukierunkowana na konkretne drobnoustroje, ale ogólna, chroniąca organizm przed wszystkimi rodzajami drobnoustrojów. Działa szybko. Należą do niej: skóra, rzęsy, łzy, gorączka, pot, makrofagi, granulocyty, wydzielina pochwy, ślina, sok żołądkowy, odpowiednie pH, itp.

11. Zasady zapobiegania chorobom zakaźnym

• Stosowanie badań przesiewowych

• Szczepienia obowiązkowe dzieci, osób podróżujących do miejsc częstego występowania chorób oraz szczepienia zalecane

• Edukacja prozdrowotna, kampanie informacyjne, promocja sportu

• Przestrzeganie zasad higieny w życiu codziennym

• Poprawa warunków życia ludzi, zwalczanie ubóstwa

• Przestrzeganie norm sanitarnych (w produkcji i transporcie żywności, w wodociągach)

• Zachowanie środków ostrożności w kontaktach z chorymi, unikanie kontaktu z wydzielinami ich ciała

• Unikanie ryzykownych zachowań seksualnych

12. Rodzaje otyłości, przyczyny i skutki

• Rodzaje:

• Otyłość prosta - spowodowana spożywaniem większej ilości kalorii niż potrzeba do funkcjonowania

• Otyłość wtórna - towarzysząca niektórym chorobom lub spowodowana przyjmowaniem niektórych leków

• Typy:

• Androidalny - otyłość brzuszna (bardziej typowa dla mężczyzn), zbieranie się tłuszczu wokół talii, na brzuchu.

• Gynoidalny - otyłość udowo-pośladkowa (bardziej typowa dla kobiet), zbieranie się tłuszczu w okolicach bioder, pośladków, ud.

• Przyczyny:

• Skłonności genetyczne

• Czynniki środowiskowe:

• Nieprawidłowy, utrwalony sposób żywienia - przekarmianie dziecka, nadmierne tycie matki czasie ciąży, wadliwy skład pożywienia, podjadanie między posiłkami, nagradzanie dzieci słodyczami

• Mała aktywność ruchowa

• Czynniki psycho-emocjonalne - rekompensowanie trudności jedzeniem

• Skutki:

• Medyczne - zwiększone ryzyko chorób układu krążenia, cukrzycy typu 2, nowotworów (prostaty, macicy), chorób stawów, kamicy dróg żółciowych, niepłodności, zaburzeń miesiączkowania

• Psychospołeczne - opóźnienie rozwoju ruchowego powoduje zaburzenia socjalizacyjne dziecka, wrażenie nieatrakcyjności, niska samoocena, izolowanie się, odrzucenie społeczne, brak wiary we własne siły.

13. Zasady zapobiegania otyłości (profilaktyka wszystkich rzędów)

• Profilaktyka pierwszorzędowa:

• Promocja zdrowego stylu życia

• Promocja sportu i aktywności fizycznej

• Promocja zdrowego, racjonalnego żywienia

• Informowanie rodziców o potrzebie wczesnej profilaktyki otyłości

• Usuwanie ze szkolnych sklepików słodyczy i słodkich, gazowanych napojów

• Proponowanie młodzieży dodatkowych zajęć sportowych poza zajęciami wychowania fizycznego

• Profilaktyka drugorzędowa:

• Informowanie rodziców z grupy ryzyka o potrzebie wczesnej profilaktyki otyłości

• Informowanie rodziców o szkodliwości nawyków żywieniowych takich jak jedzenie przed telewizorem, nagradzanie dzieci słodyczami, zmuszanie do jedzenia dziecko, które już nie chce jeść, przekarmianie, jedzenie późnym wieczorem

• Wykonywanie badań i pomiarów dzieci, wczesne wykrywanie otyłości

• Proponowanie dzieciom z grupy ryzyka zwiększenia aktywności fizycznej

• Rozpisywanie przez lekarzy specjalnych diet dla dzieci z otyłością

• Profilaktyka trzeciorzędowa:

• Przekonywanie o konieczności stosowania diety i układanie jej dla osób otyłych

• Operacyjne i farmakologiczne ograniczanie apetytu i skutków otyłości

• Organizowanie wyjazdów sezonowych z programem odchudzającym dla osób otyłych

• Organizacja grup treningowych dla osób otyłych i planowanie dla nich specjalnych programów ćwiczeń

14. Rodzaje substancji psychoaktywnych, częstość ich używania przez młodych ludzi

• Rodzaje substancji psychoaktywnych:

• Środki działające hamująco na układ nerwowy - opium, morfina, heroina, kompot, barbiturany, leki hipnotyczne i uspokajające

• Środki działające pobudzająco na układ nerwowy - amfetamina, kokaina, ekstazy, kofeina

• Środki wywołujące zaburzenia w układzie nerwowym - meskalina, konopie indyjskie (marihuana, haszysz)

• Środki wziewne - kleje, rozpuszczalniki, aerozole

• Częstość używania:

• Wśród studentów - środki pobudzające np. amfetamina (szczególnie w okresie sesji) oraz marihuana, rzadziej haszysz

• Wśród biedniejszej młodzieży - narkotyki w postaci tabletek np. ekstazy, najtańsze i najgorszej jakości

• Na dyskotekach i w klubach - środki pobudzające, najczęściej ekstazy lub kokaina, zazwyczaj kiepskiej jakości

• Wśród najmłodszych narkomanów - najczęściej środki wziewne (kleje, rozpuszczalniki) ze względu na łatwą dostępność, rzadziej marihuana

• U od dawna uzależnionych narkomanów - kokaina, rzadziej amfetamina i heroina

15. Przyczyny używania substancji psychoaktywnych i szkody związane z ich używaniem

• Przyczyny:

• Ciekawość

• Nuda, bezczynność

• Poczucie, że jest się nierozumianym przez bliskich, problemy rodzinne

• Trudności w nauce, szkolne niepowodzenia

• Problemy osobiste, zmartwienia, bezsilność, obniżenie nastroju

• Chęć przypodobania się grupie, akceptacji

• Nieumiejętność odmawiania, obawa przed odrzuceniem

• Błędne przekonania dotyczące narkotyków, niewiedza

• Skutki:

• Uszkodzenia mózgu, organów wewnętrznych (wątroba, nerki), układu rozrodczego i krwiotwórczego

• Ogólne wyniszczenie organizmu

• Zatrucia i przedawkowania (częstokroć śmiertelne)

• Zaburzenia samokontroli i rozumienia własnych emocji i stanów

• Obniżenie nastroju, poczucie winy, depresja, stany lękowe

• Próby samobójcze

• Izolacja i odrzucenie społeczne

• Trudności w nawiązaniu nowych kontaktów i utrzymaniu ich z osobami nieuzależnionymi

• Zaniedbywanie obowiązków, porzucenie pracy, nauki

• Trudności w emocjonalnym zaangażowaniu się w związek z drugim człowiekiem

• Nieumiejętność radzenia sobie z nowymi trudnościami, przezwyciężania przeszkód

• Wzrost zachowań agresywnych i przestępczych także na tle rabunkowym

16. Zasady zapobiegania używaniu środków psychoaktywnych przez dzieci i młodzież

• Informowanie młodzieży o skutkach zażywania substancji psychoaktywnych

• Promocja zdrowego stylu życia, sportu

• Uczenie dzieci asertywności, odmawiania i nie ulegania wpływom

• Zapraszanie kolegów dziecka do domu, budowanie zaufania i przyjaznej atmosfery w domu

• Rozmawianie z dzieckiem, nie unikanie żadnych tematów (szczególnie tych trudnych)

• Obserwowanie nastrojów dziecka, pomaganie mu w sytuacjach trudnych i rozwiązywaniu problemów

• Uczenie rodziców, wychowawców, policjantów, kuratorów itp. rozpoznawania objawów używania środków psychoaktywnych przez dziecko i zasad reagowania

• Udzielanie pomocy narkotykowych psychologicznej i medycznej osobom uzależnionym od narkotyków

• Kontrolowanie miejsc szczególnie zagrożonych rozprowadzaniem narkotyków jak dyskoteki, kluby

• Ściganie i karanie dilerów i przemytników narkotykowych

4. Moduł: Wczesne zapobieganie chorobom, których objawy ujawniają się zwykle w wieku dorosłym

1. Miażdżyca i jej skutki

• Początek choroby:

• Tworzenie się smug tłuszczowych w ścianach tętnic (są u wszystkich dzieci powyżej 1 roku)

• Powstawanie blaszki miażdżycowej w aorcie i naczyniach wieńcowych (zaczyna się po 1 roku życia)

• Przyczyny:

• Odkładanie się cholesterolu w świetle tętnic, włóknienie naczyń, zmniejszenie elastyczności ścian naczyń krwionośnych

• Objawy:

• Ból dusznicowy i zaburzenia rytmu serca → naczynia wieńcowe

• Oziębienie kończyn, chromanie przestankowe (konieczność przystawania) → naczynia nóg

• Zaburzenia widzenia i zawroty głowy → tętnice szyjne

• Niewydolność nerek → naczynia nerkowe

• Skutki:

• Zawał serca

• Udar mózgu

• Tętniak aorty

• Choroba Bürgera

• Zwiększona męczliwość

2. Czynniki ryzyka miażdżycy i ich ograniczanie/eliminowanie

• Czynniki genetyczne:

• Tętniaki, udary, choroba wieńcowa u krewnych przed 45-50 r.ż.

• Występowanie w rodzinie chorób takich jak cukrzyca, nadciśnienie i otyłość

• Czynniki behawioralne:

• Nieprawidłowe żywienie → nadmiar soli, tłuszczów i niedobór witamin antyoksydacyjnych ( C i E)

• Palenie tytoniu → uszkadza śródbłonek tętnic

• Mała aktywność fizyczna

• Otyłość (zwłaszcza brzuszna) → cukrzyca typu 2 (nadmiar glukozy uszkadza nabłonek); nadciśnienie; zaburzenia funkcji śródbłonka naczyń

• Czynniki fizjologiczne:

• Podwyższone stężenie cholesterolu 200mg/dl (zwłaszcza LDL 130mg/dl)

• Podwyższone ciśnienie 140/90

• Skutki palenia tytoniu

• Niedobór kwasu foliowego

• Profilaktyka

• Korzystne produkty spożywcze: czerwone wino (zawiera antyoksydanty); soki cytrusowe (zmniejszają syntezę LDL); soja i soczewica (zawierają kwas foliowy); oliwa z oliwek; zielona herbata (zmniejsza stężenie trójglicerydów i cholesterolu we krwi)

• Zwiększenie aktywności fizycznej

• Zaprzestanie palenia

• Ograniczenie spożywania tłuszczów i LDL

1. Zapobieganie chorobom układu krążenia

• Badania:

• Regularna kontrola (np. coroczna) poziomu cholesterolu i glukozy we krwi

• Regularne pomiary ciśnienia (u osób z grupy ryzyka)

• Regularne badania lekarskie

• Zdrowy styl życia

• Redukcja nadwagi

• Ograniczenie palenia

• Ograniczenie spożycia tłuszczów i soli kuchennej

• Spożywanie korzystnych produktów → patrz wyżej

• Zwiększenie aktywności fizycznej

1. Osteoporoza, jej przyczyny i skutki

• Przyczyny:

• Postępujące z wiekiem odwapnienie, demineralizacja kości, zmniejszenie ich gęstości

• Objawy:

• Obniżenie wzrostu (od 5cm do ponad 10cm w stosunku do wzrostu z lat młodości)

• Bóle mostka, żeber, kręgosłupa itp.

• Kruchość i łamliwość kości (przy upadkach i stłuczeniach)

• Znaczny ubytek masy kostnej (=osteopenia) widoczny podczas badań densytometrycznych

• Wdowi garb

• Skutki:

• Podatność na złamania kości (nawet w przypadku pozornie niegroźnych urazów) szczególnie kości biodrowych, miednicy, rąk, urazy kręgosłupa

1. Wczesna profilaktyka osteoporozy

• Odpowiednie żywienie:

• Spożywanie produktów bogatych w wapń (chude mleko, jogurty, kefiry, ser żółty, twaróg, fasola, chleb pełnoziarnisty, woda mineralna)

• Unikanie produktów zmniejszających wchłanianie wapnia (tłuszcze, kawa, herbata, coca-cola, alkohol, szpinak, szczaw, rabarbar)

• Spożywanie produktów bogatych w wit. D (szczególnie zimą; szczególnie dzieci i osoby starsze) → suplementacja diety w postaci tabletek

• Badania:

• Kontrolowanie poziomu hormonów (osteopenia może wynikać z niedoboru estrogenów)

• Uwaga na leki (wtórna osteoporoza polekowa: barbiturany i sterydy)

• Zdrowy styl życia:

• Zwiększenie aktywności fizycznej (zwiększa przepływ krwi, poprawia koordynacje ruchową) → gimnastyka, biegi, spacery

• Unikanie palenia tytoniu i spożywania alkoholu

1. Zapobieganie nowotworom

• Profilaktyka pierwotna:

• Unikanie czynników rakotwórczych:

• Promieniowania jonizującego (RTG) i ultrafioletowego

• Węglowodorów aromatycznych (gazy i spaliny samochodowe i z fabryk)

• Dymu tytoniowego

• Azbestu, ołowiu, niklu, chromu itp.

• Wirus HPR, WZW B

• Odpowiednie żywienie:

• Ograniczenie tłuszczu, produktów smażonych, przypalonych, wędzonych, skażonych ołowiem lub nawożonych nawozami sztucznymi.

• Ograniczenie spożywania alkoholu (piwa)

• Inne działania:

• Ograniczenie opalania

• Rzucenie palenia

• Mała liczba partnerów seksualnych i późna inicjacja seksualna (ze względu na możliwość zarażenia wirusami np. WZW B)

• Ciąża przed 26 r.ż.(ze względu na możliwość zachorowania na raka sutka)

• Profilaktyka wtórna:

• Regularne badania lekarskie profilaktyczne u osób z grupy ryzyka

1. Skutki nadmiernego nasłonecznienia i zasady ochrony

• Skutki:

• Bezpośrednie - rumień skórny, opalenizna, pogrubienie skóry, oparzenia słoneczne, znamiona barwnikowe skóry

• Oddalone w czasie - nowotwory (czerniak), starzenie się skóry, zmiany degeneracyjne w obrębie soczewki oka i zaćma.

• Ochrona:

• Kosmetyki z filtrem - chemiczne (odbijające światło) określa wskaźnik SPS (ile razy dłużej można przebywać na słońcu w porównaniu z czasem bezpiecznego przebywania bez filtra) lub mineralne (tlenki i dwutlenki tytanu oraz cynk)

• Ochrona w postaci okularów przeciwsłonecznych, przewiewnej odzieży i nakryć głowy

• Ograniczanie czasu przebywania na słońcu i unikanie przebywania na słońcu w godzinach największego nasłonecznienia (ok. południa)
  

---