Rodzina osoby uzależnionej Paweł Sikora (1)

Zdrowie rodziny

J. Bradshaw wyróżnia cechy zdrowej rodziny:

1. Jest jednostką zabezpieczającą przetrwanie i rozwój

2. Jest glebą zaspokajającą emocjonalne potrzeby swoich członków (wśród nich równowagę pomiędzy zależnością i autonomią, naukę zachowań społecznych i seksualnych)

3. Zapewnia rozwój i wzrastanie każdej osoby w rodzinie

4. Stanowi miejsce rozwoju poczucia własnego Ja

5. Jest podstawową jednostką socjalizacji

Zdrowie rodziny - dojrzałość osób

Wg Bradshawa dojrzała osoba ma:

• Ustanowione granice Ja

• Wyraźną tożsamość

• Może tworzyć znaczące relacje rodzinne

• Jest wolna emocjonalnie

Potrzeby człowieka - Bradshaw

Intelektualne:

• struktury

• wyzwania

• ciekawości

• znaczenia

• odróżniania się

Duchowe:

• samorealizacji

• twórczej miłości

• mocy osobistej

• odpowiedzialności za siebie

• duchowości - bycia potrzebnym

• potrzeby sensu

Emocjonalne:

• samoakceptacji

• własnej wartości

• uznania

• miłości i przynależności

• zainteresowania społecznego

• zaufania ze strony kogoś

• radości

• zabawy

Fizyczne:

• świadomość potrzeb fizycznych

• sprawności

• odżywiania się

• ubrania

• schronienia

• seksu

• dotyku

Zdrowie rodziny - funkcjonalne zasady (Bradshaw)

• Problemy są zauważane i rozwiązywane

• Szanowane jest pięć wolności (Satir)

• Relacje oparte są na dialogu i szacunku. Członkowie rodziny doceniają siebie jako osoby

• Komunikacja jest oparta o konkrety, bezpośrednia i otwarta

• Członkowie rodziny mogą zaspokajać swoje potrzeby

• Członkowie rodziny mogą być indywidualnościami

• Rodzice są konsekwentni

• Role są dość elastyczne

• Atmosfera jest spontaniczna i radosna

• Reguły mają czytelne uzasadnienie

• Błędy są okazją do zmiany, uczenia się i są wybaczane

• System służy jednostkom

• Jest miejsce na zdrowy wstyd i poczucie winy

Wolności osób w rodzinie - Satir

Pięć wolności, swobód:

• Wolność do postrzegania i słyszenia (percepcji) tego co jest obecne tutaj i teraz, a nie tego co było, będzie czy powinno być

• Wolność do myślenia tego co się myśli, a nie tego, co powinno się myśleć

• Wolność do czucie tego co się czuje a nie tego, co powinno się czuć

• Wolność do pragnienia i wybierania tego, czego się chce, a nie tego czego powinno się chcieć.

• Wolność do wyobrażania sobie swojej własnej samorealizacji, a nie grania sztywnej roli, czy ciągłego troszczenia się o bezpieczeństwo.

Zdrowie rodziny

• W zdrowej rodzinie rodzice nie odtrącają dzieci ale też ich nie używają.

• Rodzice umieją zaspokoić swoje potrzeby, dzieci nie są dla nich źródłem mocy, adekwatności i bezpieczeństwa.

• W zdrowej rodzinie dla rodziców są jasne granice miedzy aktualna rodziną i rodzina pochodzenia.

• Związek rodziców jest oparty na decyzji

• Partnerzy podejmują odpowiedzialność za siebie samych.

Niezdrowe postawy rodzicielskie

• A. Postawa odtrącająca

• B. Postawa nadmiernie wymagająca i krytycznie korygująca

• C. Postawa unikająca

Fazy przystosowania do życia w rodzinie z problemem alkoholowym

Faza I

• Incydenty nadużywania alkoholu

• napięcia w małżeństwie

• próby interwencji bez wielkiego efektu (system wymówek i obietnic)

rodzina zaprzecza problemowi alkoholowemu Źródeł szuka się w czynnikach sytuacyjnych i nieporozumieniach

Faza II

Problemy związane z piciem

rodzina się izoluje

Informacja dla innych - „nic się nie dzieje”

Próby kontroli alkoholika, unormalniania życia

Wzrastają napięcia, relacje się zmieniają

Pojawiają się zaburzenia u dzieci

Próby kontroli pijącego i ukrywanie problemu

Poczucie winy żony, chronienie pijącego przed konsekwencjami

Faza III

Balansowanie między kontrolą i rezygnacją

chaos i dezorganizacja

Koncentracja na doraźnym zmniejszaniu skutków picia

Zaburzenia członków rodziny: sen,łaknienie, somatyzacje, zaburzenia emocjonalne samotność, agresja, manipulacje, wagary,kradzieże, eksperymenty z używkami

Dysfunkcjonalne wzory przystosowania

Faza IV

Całkowite przejęcie kontroli

Alkoholik zaczyna być traktowany jak duże,krnąbrne dziecko

Zamiast złości i pretensji coraz częściej pojawia się litość i opiekuńczość

Zwiększenie stabilności rodziny

Faza V

Separacja rodziny od pijącego

Fizyczne lub nawet prawne rozstanie lub Opuszczenie domu przez alkoholika

Zmiana układów rodzinnych

Rodzina szuka innego punktu odniesienia

Dzieci mogą łatwiej opuścić rodzinę

Faza VI

Alkoholik się zmienia

Alkoholik podejmuje abstynencję i pracę nad zmianą siebie.

Rodzina żyje własnym życiem

Próby włączenia alkoholika do systemu rodzinnego

Poszukiwanie nowych wzorców życiowych i form relacji wszystkich aktualnych członków rodziny

Role dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym.

• Role te są podobne dla wszelkich dysfunkcjonalności rodzinnych

• Role służą przetrwaniu - są schematami dostosowania do niszczących warunków rodzinnych. Nie są wybierane ale przyjmowane bez świadomości.

• Najczęściej wymienia się 4 role. Każde z dzieci może przyjmować więcej niż jedną rolę.

• Zob. S. Wegschneider-Cruse, K. Highby, T. Klontz, A. Rainey: Rekonstrukcja rodziny

Role dzieci

• Bohater rodzinny - daje poczucie wartości

• Zwykle najstarsze dziecko albo jedynak

• Osoba zachowująca się doroślej niż to wynika z metryczki: obowiązkowe i odpowiedzialne

• Dostarcza rodzinie poczucia wartości

• Przejmuje obowiązki osoby pijącej,

• Nie stwarza problemów i zaniedbuje własne potrzeby

• Ma trudności z wypoczynkiem i spontanicznością

• Mogą wystąpić trudności psychosomatyczne

• W przyszłości często w zawodzie pomagającym

• Kozioł ofiarny - odwraca uwagę

• Zwykle dziecko środkowe w kolejności.

• Nie jest w stanie konkurować z bohaterem, dlatego szuka wsparcia poza domem, odsuwa się od rodziny

• Stwarza problemy w domu, szkole

• Miewa konflikty z prawem

• W wielu przypadkach uzależnia się

• Przejawia agresję

• Często to pierwsza osoba z systemu rodzinnego, która zgłasza się po pomoc

• Dziecko niewidoczne - daje ulgę znikając

• Sposobem na radzenie sobie z sytuacją rodzinną jest wycofanie

• Nie ujawnia swoich uczuć, potrzeb

• Ucieka w świat marzeń

• Nie korzysta ze wsparcia wewnątrzrodzinnego

• W relacjach z ludźmi słabsze więzi

• Ma trudności w nawiązywaniu kontaktów

• W dorosłości mało satysfakcjonujące relacje

• Często uzależnia się, ma zaburzenia odżywiania, depresję

• Rodzinna maskotka - poprawianie nastroju

• Najczęściej najmłodsze dziecko

• Rozwesela rodzinę, by nie dochodziło do rodzinie pozwolić uniknąć smutku, złości, agresji.

• Traktowana jak młodsza, ochronnie

• Często zwraca na siebie uwagę

• Często z tą cechą dorastają

• Mają małą odporność na stres

• W przyszłości często szukają lekarstwa w używkach, mogą mieć fobie

• Czasami rozpoznawana jest jeszcze jedna rola:

• Wspomagacz

• Dziecko opiekujące się alkoholikiem

• Chroni osobę pijącą przed skutkami picia

• Próbuje kontrolować, jak małżonek (wylewa alkohol, przynosi do domu, szuka powodów do picia i sposobów na niepicie)

• W przyszłości prawdopodobnie będzie małżonkiem osoby uzależnionej.

Reguły systemu rodziny osoby uzależnionej

• Picie osoby uzależnionej reguluje życie rodziny

• Dzieci włączane w próby kontroli rodzica pijącego

• Plan dnia zorganizowany wedle rytmu życia alkoholika

• To rodzi poczucie bezradności i bezsilności

• Potrzeby dzieci nie są realizowane

• Nie można ufać innym

• Fundament to brak zaufania do rodziców - pierwszego obszaru świata. To odbiera poczucie pewności, sensu, rozeznania w świecie.

• Niespełnione obietnice

• Niedotrzymane umowy

• Niekonsekwencje wychowawcze

• Niespójność działań

• Nieprzewidywalność

• Nie wolno rozmawiać o tym, co się dzieje w rodzinie między sobą i z innymi

• Nakaz udawania, że jest wszystko w porządku

• Nie mówić o piciu rodzica

• Nie zdradzać aktów przemocy

• Nie skarżyć się

• Efektem izolacja, poczucie osamotnienia i wstydu

• Nie wolno mówić o tym, co się naprawdę czuje

• Wyrażanie uczuć pogłębia kryzys rodzinny

• Wyrażanie uczuć albo naraża się na złość osoby uzależnionej, albo na bezsilność partnera osoby uzależnionej

• Efekt: brak umiejętności rozpoznawania i wyrażania uczuć.

• S. Wegschneider-Cruse, za B. Błaż-Kapusta, Dzieci z rodzin z problemem alkoholowym, w: Uzależnienia w praktyce klinicznej

Traumy dzieciństwa w rodzinie z problemem uzależnienia

• Oszukiwanie

• Nadmierny krytycyzm

• Niesprawiedliwe traktowanie

• Przemoc intelektualna i emocjonalna

• Przemoc fizyczna

• Porzucenie

• Nadużycia seksualne

• 76% urazowych zdarzeń powoduje uzależniony rodzic

• W. Skrzypczyk, Przemoc wobec dzieci w rodzinach z problemem alkoholowym, w: „Dziecko krzywdzone” 2001, 1.

Syndrom DDA

• „Osoby z syndromem DDA to osoby dorosłe, u których siła zapisu traumatycznych wydarzeń życiowych w rodzinie z problemem uzależnień przekroczyła możliwości zaradcze ich systemu samoobrony, zostawiając trwałe ślady w obrazie siebie i funkcjonowaniu osoby, o cechach złożonego stresu pourazowego, nałożonego na różne konfiguracje cech osobowości.”

• A. Litwa, Syndrom DDA, w: Uzależnienia w praktyce klinicznej

• Podstawowe przejawy syndromu DDA

• Lęk przed bliskością

• Nieufność i wzmożona kontrola

• Trudności w relacjach z ludźmi

• Problemy w kontakcie ze swoimi uczuciami i potrzebami

• To są konsekwencje pourazowe, do których także należy dodać chroniczny lęk, autoagresję, myśli samobójcze i nałogi.

• Zniekształcenia wśród osób z syndromem DDA:

• Obrazu siebie

• Emocji

• Regulowania nastroju i zachowań

• W relacjach z innymi

• Percepcja rzeczywistości

• wolicjonalne

• Charakterystyczna cecha, to życie w dalszym ciągu problemami rodziny pochodzenia

• Towarzyszy im często lęk i poczucie zagrożenia, wstyd i poczucie krzywdy

• Według badań 40% pacjentów DDA cierpi z powodu zaburzeń depresyjno-lękowych, 20% ma zaburzenia osobowości, 40% nie ma nasilonych zaburzeń zdrowia psychicznego.

• B. Bętkowska-Korpała, J. Ryniak, Profile osobowości w grupach pacjentów z syndromem DDA. Badania własne, w: „Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia” 2007, 1.

Syndrom DDA - J. Woititz

• Według J. Woititz, DDA mają następujące wspólne cechy:

• Zgadują, co jest normalne

• Mają trudności w przeprowadzaniu swoich zamiarów od początku do końca

• Kłamią, gdy równie dobrze mogliby powiedzieć prawdę

• Osądzają się bezlitośnie

• Trudno im się bawić i przeżywać radość.

• Traktują siebie bardzo poważnie

• Trudno im nawiązać bliskie kontakty

• Przesadnie reagują na zmiany, na które nie maja wpływu

• Bezustannie poszukują potwierdzenia i uznania

• Myślą, że różnią się od wszystkich innych

• Są albo nadmiernie odpowiedzialne albo nadmiernie nieodpowiedzialne

• Są niezwykle lojalne, nawet w obliczu dowodów, że druga strona na to nie zasługuje

• Ulegają impulsom

• J. Woititz, Dorosłe dzieci alkoholików

Współuzależnienie

„Nic nie jest równie rzadkie jak działanie podjęte ze względu na siebie” Henry Thoreau

Współuzależnienie

Geneza:

1. Koalkoholik - co-alcoholic

Początkowo tylko odnośnie partnerów alkoholików

2. Współuzależnienie - co-dependance (1986 Ceremak)

Poszerzenie rozumienia na partnerów osób uzależnionych od:

a) innych substancji,

b) zachowań,

c) problem ogólniejszy

Współuzależnienie - koncepcje

• Współuzależnienie rozumie się na 3 sposoby:

• Jako zaburzenie zdrowia

• Jako zaburzenie osobowości

• Jako wyuczony sposób radzenia sobie ze stresem

Zaburzenie zdrowia

• Jednym z najbardziej znanych w Polsce reprezentantów jest Janet Woititz

• Współuzależnienie w takiej koncepcji jest odpowiednikiem uzależnienia. Jest podobnym zaburzeniem, ale obiekt jest inny

• Innym znanym reprezentantem jest Pia Mellody

• Według niej współuzależnienie, to choroba powstająca w wyniku wychowywania się w rodzinie dysfunkcjonalnej

• Początkowo Mellibruda i Szczepańska również podobnie rozumieli problem

• Współuzależnienie to uzależnienie od drugiej osoby (upośledzenie kontroli, zmiana tolerancji, koncentracja uwagi na małżonku)

Zaburzenie osobowości

• Cermak proponował utworzenie odrębnej kategorii diagnostycznej wśród zaburzeń osobowości

• Według niego współuzaleznienie to zależność od osoby uzależnionej od substancji psychoaktywnych, od osób kompulsywnych (uzależnienie od zachowań), od osób chorych chronicznie.

• Jednym z głównych wyznaczników jest zaburzenie poczucia tożsamości: nie mają wyznaczonych granic i poszukują tożsamości zajmując się swoim partnerem.

Kryteria diagnostyczne wg Cermaka:

• Uzależnienie poczucia własnej wartości od zdolności wywierania wpływu na uczucia swoje oraz innych, pomimo powtarzających się niekorzystnych tego konsekwencji,

• Przyjmowanie odpowiedzialności za zaspokajanie potrzeb innych osób, przy jednoczesnym braku rozpoznania potrzeb własnych

• Lęk i zaburzenie granic własnego Ja w bliskości i separacji

• Tendencja do wchodzenia w bliskie związki z osobami ujawniającymi zaburzenia osobowości, popędu oraz uzależnionymi

Występowanie co najmniej 3 z 11 objawów:

• Rozbudowany system zaprzeczania

• Zablokowanie emocji

• Depresja

• Nadmierna czujność

• Tendencje kompulsywne

• Lęk

• Nadużywanie substancji

• Choroby związane z działaniem stresu

• Zniekształcony stosunek do siły woli

• Pozostawanie w bliskim związku z osobą aktywnie uzależnioną przez okres co najmniej dwóch lat bez szukania pomocy z zewnątrz

Hurwitz korzystając z dociekań K. Horney wyodrębnia dwa typy zaburzeń osobowości u osób współuzależnionych:

- osoby bierno-zależne

(z nieuświadomioną potrzebą dominacji)

- osoby kontrolująco-dominujące

(z wypartą potrzebą bierności i wsparcia)

„Współuzależnienie może być definiowane jako rozpoznawalny wzór sztywnych cech osobowości , zakorzenionych w zinternalizowanym wstydzie, będącym rezultatem zaniedbania, które zazwyczaj dotyczy każdej osoby w systemie dysfunkcjonalnym.”

John Bradshaw, Zrozumieć rodzinę

Reakcja na stres

• Jackson stwierdza, że poziom zaburzeń partnerów osób uzależnionych jest zależny od poziomu nasilenia picia - to potwierdza koncepcję sytuacyjności zaburzenia wskazując na syndrom PTSD

• Mellibruda i Sobolewska w ostatnich latach również zaliczają współuzależnienie do zaburzeń adaptacyjnych w sytuacjach stresowych.

• Diagnozuje się wówczas F43.1 (zaburzenia stresowe pourazowe) lub F43.2 (zaburzenia adaptacyjne)

Wg Mellibrudy i Sobolewskiej współuzależnienie to:

• utrwalona forma uczestnictwa w długotrwałej i trudnej lub niszczącej sytuacji życiowej

• związanej z patologicznymi zachowaniami partnera

• ograniczająca w sposób istotny jej swobodę wyboru postępowania

• prowadząca do pogorszenia własnego stanu

• utrudniająca zmianę własnego położenia na lepsze.

Wg Mellibrudy i Sobolewskiej współuzależnienie dotyczy:

• Jedynie osoby dorosłej takiej, która dobrowolnie weszła w związek i razem z parterem go tworzy i przynajmniej obiektywnie - może z niego wyjść

• Jedynie osoby, która uczestniczy w związku z druga osobą, która wprowadza do wzajemnych kontaktów destrukcje i uniemożliwia zaspokajanie podstawowych potrzebWspółuzależnienie - koncepcje
  Reakcja na stres

• Jedynie osoby dorosłej takiej, która dobrowolnie weszła w związek i razem z parterem go tworzy i przynajmniej obiektywnie - może z niego wyjść

• Jedynie osoby, która uczestniczy w związku z druga osobą, która wprowadza do wzajemnych kontaktów destrukcje i uniemożliwia zaspokajanie podstawowych potrzeb

Trzy grupy powtarzanych zachowań świadczą o współuzależnieniowym przystosowaniu:

• Nieudane próby zmiany

• Nieudane próby wycofania

• Negatywne sposoby przystosowania

• Współuzależnienie - Pia Mellody

„Współuzależnienie jest chorobą, którą nabywa się w dzieciństwie za sprawą życia w dysfunkcjonalnej rodzinie i nadużyć, które tam się dokonywały.”

Osoba współuzależniona nie potrafi stać się człowiekiem dojrzałym, zdolnym żyć pełnią życia i nadawać sens swojemu życiu.

Choroba ta objawia się w dwóch kluczowych sferach życia:

w jej relacji z sobą samą

w jej relacji z innymi

Współuzależnienie - Pia Mellody

Oś choroby współuzależnienia tworzy pięć objawów (symptomów rdzennych):

Osoby współuzależnione mają trudności z:

• odczuwaniem własnej wartości

• wytyczaniem funkcjonalnych granic

• doświadczaniem i wyrażaniem swojej rzeczywistości

• zaspokajaniem swoich dorosłych potrzeb i pragnień

• doświadczaniem i wyrażaniem swojej rzeczywistości w sposób umiarkowany

Pierwszy symptom rdzenny:

Trudności w trafnym odczuwaniu swojej wartości

„Zdrowe poczucie własnej wartości jest doświadczeniem wewnętrznym, w którym dostrzega się drogocenność siebie jako osoby i odczuwa do siebie szacunek. Rodzi się ono wewnątrz osoby, a następnie przenika na zewnątrz, nasycając nasz stosunek do siebie i do innych”

Zaburzenie poczucia własnej wartości przebiega w dwóch kierunkach: zaniżonej wartości lub negowaniu jej lub megalomanii.

Niższe poczucie wartości bierze się z otrzymywania w dzieciństwie informacji od rodziców (werbalnie i niewerbalnie) o tym, że są mniej wartościowi od innych (np. dorosłych).

Arogancja i megalomania bierze się z a) uczenia dzieci szukania winy w innych, b) wpajania dzieciom przekonania, że są lepsze od innych. Traktowane są jakby nie były w stanie zrobić nic złego.

Często osoby współuzależnione mają zewnątrzsterowne poczucie wartości czyli poczucie wartości zastępczej, bazującej na takich cechach jak:

-wygląd

-zasobność finansowa

-znajomości

-posiadany samochód

-pełnione urzędy i zajmowane stanowiska

-sukcesy dzieci

-bycie kimś małżonka

-posiadane wykształcenie

-osiągnięcia cenione przez innych

Drugi symptom rdzenny

Trudności w wytyczaniu funkcjonalnych granic

Są trzy cele granic ludzkich:

-powstrzymanie innych przed wkraczaniem na nasz teren i nadużywaniem nas

-powstrzymanie nas od wchodzenia na teren innych ludzi i nadużywaniem ich

-umożliwiają ludziom osiągnięcie poczucia własnej tożsamości

Zewnętrzne granice dzielą się na dwie części:

fizyczną - utrzymywanie kontroli nad tym, na ile pozwalamy się zbliżyć do nas ludziom i czy mogą nas dotknąć i z drugiej strony pytanie innych czy na dotyk i zbliżenie pozwolą.

seksualną - utrzymywanie kontroli nad zbliżeniem i dotykiem seksualnym.

Wewnętrzne granice chronią nasze myśli, uczucia i zachowania i powodują, że są one funkcjonalne.

To branie odpowiedzialności za myśli, uczucia i zachowania i oddzielanie ich od myśli, uczuć i zachowań innych ludzi.

Osoba nie mająca swoich granic nie może być świadoma granic innych ludzi.

Napastnik - osoba która przekracza granice innych ludzi i wykorzystuje ich

Napastnik bezwzględny - osoba bijąca lub napastujące seksualnie innych.

Gdy rodzice nie spełniają swoich zadań powstają 4 podstawowe upośledzenia systemu granic:

-brak granic

-uszkodzenie granic

-mury zamiast granic (złości, strachu, milczenia, słów)

-przerzucanie się od murów do braku granic i z powrotem

Trzeci symptom rdzenny

Trudności w posiadaniu i wyrażaniu swojej rzeczywistości

To poczucie, że się nie wie, kim się jest.

Rzeczywistością własną jest:

- ciało (jak wyglądamy, jak działa, jak funkcjonuje),

- myślenie (jakie znaczenie nadajemy napływającym do nas informacjom),

- uczucia, zachowania (co robimy albo czego nie robimy)

Dwa poziomy upośledzenia rozpoznawania własnej rzeczywistości i panowania nad nią:

-Poziom A (mniej dysfunkcjonalny)

„Wiem co jest moją rzeczywistością, ale nie powiem” - ze strachu, że nie zostaną zaakceptowany.

-Poziom B (bardziej dysfunkcjonalny)

„Nie wiem co jest moją rzeczywistością”. W związku z tym muszę skonstruować, zmyślić jakąś rzeczywistość i tożsamość.

Czwarty symptom rdzenny

Trudności w rozpoznawaniu i zaspokajaniu swoich potrzeb

Cecha potrzeb - są niezależne od własnej woli

Jako dzieci zależni jesteśmy od opiekunów, jako dorośli od siebie i sami przy wzajemnej zależności z innymi odpowiedzialni jesteśmy za ich zaspokajanie.

Często zamiast potrzeb rozpoznawane są pragnienia.

Często osoby współuzależnione czują wstyd, gdy rozpoznają swoje potrzeby.

Trudności w zakresie potrzeb objawiają się na cztery sposoby:

Jestem zbyt zależny - znam moje potrzeby ale oczekuję, że inni je zaspokoją, bo sam nie umiem zadbać o ich zaspokojenie.

Jestem przesadnie niezależny - rozpoznaję swoje potrzeby, ale nie przyjmuję pomocy innych. Prędzej nie zaspokoję swoich potrze niż poproszę o pomoc.

Nie odczuwam potrzeb i pragnień - nie uświadamiam sobie potrzeb i pragnień.

Mieszam swoje potrzeby i pragnienia - Choć wiem czego pragnę nie dbam o zaspokojenie swoich potrzeb. np. za pomocą zakupów zastępczo zaspokajam potrzebę czułości.

Piąty symptom rdzenny współuzależnienia

trudności w doświadczaniu i wyrażaniu swojej rzeczywistości z umiarem

Są dwie możliwe opcje:

albo całkowite zaangażowanie

albo w pomijanie swojej rzeczywistości w wyrażaniu

Dotyczy to wszystkich 4 sfer:

Ciała

Myślenia

Uczuć

Zachowania

Osoby współuzależnione mogą odczuwać rzeczywistość emocjonalną na 4 rożne sposoby:

Uczucia dorosłe - dojrzała, autentyczna, emocjonalna reakcja na własne myślenie. Uczucia są umiarkowane i dają możliwość skupienia się na sobie - wzbudzane są przez myślenie o bieżących wydarzeniach, a źródłem jest dorosła część osoby.

Uczucia wzbudzone - to wynik empatii. To bywa zdrowe, ale nie wtedy gdy jest nadmierne. Wówczas przestaje być funkcjonalne.

Zamrożone uczucia z dzieciństwa - wyłączenie emocjonalne lub przeżywanie emocji słabo jako sposoby zabezpieczające przetrwanie przy dużych zranieniach. Podobnie dzieje się, gdy dzieci karane są za przeżywanie uczuć.

Uczucia przenoszone z dorosłego na dziecko - to przejmowanie uczuć od dorosłego który poniża, takich jak wstyd, wściekłość strach i ból.

W ICD-10 jest omówionych 10 zespołów zaburzeń

F10 - związanych z alkoholem

F11 - z opiatami

F12 - z konopiami

F13 - ze środkami uspokajającymi i nasennymi

F14 - z kokainą

F15 - z innymi substancjami stymulującymi (w tym z kofeiną)

F16 - z substancjami halucynogennymi

F17 - z paleniem tytoniu

F18 - ze środkami wziewnymi

F19 - z kilkoma substancjami równocześnie

Każdy z zespołów zaburzeń wyróżnia 10 zespłów klinicznych:

F1x.0 - ostre zatrucie

F1x.1 - używanie szkodliwe (w DSM IV to nadużywanie substancji)

F1x.2 - zespół uzależnienia

F1x.3 - zespół abstynencyjny

F1x.4 - zespół abstynencyjny z majaczeniem (DT)

F1x.5 - zaburzenia psychotyczne w przebiegu ZU

F1x.6 - zespół amnestyczny

F1x.7 - rezydualne i późno ujawniające się zaburzenia psychotyczne w przebiegu ZU

F1x.8 - Inne zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane substancjami psychoaktywnymi

F1x.9 - Niespecyficzne zaburzenia psychiczne i behawioralne

F1x.0 - ostre zatrucie

- nie powikłane (np. F.10.00)

- z urazem lub innymi uszkodzeniami ciała (np. F.10.01)

- z innymi powikłaniami medycznymi

- z majaczeniem

- z zaburzeniami postrzegania

- ze śpiączką

- z drgawkami

- upicie patologiczne

F1x.1 - używanie szkodliwe

- szkody zdrowotne spowodowane używaniem substancji

(np. epizody depresyjne po masywnym nadużywaniu).

Używanie szkodliwe diagnozowane jest wówczas, gdy nie spełnia kryteriów uzależnienia.

F1x.2 - zespół uzależnienia

- ZUA. Aktualne utrzymywanie abstynencji (np. F10.20)

- ZUA. Wczesna remisja (minimum 1 m-c, ale nie dłużej niż 12 miesięcy) (F10.200)

- ZUA. Częściowa remisja (miniumum 1 m-c, ale nie dłużej niż 12 miesięcy, przy czym wystąpiły kryteria uprawniające do rozpoznania nawrotu czynnego uzależnienia)

- ZUA. Pełna remisja (ponad 12 miesięcy)

- ZUA. Utrzymywanie abstynencji w środowisku ochraniającym

- ZUA. Utrzymywanie abstynencji w nadzorowanym klinicznie programie substytucyjnym (GHB, metadon, plastry nikotynowe)

- ZUA. Utrzymywanie abstynencji w związku z terapią awersyjną (disulfiram) bądź blokującymi działanie substancji (naltrekson)

- ZUA. Aktywne uzależnienie (aktualne używanie substancji)

- ZUA. Ciągłe używanie

- ZUA. Używanie okresowe (dipsomania)

F1x.3 - zespół abstynencyjny

- Niepowikłany

- Powikłany drgawkami

F1x.4 - zespół abstynencyjny z majaczeniem (delirium tremens)

- DT bez drgawek

- DT z drgawkami

F1x.5 - zaburzenia psychotyczne w przebiegu ZU

Przy ZUA Początek objawów w okresie przyjmowania substancji lub do 14 dni po zakończeniu + czas trwania > 48 h < 6 m-cy

- podobne do schizofrenii

- głównie urojeniowe (paranoja alkoholowa)

- głównie omamowe (ostra halucynoza alkoholowa)

- wielopostaciowe

- głównie z objawami depresyjnymi (depresja alkoholowa)

- głównie z objawami maniakalnymi

- zaburzenia mieszane

F1x.6 - zespół amnestyczny

- uszkodzenie krótko i długoterminowej pamięci

- uszkodzenie poczucia czasu

- trudności w uczeniu się

- konfabulacje

- psychoza Korsakowa

F1x.7 - rezydualne i późno ujawniające się zaburzenia psychotyczne w przebiegu ZU

- powracanie przebytych doznań psychotycznych (flashbacks) (tzw późne zespoły abstynencyjne)

- rezydualne zaburzenia osobowości i zachowania (charakteropatie i encefalopatie)

- rezydualne zaburzenia afektywne

- otępienie alkoholowe

- inne utrzymujące się zaburzenia procesów poznawczych

- psychozy o późnym początku (przewlekła halucynoza alkoholowa) - początek od 14 dni do 42 dni po zakończeniu przyjmowania substancji

F1x.8 - Inne zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane substancjami psychoaktywnymi

F1x.9 - Niespecyficzne zaburzenia psychiczne i behawioralne

Użycie środka psychoaktywnego

Ostre zatrucie

Używanie szkodliwe

Uzależnienie

Zaburzenia psychiczne w przebiegu zespołu uzależnienia

Śmierć

Kryteria rozpoznawania uzależnienia w ICD-10

Do diagnozy uzależnienia potrzebne jest stwierdzenie występowania 3 z 6 objawów w ciągu ostatnich 12 miesięcy przez co najmniej miesiąc.

Każdy objaw jest równy innemu.

W DSM-IV: 3 lub więcej symptomów ujawniających się kiedykolwiek w takim samym 12 miesięcznym okresie.

Kryteria rozpoznawania uzależnienia

1. Silne pragnienie lub poczucie przymusu zażywania substancji

2. Trudności w kontrolowaniu zachowania związanego z zażywaniem substancji w zakresie rozpoczynania, zakończenia i poziomu zażywania

3. Fizjologiczne objawy stanu odstawienia, występujące, gdy zażywanie substancji zostało przerwane lub zmniejszone, przejawiające się specyficznym dla danej substancji zespołem anstynencyjnym, lub zażywnie tej substancji lub podobnej w celu złagodzenia lub uniknięcia objawów abstynencyjnych

4. Stwierdzenie tolerancji (potrzeby zażywania zwiększonej dawki substancji w celu uzyskania efektów poprzednio osiąganych przy pomocy mniejszych dawek).

5. Postepujące zaniedbywanie alternatywnych przyjemności i zainteresowań z powodu zażywania danej substancji, zwiększenie ilości czasu koniecznego do zdobycia lub zażywania danej substancji, albo na usuwanie skutków jej działania.

6. Zażywanie danej substancji mimo świadomości wyraźnych dowodów szkodliwych następstw.

Psychologiczne mechanizmy uzależnienia

I Mechanizm nałogowej regulacji emocji

II Mechanizm iluzji i zaprzeczania

III Mechanizm rozpraszania i rozdawajania JA

Terapia uzależnien i proces zdrowienia Paweł Sikora

Anonimowi Alkoholicy

Przypadek Rolanda H., alkoholika, był według Junga nie do wyleczenia za sprawą samego wglądu.

• Orzekł, ze potrzebne jest mu potężne przeżycie emocjonalne

• Roland H. znalazł to w jednej z grup Oksfordzkich

Bill W. - założyciel wspólnot Anonimowych Alkoholików

• korzystał z grup Oksfordzkich przez 4 lata.

• Pierwszą grupę (dwuosobową) założył wraz z Bobem S -lekarzem, alkoholikiem.

• Określił wraz z pierwszymi członkami AA program Dwunastu Kroków

• Określił 3 reguły stanowiące podstawę członkowstwa we wspólnocie

Program 12 Kroków Anonimowych Alkoholików

Krok 1. Uznaliśmy, że jesteśmy bezsilni wobec alkoholu, że przestaliśmy kierować własnym życiem.

Krok 2. Uwierzyliśmy, że siła większa od nas samych może przywrócić nam zdrowie.

Krok 3. Postanowiliśmy powierzyć naszą wolę i nasze życie opiece Boga, jakkolwiek Go pojmujemy.

Krok 4. Zrobiliśmy gruntowny i odważny obrachunek moralny.

Krok 5. Wyznaliśmy Bogu, sobie i drugiemu człowiekowi istotę naszych błędów.

Krok 6. Staliśmy się całkowicie gotowi, aby Bóg uwolnił nas od wszystkich wad charakteru.

Krok 7. Zwróciliśmy się do Niego w pokorze, aby usunął nasze braki.

Krok 8. Zrobiliśmy listę osób, które skrzywdziliśmy i staliśmy się gotowi zadośćuczynić im wszystkim.

Krok 9. Zadośćuczyniliśmy osobiście wszystkim, wobec których było to możliwe, z wyjątkiem przypadków, gdy zraniłoby to ich lub innych.

Krok 10. Prowadziliśmy nadal obrachunek osobisty, przyznając się do popełnionych błędów.

Krok 11. Poprzez modlitwę i medytację dążyliśmy do ulepszenia naszej więzi z Bogiem, jakkolwiek Go pojmujemy, modląc się o zrozumienie Jego woli oraz siłę do jej spełnienia.

Krok 12. Przebudzeni duchowo w rezultacie Kroków staraliśmy się nieść posłanie innym alkoholikom i stosować te zasady we wszystkich naszych poczynaniach.

3 Reguły członkostwa

zdrowienie - oparte jest na ideach 12 kroków oraz książce Anonimowi Alkoholicy i ma dotyczyć osób

służba - wewnętrzne działania wspierające Wspólnotę oraz pomaganie innym alkoholikom

jedność - AA jest jedną wspólnotą i ugruntowana w przestrzeganiu Dwunastu Tradycji.

12 Tradycji Anonimowych Alkoholików

1. Nasze wspólne dobro powinno być najważniejsze; wyzdrowienie każdego z nas zależy bowiem od jedności Anonimowych Alkoholików.

2. Jedynym i najważniejszym autorytetem w naszej Wspólnocie jest miłujący Bóg, jakkolwiek może się On wyrażać w sumieniu każdej grupy. Nasi przewodnicy są tylko zaufanymi sługami, oni nami nie rządzą.

3. Jedynym warunkiem przynależności do AA jest pragnie zaprzestania picia.

4. Każda grupa powinna być niezależna we wszystkich sprawach, za wyjątkiem tych spraw, które dotyczą innych grup lub AA jako całości.

5. Każda grupa ma jeden główny cel: nieść posłanie alkoholikowi który jeszcze cierpi.

6. Grupa AA nigdy nie powinna popierać, finansować ani użyczać nazwy AA żadnym pokrewnym ośrodkom, ani jakimkolwiek przedsiębiorstwom, ażeby problemy finansowe, majątkowe lub sprawy ambicjonalne nie odrywały nas od głównego celu.

7. Każda grupa AA powinna być samowystarczalna i nie powinna przyjmować dotacji z zewnątrz.

8. Działalność we Wspólnocie AA powinna zawsze pozostać honorowa; dopuszcza się jednak zatrudnianie niezbędnych pracowników w służbach AA.

9. Anonimowi Alkoholicy nie powinni nigdy stać się organizacją; dopuszcza się jednak tworzenie służb i komisji bezpośrednio odpowiedzialnych wobec tych, którym służą.

10. Anonimowi Alkoholicy nie zajmują stanowiska wobec. problemów spoza ich Wspólnoty, ażeby imię AA nie zostało uwikłane w publiczne polemiki.

11.Nasze oddziaływanie na zewnątrz opiera się na przyciąganiu, nie reklamowaniu; musimy zawsze zachowywać osobistą anonimowość wobec prasy, radia i filmu.

12. Anonimowość stanowi duchową podstawę wszystkich naszych tradycji, przypominając nam zawsze o pierwszeństwie zasad przed osobistymi ambicjami

Anonimowi Alkoholicy

Stefania Brown zjawiska dziejące się podczas realizacji programu 12 kroków porównuje do procesów zachodzących w psychoterapii: poznawanie siebie, pojawianie się gotowości do zmiany osobistej.

Mellibruda zauważa, że w przypadku AA inne jest centrum podmiotowe. W psychoterapii centrum jest indywiduum mające nauczyć się samostanowić, w AA centrum jest Siła Wyższa i wsparcie grupy.

Model Minnesota

Początki eksperymentalnego leczenia alkoholików nastąpiły w Willmar w stanie Minnesota (1949)

Założenia:

• alkoholizm - utrata kontroli, patologiczne pragnienie alkoholu, zależność chemiczna,

• alkoholizm to choroba, więc powinna być leczona a nie osoba karana,

• alkoholizm to specyficzna choroba chroniczna,

• nałogowe zachowania i problemy psychologiczno-społeczne są ze sobą powiązane,

• wstępna motywacja do leczenia nie jest niezbędna,

• zaprzeczanie choroby jest jej symptomem.

Zalecenia do pracy terapeutycznej:

• Alkoholizm jest prawdopodobnie nieuleczalny - nie znamy przyczyn w pełni. Więc samo usuwanie przyczyn nie wystarczy. Celem jest pomaganie w radzeniu sobie z chorobą, z całą jej specyfiką. Zatem podstawa - skutecznie odstawić alkohol.

• Filozofia i doświadczenie wspólnoty AA jest bazą doświadczeń. Dlatego korzystać należy z alkoholików zdrowiejących i współpracować ze wspólnotami.

• Zespół powinien być zróżnicowany: lekarz, pielęgniarka, doradcy, pracownik socjalny osoba duchowna.

Kolejność działań:

• Odtrucie

• Diagnoza

• Wstępne określenie kierunków pomagania

• Terapia wg programu ogólnego i indywidualnego (wykłady, grupa zadaniowa, spotkania indywidualne z doradcą)

• Opieka poszpitalna

Terapia

• Wykłady

• Grupa zadaniowa

• Spotkania indywidualne z doradcą (terapeutą)

• Leczenie specjalistyczne (medyczne psychologiczne)

• Praca nad Krokami (1-5) między innymi z osobą duchowną

• Terapia oparta na modelu
  uczenia się

Początki to terapia behawioralna

• Model warunkowania i redukcji nawyku picia w warunkach naturalnych wzmacniany fizjologicznymi reakcjami na alkohol.

• Takie rozumienie wykorzystano wprowadzając czynnik awersyjny.

• Czynnik awersyjny (odwykowy): wstrząsy elektryczne, wymioty, kary, zagrożenie wstrząsami fizjologicznymi)

Terapia oparta na modelu uczenia się

• W wyniku ewolucji poglądów skupiono się na modelu redukcji stresu

• Jednak związek alkoholu ze stresem jest bardziej złożony niż sądzono.

• M. in. za sprawą Lazarusa utworzono model w którym elementami leczniczymi były:

• Zmniejszanie pozytywnej wartości nadmiernego picia

• Rozwijanie zachowań alternatywnych do picia (trening relaksacji, umiejętności społecznych, samokontroli)

• Modyfikowanie środowiska (poradnictwo małżeńskie, społeczne, zawodowe)

• Indywidualizowanie celów terapeutycznych

• Podtrzymywanie i wspomaganie zmian

• Tworzenie systemu oceny postępów pacjenta

Cele terapii

• Zwiększenie zdolności do trwałego utrzymywania abstynencji,

• Zwiększenie zdolności do rozwiązywania problemów osobistych,

• Zwiększenie zdolności do prowadzenia zdrowego i konstruktywnego życia,

• Usuwanie zaburzeń somatycznych i psychicznych.

• Usuwanie zaburzeń życia rodzinnego spowodowanych nadużywaniem alkoholu

Mellibruda, Sobolewska

Zmiany w procesie leczenia

Zmiana zachowań i postaw:

• Utrzymywanie abstynencji albo skracanie epizodów używania substancji,

• Systematyczne uczestnictwo w programie terapii,

• Uczestnictwo w spotkaniach grup samopomocowych,

• Unikanie sytuacji stwarzających ryzyko picia,

• Odmawianie picia,

• Kontrola agresywnych zachowań,

• Regularne i zdrowe odżywianie,

• Korzystanie z badań i interwencji lekarskich w sprawach deficytów zdrowia somatycznego,

• Konstruktywne funkcjonowanie w rolach rodzinnych, zawodowych i społecznych.

Uzdrawianie procesów emocjonalnych

• Rozluźnianie związku między różnymi stanami emocjonalnymi, a pragnieniem alkoholu,

• Podwyższenie odporności na cierpienie i redukcja siły pragnienia natychmiastowej ulgi, gratyfikacji,

• Obniżenie poziomu niepokoju i paniki w sytuacjach stresowych,

• Podwyższenie poziomu tolerancji na monotonię,

• Osłabienie pozytywnych oczekiwań od alkoholu,

• Zwiększenie zdolności do rozpoznawania i doświadczania różnorodności stanów i potrzeb emocjonalnych,

• Zwiększenie zdolności doświadczania przyjemnych uczuć pochodzących od różnych doznań zmysłowych,

• Zwiększenie zdolności do wyrażania uczuć,

• Zwiększenie zdolności samokontroli i adekwatnego reagowania,

• Osłabienie sztywnych schematów reagowania emocjonalnego.

• Zmiany w procesie leczenia

Uzdrawianie pracy umysłu

• Zdobycie informacji o własnych problemach i ich zrozumienie,

• Uświadomienie sobie obecności zniekształceń poznawczych (MIiZ),

• Zrozumienie istoty i objawów uzależnienia w odniesieniu do własnej historii,

• Zwiększenie zdolności regulowania własnych procesów myślowych,

• Redukcja myślenia magiczno-życzeniowego,

• Zwiększenie kompetencji rozumienia własnych potrzeb, dążeń i postępowania,

• Zwiększenie trafności rozumienia innych ludzi,

• Rozwój systemu przekonań (ideałów, norm, wartości)

Zdrowienie i rozwój Ja

• Utworzenie wsparcia wewnętrznego dla zdezintegrowanego i rozproszonego Ja w początkowym okresie terapii,

• Budowanie i umacnianie granic Ja i zdolności rozpoznawania i odróżniania własnych potrzeb, dążeń i oczekiwań od potrzeb i oczekiwań innych,

• Integrowanie konfliktowych części Ja i rozwijanie zdolności prowadzenia integrujących dialogów wewnętrznych,

• Zwiększanie akceptacji siebie jako osoby i konstruktywnego nastawienia do samego siebie,

• Kształtowanie poczucia osobistej wartości i godności,

• Rozwijanie poczucia sprawstwa, osobistej skuteczności i podmiotowości,

Zdrowienie i rozwój Ja:

• Zwiększanie zdolności do akceptacji swoich ograniczeń,

• Zwiększanie zdolności podejmowania wyborów i podejmowania odpowiedzialności za nie,

• Uczenie się konstruktywnego kontaktowania z poczuciem winy i wstydem,

• Uwalnianie się od poczucia krzywdy, bezsilności i niższości i pragnienia zemsty i wykorzystywania słabszych,

• Rozwijanie systemu osobistych norm i wartości jako podstawy autoregulacji,

• Pobudzanie zdolności do rozwoju duchowego,

Terapia

• Terapia ma różny czas trwania w zależności od problemu pacjenta

• W ośrodkach stacjonarnych średni czas trwania terapii wynosi od 6 do 8 tygodni.

• W poradniach (ambulatoryjnie) czas trwania terapii wynosi od roku do dwóch lat.

• Są różne rodzaje grup terapeutycznych:

Wstępna, zaawansowana, zapobiegania nawrotom, pogłębiona, dla współuzależnionych, dla dzieci alkoholików, dla dorosłych dzieci alkoholików, rozwojowa.

Fazy zdrowienia w erotomanii

• Faza dojrzewania (trwa do dwóch lat i jej koniec jest początkiem zdrowienia)

• Faza kryzysu i decyzji (do 3 miesięcy)

• Faza szoku (około 8 miesięcy)

• Faza odżałowywania (od 4 do 8 miesięcy)

• Faza wewnętrznej odbudowy (od 1,5 roku do 3 lat)

• Faza wzrostu (od trzeciego roku wzwyż)

Fazy te, nie licząc fazy dojrzewania rozciągają się na przestrzeni pięciu lat.

Model zdrowienia z erotomanii (Carnes)

• Rok 1

• Definicja trzeźwości

• Równowaga uczuciowa

• Opanowanie kryzysu

• Redukcja wstydu

• Odstawienie

• Przełamanie izolacji

• Rok 2 i 3

• Alternatywne źródła energii i rozwój duchowy

• Zapobieganie nawrotom

• Zmiana sposobu życia

• Afirmowanie siebie

• Celibat

• Budowanie więzi

• Rok 3 i następne

• Praca z programem

• Praca nad wiktymizacją

• Praca nad rodzina pierwotną

• Zdrowa seksualność

• Budowanie sieci wsparcia

Uzależnienia behawioralne Paweł Sikora

Uzależnienia behawioralne

„Sposób w jaki alkoholizm został wyszczególniony, wyodrębniony z ogólnych studiów nad zachowaniem, był być może nieuchronny, ale nieszczęśliwy. Kiedy był związany z innymi rodzajami zachowania w ogólności, był często umieszczany wśród innych narkomanii, co podkreślało farmakologiczną podstawę zachowania (…). Podobieństwa zarysowują się między piciem, hazardem i zachowaniami seksualnymi (…). Triada picia, seksu i hazardu ma wiele wspólnych cech (…)”

Jim Orford, Excessive Appetites: A Psychological View of Addictions (1985)

Uzależnienia behawioralne

Możemy wyróżnić wśród wielu uzależnień:

1. Uzależnienia społeczne lub legalne (używki legalne: alkohol, nikotyna, leki, jedzenie, nikotyna, praca, zakupy, gry, Internet…)

2. Uzależnienia antyspołeczne lub nielegalne (narkotyki, kradzieże, gwałty…)

Alonso-Fernandez, Le altre droghe

W uzależnieniach mówimy o:

• zależności fizycznej (dependance) i

• zależności psychologicznej (addiction).

Nie muszą występować razem. W przypadku zachowań główne znaczenie ma uzależnienie psychologiczne.

Milkman i Sunderwirth podzielili zachowania nałogowe w 3 kategorie pod względem różnic neurochemicznych:

• Uśmierzanie (ukojenie) - alkohol, benzodiazepiny, opiaty, jedzenie (obżarstwo), seks (a zwłaszcza orgazm)

• Pobudzenie - kokaina, amfetamina, hazard, ryzyko, miłosne zauroczenia

• Fantazjowanie - narkotyki psychodeliczne, pracoholizm, kompulsywne praktyki religijne, fantazje seksualne

H. Milkman, S. Sunderwirth, Craving for extasy: How aur passions become addictions and what we can do about them

Model tworzenia się uzależnień:

1. Predyspozycje genetyczne (odziedziczona struktura genów)

2. Podatność neurochemiczna (tworzenie się deficytów pewnych substancji w mózgu)

3. Zachwianie równowagi neurochemicznej (powtarzający się „haj”, destabilizujący wcześniejszy profil neurochemiczny)

4. Nierównowaga neurochemiczna (podtrzymywanie nierównowagi przez nałóg, co pozwala uzależnionemu czuć się normalnie)

Czynniki kulturowe wpływające na powstawanie uzależnień:

• Konsumpcjonizm zorientowany na szybkie zaspokajanie

• Ufność w naukę, rozwój, więc i łatwe rozwiązania

• Poszukiwanie rozrywek i ucieczek zamiast sensu

• Utrata tradycyjnego systemu wartości

• Rozpad rodziny i poczucie opuszczenia

• Rozpad więzi społecznych i poczucie izolacji

• Wysoki poziom stresu i lęk

• Wykorzystywanie innych i nieufność

• Poczucie braku ograniczeń

• Powszechność uzależnionych wśród otaczających osób, więc i uzależnienie jako norma

P. Carnes, Od nałogu do miłości

Uzależnienie od seksu

Seks jest sprawą niezwykłej wagi w życiu:

• Sex jest sprawą zasadniczą

• Sex jest potężny

• Sex jest groźny

Carnes, Od nałogu do miłości. Jak wyzwolić się z uzależnienia od seksu i odnaleźć prawdziwe uczucie

Uzależnienie od seksu

„Mamy coraz więcej dowodów na to, że orgazm jest nie tyle funkcją genitaliów, ile mózgu. Już w XVI wieku wiedziano, że zażycie opium zmniejsza aktywność seksualną, a w pewnych przypadkach powoduje impotencję. Opiaty lokują się w receptorach endorfinowych na presynaptycznych końcówkach neuronów centralnego układu nerwowego. W ten sposób naśladują znieczulające ból i euforyzujące działanie naszych własnych endorfin. Wniosek jest oczywisty: endorfiny (i cały system limbiczny) muszą się w jakiś sposób wiązać z ekstazą, jaką daje aktywność seksualna i orgazm”.

Harvey Milkman i Stanley Sunderwirth: Craving for Ecstasy: The Consciousness and Chemistryof Escape

Michael Liebowitz zauważa, że w przeżywaniu fantazji, zauroczenia i erotycznych doznań istotne znaczenie ma peptyd o nazwie fenyloetyloamina [PEA] (podobne substancje dostarczane z zewnątrz to amfetaminy i metamfetaminy). Efekt - szybkie ale dość krótkotrwałe działanie pobudzające. Intensywność i poziom działania fenyloetyloamin maleje wraz z czasem trwania związku i mijania pierwszego haju (jak romantyczna znajomość przechodzi w fazę tworzenia się stałego związku).

• Poziom fenyloetyloamin jest wysoki szczególnie w sytuacjach strachu, czyli w sytuacjach niebezpiecznych i ryzykownych. Badano poziom tej substancji podczas rozpraw sądowych rozwodowych!

• Poziom fenyloetyloamin wiąże się z podnieceniem seksualnym wiąże się przy obecności obiektu.

• W innym badaniu część przesłuchiwanych studentów była ostrzeżona, że za fałszywą odpowiedź grozi impuls elektryczny. Studenci, którzy otrzymali takie ostrzeżenie znacznie częściej niż pozostali określali przesłuchującą kobietę jako atrakcyjną seksualnie.

• Tradycyjnie, gdy myślimy o problemach zaburzeń dotyczących seksualności skupiamy się na spadku pożądania lub niemożliwości spełnienia aktu seksualnego, albo na nieprawidłowościach form pożądania (parafilie).

• W związku z problematyką uzależnień musimy być wyczuleni na problemy, które ujawniają się jako wynik niekontrolowanych lub nadmiernych zachowań seksualnych.

W mediach i otoczeniu pojawiają się głosy mówiące o:

• napastowaniu seksualnym w miejscu pracy,

• nadużyciach, skandalach osób duchownych, opieki zdrowotnej, osób publicznych,

• korzystaniu z usług seksualnych drogą internetową, co zaprowadziło do utraty pracy lub związku,

• zachowaniach ryzykownych seksualnie, np. narażających na zarażenie wirusem HIV lub innymi chorobami

Tego typu zachowania nie były/są traktowane jako dziedzina kliniczna ale karna.

Czy to poprawne mówić o uzależnieniu od seksu?

DSM-IV i ICD-10 nie zawierają opisu i numeru takiego zaburzenia

• Zgodnie z podręcznikami diagnostycznymi wystarczy że są spełnione 3 kryteria, by diagnozować uzależnienie. Podstawiając za „używanie substancji” wyrażenia „seksualne fantazjowanie”, „seksualne pragnienia”, „seksualne zachowania” otrzymujemy kryteria diagnostyczne mogące służyć do definiowania i diagnozowania uzależnienia od seksu.

Uzależnienie od seksu - kryteria diagnostyczne

1.Silne pragnienie lub poczucie przymusu zachowania seksualnego

2. Trudności w kontrolowaniu zachowania seksualnego

3. Występowanie fizjologicznych objawów odstawienia występujące, gdy dochodzi do zaprzestania zachowań seksualnych przejawiające się charakterystycznym stanem organizmu lub powracanie do danych zachowań, by uniknąć nieprzyjemnego stanu.

4. Stwierdzenie tolerancji, czyli potrzeba szukania intensywniejszych, częstszych bądź bardziej ekscytujących bodźców seksualnych w celu uzyskania zaspokojenia.

5. Postępujące zaniedbywanie zainteresowań, przyjemności nie związanych z seksualnością z powodu obsesji, nadmiernej koncentracji wokół sfery seksualnej, objawiające się przez poświęcanie czasu na zachowania seksualne, na zdobycie możliwości realizacji seksualnych potrzeb i usuwanie skutków realizacji tych zachowań.

6. Kontynuowanie danych zachowań seksualnych, pomimo świadomości negatywnych tego konsekwencji

Patrick Carnes podaje 10 cech seksu obecnych u nałogowca:

2. Utrata kontroli nad zachowaniami seksualnymi

3. Ich dotkliwe konsekwencje

4. Niezdolność do zaprzestania mimo negatywnych konsekwencji

5. Poszukiwanie autodestrukcyjnych zachowań i sytuacji wysokiego ryzyka

6. Uporczywe wysiłki lub chęć, by się ograniczyć lub przestać

7. Obsesja seksu i fantazjowanie jako główna strategia radzenia sobie w życiu

8. Rosnąca ilość doznań seksualnych -dotychczasowy poziom aktywności przestaje wystarczać

9. Głębokie zmiany usposobienia w wyniku seksualnych zachowań

10. Tracenie czasu na obsesyjne myśli i fantazje, zdobywania seksu, uprawianie go i radzenie sobie z konsekwencjami

11. Zaniedbywanie spraw zawodowych rodzinnych czy wypoczynku

Według Jennifer P. Schneider każde zachowania mogą być traktowane jako nadużywanie lub uzależnienie jeśli są charakteryzowane przez:

• utratę kontroli

• kontynuację pomimo znaczących szkodliwych następstw

• obsesję lub nadmierne zaabsorbowanie

Jennifer P. Schneider, autorki rozdziału Understanding and Diagnosing Sex Addiction w: Handbook of Addictive Disorders

Zatem każde zachowanie seksualne może być w tych kategoriach postrzegane, włączając w to normalne zachowania erotyczne jak masturbacja i stosunek seksualny. Rozstrzygającym, kluczowym kryterium nie jest częstotliwość zachowania seksualnego, ale raczej jego konsekwencja dla zdrowia osoby, jej relacji, kariery lub statusu prawnego.

Uzależnienie od seksu

• Diagnoza medyczna uzależnienia od seksu kryje się najczęściej w kategoriach:

• Parafili

• Zaburzeń seksualnych gdzie indziej nie sprecyzowanych

• Zaburzenia kontroli impulsów

• Zaburzeń afektywnych dwubiegunowych

• PTSD

• Zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych

• Zaburzeń osobowości

• Wg szacunków Carnesa w Ameryce 6% populacji jest uzależnione od seksu (we Włoszech wynik jest taki sam)

• Nie posiadamy danych częstotliwości występowania takiego problemu w innych kulturach, a ponieważ definicja zawiera w sobie odniesienie do konsekwencji, odsetek ludzi spełniających kryteria seksoholizmu może się różnić.

• np. w niektórych kulturach romanse mężczyzn są akceptowalne społecznie, więc i nieprzyjemne konsekwencje romansów mogą być mniejsze.

• Według badań (2001r. Benotsch, Kalichman, Pinkerton) przeprowadzonych na grupie 294 nosicieli wirusa HIV, 16,6% z ich miało wysokie wyniki na skali kompulsywnych seksualnych zachowań. Odsetek osób uzależnionych od seksu pośród HIV-negatywnych jest mniejszy.

• Ponadto 33 % osób kompulsywnie seksualnych używało kokainy w poprzedzających 3 miesiącach w porównaniu z 10% wśród reszty populacji.

• W badaniach osób uzależnionych od kokainy i leczących się ambulatoryjnie 70% było owładniętych kompulsywnym seksem. (Waston 1989)

W badaniach Gordona, Fargasona i Kramera (1995) w badaniach 4-letnich stwierdzono, wśród osób w nawrocie chemicznego uzależnienia 33% psychicznie uzależnionych i 25% fizycznie uzależnionych osób przyznawało się do kompulsywnych zachowań seksualnych.

• Takie wyniki sugerują, że niepowodzenie w zdrowieniu z jednego uzależnienia prowadzi do nawrotu w drugim.

Inne uzależnienia wśród erotomanów

• Uzależnienie od seksu + uzależnienie chemiczne = 42%

• Uzależnienie od seksu + zaburzenia żywieniowe = 38%

• Uzależnienie od seksu + kompulsywna praca = 28%

• Uzależnienie od seksu + kompulsywne zakupy = 26%

• Samo uzależnienie od seksu = 17%

• Uzależnienie od seksu + hazard = 5%

P. Carnes, Od nałogu do miłości. Jak wyzwolić się z uzależnienia od seksu i odnaleźć prawdziwe uczucie

Fizyczne konsekwencje:

• Choroby weneryczne w tym HIV.

• Niezaplanowane ciąże i przypadki aborcji. U pacjentek Ferree od 25% do 50% kobiet dokonywało aborcji płodu będącego wynikiem nałogowych zachowań

• Gwałt i fizyczne wykorzystanie.

• Fizyczne zranienia genitaliów, piersi i innych części ciała.

• Wypadki komunikacyjne (z powodu zaabsorbowania myślami lub zachowaniami seksualnymi).

• Niepotrzebne zabiegi chirurgiczne w celu podniesienia własnej atrakcyjności.

• Nadużywanie narkotyków lub leków rzekomo lub realnie podnoszących sprawność seksualną lub ułatwiających aktywność seksualną - np. Viagra lub inne.

Psychologiczne i emocjonalne konsekwencje:

• Wstyd i poczucie winy, szczególnie, gdy konsekwencje są publicznie jawne.

• Depresja.

• Lęk.

• Strach przed byciem nakrytym (przed ujawnieniem).

• Stres potraumatyczny.

• Rozwód, separacja lub kłótnie małżeńskie.

• Trudności w utrzymaniu abstynencji od narkotyków lub innych uzależnień.

W badaniu Carnesa

• 89% respondentów uzależnionych od seksu miało regularnie powtarzające się ciągi prowadzące do skrajnego emocjonalnego wyczerpania.

• 72% miało myśli samobójcze z powodu swojego uzależnienia

• 17% miało próby samobójcze

Finansowe, prawne lub zawodowe konsekwencje:

• Utrata pracy jako rezultat niedostatecznego wykonywania zadań lub bycia nakrytym na zachowaniach seksualnych w pracy.

• Aresztowania jako rezultat nielegalnych zachowań.

• Finansowe koszty opieki prawnej, psychoterapia, utrata pracy, efektywności pracy i pieniędzy przeznaczonych na uzależnienie.

Uzależnienie od seksu - typy behawioralne (P. Carnes)

1. Fantazjowanie - obsesyjne myslenie o przygodach seksualnych lub romantycznych, wyobrażanie sobie, wspominanie, zaniedbywanie innych zajęć z tego powodu, bycie w fantazjach kimś szczególnym, tworzenie naerotyzowanej atmosfery, planowanie epizodów seksualnych, czaty internetowe. To często kończy się na masturbacji.

2. Uwodzenie - bycie w wielu związkach na raz lub przechodzenie z jednego w drugi, za pomocą erotyczności, seksapilu zdobywanie władzy nad kimś, wysyłanie i odbieranie sygnałów uwodzących, przeglądanie ofert matrymonialnych biur matrymonialnych, podrywanie w barach, na basenie, plaży, dyskotekach, siłowni, luźny program dnia dla ewnetualności wejścia w romans, kierowanie rozmowy w kierunku seksu, także za pomocą seksualnych kawałów, potrzeba bycia w atmosferze przesiąkniete seksualnością dla potwierdzania swojej wartości i atrakkcyjności

3. Anonimowy seks - seks z nieznajmymi, bez dążenia do poznania ich, niechęć do innych relacji niż seksualne, zaliczanie kolejnych partnerów, krązenie w poszukiwaniu seksu po plażach, parkingach, toaletach, łaźniach itp., ocieractwo w tłumie, tłoku, jednorazówki, uczestnictwo w grupowych orgiach.

4. Płatny seks - seks przez sekslinie, w agencjach towarzyskich, z osobą z pogotowia seksualnego, z „tirówkami”, utrzymywanie kochanka/kochanki, płacenie za seksualną aktywność, odwiedzanie gabinetów masażu erotycznego, klubów go-go i striptizu.

5. Zarobkowy seks - produkcja materiałów erotycznych i pornografii i wynajmowanie się do nich, pozowanie do zdjęć i filmów, obnażanie się ze sceny lub na zamówienie, stręczycielstwo i prostytucja, bycie kochankiem na utrzymaniu, zdobywanie narkotyków za seksualne usługi.

6. Podglądactwo - korzystanie z materiałów pornograficznych i gromadzenie ich, odwiedzanie seks shopów, kabin wideo, punktów dystrybucji porno, plaż nudystów, lokali ze striptizem, kin porno, peep-schow, używanie lornetek, lunet w celu podglądania ludzi w sytuacjach intymnych, zaglądanie przez okna, seksualizowanie osób nieprezentujących się erotycznie.

7. Ekshibicjonizm - obnażanie się w miejscach publicznych, uprawianie seksu publicznie, przebieranie się publiczne, ubieranie się tak, by odkrywać intymne części ciała, bycie nudystą w celu pokazywania nagości.

8. Seks intruzywny - zachowanie seksualne wobec innych bez ich woli, zgody takie jak: seksualne gesty, dotyk, obmacywanie, opowiadanie seksualnych historii, wulgarny i dowcipny język, używanie stanowiska czy autorytetu do uwodzenia, składanie propozycji, wymuszanie zachowań seksualnych, także na małżonku, gwałty, podawanie komuś narkotyków na seks.

9. Sadomasochizm - Fundowanie sobie zranień i bólu podczas seksu, by wzmocnić intensywność przeżyć, także odgrywanie roli ofiary podczas stosunku, używanie przyrządów do tortur.

10. Seks z przedmiotami - masturbacja za pomocą przedmiotów, używanie protez, przyrządów i lalek, przebieranie się, używanie fetyszy, a także stosunki seksualne ze zwierzętami i zwłokami

11. Pedofilia i kazirodztwo - pokazywanie dzieciom seksu, pornografii, przekazywanie dzieciom treści pornograficznych, wymuszenie zachowań erotycznych, molestowanie, uwodzenie nieletniego, korzystanie z dziecięcej prostytucji i pornografii.

P. Carnes wyróżnia 3 poziomy seksualnych nałogowych zachowań:

• Poziom I: Zachowania uważane za normalne, akceptowane lub tolerowane (np. masturbacja, oglądanie pornografii, prostytucja, wielokrotne romanse)

• Poziom II: Nielegalne zachowania, które są obyczajowo odrzucane i postrzegane jako działanie niezgodne z prawem (np. ekshibicjonizm, wojeryzm lub obsceniczne nagabywanie telefoniczne)

• Poziom III: Nielegalne zachowania za które grożą poważne konsekwencje odrzucenia lub znaczące prawne konsekwencje dla sprawcy (np. gwałt, kazirodztwo, molestowanie nieletnich)

Rozwój uzależnienia często nie oznacza przechodzenia z poziomu na poziom, ale intensyfikację preferowanej aktywności.

Patric Carnes, Out of Shadows. Understanding sexual addictions

• Według badań Carnesa wśród osób uzależnionych od seksu jest 81% osób wykorzystanych seksualnie w dzieciństwie

• Zważając na mechanizmy radzenia sobie z trudnymi wspomnieniami faktyczny wynik może być wyższy

• Wśród osób najczęściej wykorzystujących dzieci są rodzice płci przeciwnej i inne osoby dorosłe płci przeciwnej.

Wyznaczniki seksualnego wykorzystania

• Zamiar lub reakcja sprawcy

• Reakcja ofiary

• Element przemocy

• Element omotania i manipulacji

• Brak przyzwolenia

• Niedojrzałość rozwojowa

Organizacje samopomocowe na terenie Stanów Zjednoczonych:

• Sex & Love Addicts Anonymous (SLAA),

• Sexaholics Anonymous (AE),

• Sex Addicts Anonymous,

• Sexual Compulsives Anonymous.

W Polsce obecne SLAA i AE

Zdrowy seks

M. Hunter podał 7 kryteriów, które winien spełniać zdrowy seks:

1. Zachowania są zgodne z wartościami osoby.

2. Jest bezpieczny.

3. Szanuje podmiot seksu i innych.

4. Jest uczciwy

5. Jest spontaniczny i jest formą zabawy

6. Służy wzrostowi bliskości

7. Oboje partnerzy mają wolność wyboru

Uzależnienie od seksu?

• Oczywiście nie wszyscy uznają fakt istnienia uzaleznienia od seksu. Jedną z takich osób jest terapeutka dr Marty Klein, ktora krytykuje takie podejście twierdząc, m. in. że oparte jest na moralnych, obyczajowych przekonaniach takich jak:

• Że sex jest zdrowy, gdy jest monogamiczny, heteroseksualny,

• Że istnieją wymierne kryteria nadmierności (np. ponad jedna masturbacja dziennie)

• Że użycie seksu by poczuć się lepiej jest ucieczką od problemów i jest niezdrowe

• Że seks jest niebezpieczny i diabelski

Uzależnienie od komputera i Internetu

Model faz rozwoju korzystania z Internetu wg J. Grohola:

Faza I: fascynacja

Faza II: rozczarowanie

Faza III: równowaga

Patologiczne korzystanie związane jest z fazą I.

Dane z 2007 roku:

• www.grono.net - użytkowników 1,4 mln

• www.nasza-klasa.pl - użytkowników 3 mln

• www.sympatia.onet.pl - użytkowników 3 mln

• mulitigry [MMO - Massive Multiplayer Online Games]:

• Darkpirates - 36594 graczy

• Gladiatus - 153334 graczy

• Ogame - 261235 graczy

• Bitefight - 85782 graczy

• Battleknight - 53976 graczy

• MetalDamage - 62538 graczy

• Travian - 169707 graczy

• Plemiona - 622346 graczy

• suma: 1.445.512 graczy

Uzależnienie od komputera i Internetu. Pytania diagnostyczne: Kimbely Young:

• Czy nie możesz przestać myśleć o Internecie (stale myślisz o tym, co robiłeś ostatnio w sieci lub o tym, co będziesz robił jak znów się zalogujesz)?

• Czy czujesz potrzebę zwiększenia ilości czasu spędzanego w Internecie, aby mieć satysfakcję z tego, że korzystasz z sieci?

• Czy podejmowałeś nieudane próby kontrolowania, ograniczania lub zaprzestania korzystania z Internetu?

• Czy czujesz się niespokojny, markotny, przygnębiony, poirytowany, gdy próbujesz ograniczyć korzystanie lub próbujesz przestać korzystać z Internetu?

• Czy zdarza Ci się przesiadywać w sieci dłużej niż pierwotnie zamierzałeś?

• Czy z powodu Internetu zdarzyło Ci się narazić ważną znajomość, zaryzykować utratę pracy lub zrezygnować z szansy na zrobienie kariery?

• Czy zdarzało Ci się okłamać rodzinę, terapeutę lub inne osoby, by ukryć, jak bardzo pochłania Cię Internet?

• Czy Internet służy Ci jako ucieczka od problemów lub jako sposób na uśmierzanie takich nastrojów, jak poczucie beznadziejności, poczucie winy, lęków, depresji?

Uzależnienie od komputera i Internetu. Diagnoza wg: Kimbely Young:

K. Young proponuje diagnozować zaburzone korzystanie z Internetu (na wzór hazardu) gdy spełnione jest 5 z 8 kryteriów:

1. Niepokój związany z Internetem,

2. Narastająca potrzeba spędzania czasu online,

3. Powtarzające się próby ograniczenia czasu korzystania z sieci,

4. Zamykanie się w sobie w sytuacji ograniczonego korzystania,

5. Problemy z planowaniem czasu,

6. Problemy związane ze stresem w rodzinie, szkole, pracy, wśród przyjaciół,

7. Okłamywanie innych na temat ilości czasu spędzonego w Internecie

8. Zmiany nastroju.

Uzależnienie od komputera i Internetu - B. Woronowicz

• Masz silną potrzebę lub poczucie przymusu korzystania z Internetu.

• Masz subiektywne przekonanie o osłabieniu kontroli nad ilością czasu spędzanego w sieci.

• Występuje u Ciebie niepokój, rozdrażnienie lub gorsze samopoczucie przy próbach przerwania lub ograniczenia korzystania z Internetu. Kiedy wchodzisz do sieci, twoje samopoczucie poprawia się.

• Spędzasz coraz więcej czasu w sieci, aby uzyskać dobre samopoczucie lub zadowolenie, które poprzednio udawało Ci się osiągnąć w znacznie krótszym czasie.

• Zaniedbujesz na rzecz sieci inne źródła przyjemności lub dotychczasowe zainteresowania.

• Korzystasz z sieci pomimo szkodliwych następstw (fizjologicznych) psychicznych i społecznych) mających związek ze spędzaniem czasu w Internecie.

Uzależnienie od komputera i Internetu - formy występowania

• Seks wirtualny - pod tą nazwą kryją się wszystkie czynności, które wykonuje się w Sieci i komputerze w celu wywołania podniecenia seksualnego. Tu mamy zatem m. in. oglądanie pornografii, spotkania na czatach erotycznych, spotkania o charakterze erotycznym na komunikatorach, masturbacja przed ekranem itp.

• Uzależnienie wirtualne od miłości (relacji,emocji) - pod tę kategorię podpada uzależnianie od relacji nawiązywanych w sieci. To zakochiwanie się w osobie, takie, że osoba zakochująca się, traci siebie, swoje zainteresowania, staje się zależna, podporządkowana, swoją tożsamość określa w oparciu o taką relację.

Dla osoby uzależnionej od wirtualnej miłości, realne relacje tracą sens i koloryt.

• Internetowe natręctwa (Net compulsion) - Drogą elektroniczną realizowane są coraz częściej natręctwa: hazardu, uczestnictwa w licytacjach (zakupoholizm) i handlu w sieci. Wszystkie 3 mają cechy dość hazardowe: opierają się na rywalizacji i zawierają element ryzyka. W przypadku zakupoholizmu satysfakcję sprawia wygranie przedmiotu na aukcji bez względu na to, jak bardzo jest on potrzebny.

• Przeładowanie poznawcze (Information overload) - Dla wielu osób w społeczeństwach wysoko rozwiniętych potrzeba zbierania informacji przyjmuje olbrzymie rozmiary. Internet tę potrzebę realizuje aż w nadmiarze.

• Uzależnienie od gier komputerowych (Computer addiction) - Ta kategoria dotyczy przede wszystkim gier typu MUD - internetowych gier w których uczestnicy tworzą własną tożsamość i rozwijają ją, intensywnie wchodzą w interakcje. W ten sposób dzięki Internetowi uczestnicy mają szansę być kimś. Tu największe niebezpieczeństwo uzależnienia mają osoby o zaniżonej samoocenie.

klasyfikacja za Cesare Guerreschi, Nowe uzależnienia

Skutki uzależnienia od komputera i Internetu

• Zaburzenia snu. W dużej mierze za sprawą siedzenia nocami przy komputerze, co zaburza normalny rytm sen-czuwanie,

• Nadmierne zmęczenie. Jest skutkiem utraty godzin snu i ma znaczenie dla spadku osiągnięć szkolnych i zawodowych,

• Osłabienie systemu odpornościowego. Jest także skutkiem nieregularnego snu i powoduje większą podatność na wszelkiego typu choroby,

• Nieregularne odżywianie się. Z powodu zapomnienia lub niemożliwości oderwania się osoba uzależniona przestaje jeść regularnie,

• Zaniedbanie ciała i brak ćwiczeń fizycznych. Z powodu koncentracji na nałogowym zachowaniu, wszystko inne schodzi na dalszy plan i traci znaczenie,

• Bóle pleców. Są skutkiem prowadzenia siedzącego trybu życia i braku ćwiczeń fizycznych,

• Zespół cieśni nadgarstka. Ta patologia stawu nadgarstka wynika z faktu trzymania ręki w jednej pozycji na myszce,

• Bóle głowy,

• Zmęczenie oczu i osłabienie wzroku,

• Trans dysocjacyjny przed monitorem. W wyniku korzystania z komputera może dojść do zaburzeń stanu świadomości. Następuje depersonalizacja i zaburzenie własnej tożsamości osobowej, ona bywa zastępowana jakąś inną równoległą. To stan porównywalny do snu.

Skutki uzależnienia od komputera i Internetu

• Halucynacje słuchowe

• Bezwiedne moczenie się i wypróżnianie

• Nadwyrężenie nadgarstków

• Dolegliwości karku

• Bóle łokci

• Zapalenie ścięgien

• Neuropatia obwodowa

• Otyłość

• Epilepsja (u osób nadwrażliwych na światło)

Uzależnienia behawioralne cz.2 Paweł Sikora

Pracoholizm

• „Moje własne próby, by nie być takim samym jak mój ojciec alkoholik uczyniły ze mnie jego kopię. Stałem się więźniem nałogu nikotynowego, kofeinowego i ćpunem pracy, chowałem swoją pracę jak mój ojciec butelkę. Uśmierzałem swoje uczucia poprzez zatruwanie się pracą, tak jak mój ojciec czynił poprzez picie.”

Bryan Robinson

• Pracoholizm jest charakterystyczny dla społeczeństw konsumpcyjnych ze względu na tempo życia, styl życia, znaczenie pracy jako źródła (z czasem jedynego) tożsamości i poczucia wartości, deficyty rodzinne.

• Ludzie mają skłonność do określania siebie na podstawie tego, co robią, a nie na podstawie tego, kim są.

• Pracoholizm to społecznie akceptowany nałóg.

Pracoholizm to zaburzenia obesyjno-kompulsyjne polegające na przymuszaniu siebie do pracy, niemożności regulowania nawyków związanych z pracą, nadmiernym zaangażowaniem w pracę prowadzącymi do zaniedbywania innych głównych czynności życiowych.

Według różnych badań na pracoholizm cierpi od kilku do dwudziestu kilku procent społeczeństwa amerykańskiego. (Wśród nich duży odsetek to prawnicy, psychoterapeuci, psychiatrzy).

• W badaniach japońskich stwierdzono 21% pracoholików wśród menedżerów.

Pierwsza definicja:

• „Pracoholik to osoba , której potrzeba pracy jest tak wielka, że zaspokojenie jej wywołuje znaczne dolegliwości i wywiera negatywny wpływ na stan zdrowia, osobiste szczęście, relacje międzyosobowe i społeczne”

W. Oates, Confessions of Workaholic: the Facts About Work Addiction (1971)

Osobowość „typu A” nie oznacza automatycznie pracoholika, choć tu też jest bardzo duże emocjonalne zaangażowanie. Osoba o osobowości „typu A” umie stawiać granice. Pracoholicy granic nie mają. Odczuwają presję wykonywania coraz większej pracy, bez uwzględnienia negatywnych tego skutków.

Paradoksem jest, że nawet odpoczynek może stać się pracą - zadaniem do wykonania. Pracoholizm to zawsze i wszędzie zorientowanie na cel.

Pomimo niebywałego zaangażowania w pracę w pracy nie jest tak błyskotliwy jakby chciał, bo:

• Nie radzi sobie z pracą zespołową, nie wierzy, że inni pracownicy wykonają pracę tak dobrze jak on.

• Nie ma zadowalającego życia osobistego - jest nieproporcjonalni skupiony na pracy.

• Jest arogancki - Nie słucha innych uważając, że jest najlepszy.

• Nie jest wydajny - jego perfekcjonizm i przesadne przywiązanie do szczegółów powodują, że wykonywanie zadań zajmuje mu dużo czasu

• Jest tak nastawiony na osiąganie celu, że traci na tym jego kreatywność.

• Nie potrafi delegować zadań innym osobom, dlatego z powodu nieustannego przemęczenia popełnia błędy.

Kryteria rozpoznawania pracoholizmu

• Nieustannie się spieszy i jest cały czas niezmiernie zajęty. Nie jest zadowolony z wykonywania jednej pracy na raz i zakłada, że upora się z różnymi czynnościami w najkrótszym możliwym czasie.

• Kontroluje innych i dlatego sprawdza każdą czynność, żeby wiedzieć, czy została odpowiednio wykonana.

• Nic nigdy nie jest dla niego doskonałe. Praca z nim jest bardzo trudna, a w jeszcze trudniejsze wspólne życie z nim.

• Związki międzyludzkie odchodzą na dalszy plan wobec pracy. Relacje z rodziną i przyjaciółmi staja się mniej ważne. Coraz mniej uczestniczy w ważnych wydarzeniach swoich bliskich.

• Brakuje mu czasu na podstawowe czynności dbania o siebie - zapomina o posiłkach, rezygnuje z rozrywek, wypoczynku, sportu.

• Odczuwa ciągły niepokój. Podobnie jak w przypadku innych uzależnionych zachowuje się nałogowo w poszukiwaniu ulgi. Gdy nie może oddać się pracy pojawiają się objawy odstawienia.

• Wpada w trans związany z pracą (DWW - driving while working). Pojawiają się luki w pamięci, odloty podczas rozmowy związane z ciągłym zaabsorbowaniem pracą.

• Zwiększa się tolerancja na pracę - wykonuje coraz więcej pracy, by utrzymać optymalny stopień pobudzenia i optymalny poziom samooceny.

• Jest niecierpliwy i poirytowany.

Robinson, Chained to the Desk: a Guidebook for Workahoolic, Their Partners and Children and the Clinicans who Treat Them (1998) za Guerreschi, Nowe uzależnienia (2005):

Profile pracoholików

1. Pracownik o przerośniętej ambicji walczący o uznanie w środowisku zawodowym i wspinający się po drabinie awansu.

2. Pracownik nastawiony na rywalizację, odczuwający potrzebę osiągania poprzez pracę przewagi nad innymi pracownikami.

3. Pracownik o mentalności masochistycznej, zmagający się z poczuciem winy i dzięki dużej ilości pracy karający się i czyniący zadość za przewinienia.

4. Pracownik poszukujący uznania przełożonych w celu podniesienia samooceny, w którym dominuje niepewność siebie.

5. Pracownik odizolowany i samotny. On pozbawiony oparcia w rodzinie i wśród przyjaciół, w pracy uzyskuje poczucie bycia we wspólnocie. Dla niego relacje służbowe są szczególnie znaczące.

Przyczyny pracoholizmu

• Przyczyny leżą w sferze poznawczej w postaci sztywnego systemu błędnych przekonań i postaw utrwalonych w procesie przeżywania minionych doświadczeń:

• Myślenie perfekcjonistyczne wyrażające się w dwóch obszarach reprezentowanych przez zdania: a) wszystko powinno być wykonane doskonale, bo to uszczęśliwia, b) nic z tego co robię nie jest dostatecznie doskonałe.

• Widzenie czarno-białe: „Wszystko albo nic”, „Jak nie jestem najlepszy, nie jestem nic wart”, „Albo będę spędzał czas z rodziną, albo zapewnię jej byt”

• Pesymizm: „Moje życie jest chaotyczne i pełne stresu, ale to jedyny sposób na życie”

• Rezygnacja: „Nic nie mogę zrobić, żeby zmienić to jak żyję”

• Eksternalizacja: „Szczęście jest w świecie zewnętrznym. Zdobyć je można zmieniając swoje warunki życiowe, zdobywając uznanie”

• Toksyczna pedagogika - czyli wychowanie w tym przypadku z przekazem: „Na miłość trzeba sobie zasłużyć” i „Nie jesteś jeszcze dość dobry”.

• Uczenie się od rodzica (głównie ojca) nadmiernego kultu pracy. Zjawisko związane z idealizowaniem rodzica i dążeniem do bycia takim jak on.

• Wychowanie w rodzinie, która przeżyła kryzys ruiny (bankructwo, alkoholizm, klęski żywiołowe itp.) i nieustanna próba zabezpieczenia siebie i swojej rodziny przed podobnymi zdarzeniami.

• Zaangażowanie w pracę pozwala na ucieczkę od problemów rodzinnych lub osobistych. Pozwala w sposób społecznie akceptowany zapełniać pustkę wewnętrzną, nadaje sens życiu, daje satysfakcję, poczucie bycia kimś wartościowym.

• W systemie pracy, praca w wolnym zawodzie bardziej naraża na pracoholizm.

• Dodatkowo brak stabilizacji na rynku zawodowym i konkurencja generują większe zaangażowanie w pracę.

• W nowoczesnych społeczeństwach znaczącym czynnikiem jest również częsty wymóg ciągłego dokształcania się.

• Rozwój uzależnienia od pracy

3 fazy rozwoju pracoholizmu (Fassel):

1. Faza początkowa

2. Faza krytyczna

3. Faza chroniczna

W Japonii utworzona została odrębna kategoria klasyfikacyjna zgonów:

Karoshi (śmierć z przepracowania)

dla oznaczenia 10.000 pracowników umierających z powodu 60-70 godzinnego tygodnia pracy.

Skądinąd zdrowi ludzie umierają po długim okresie przepracowywania się lub po dokonaniu transakcji o wielkim znaczeniu, zazwyczaj na wylew lub atak serca.

• Work Addiction Risk Test (WART)

Określ w jakim stopniu zgadzasz, utożsamiasz się z poniższymi stwierdzeniami w swoich nawykach zawodowych:

1 - nigdy, 2 - czasem, 3 - często, 4 - zawsze

1. Wolę większość rzeczy zrobić sam niż poprosić o pomoc kogoś.

2. Ulegam zniecierpliwieniu, gdy muszę na kogoś zaczekać lub coś zajmuje mi zbyt dużo czasu.

3. Mam wrażenie, że prowadzę wyścig z czasem.

4. Irytuję się, kiedy ktoś przerywa mi wykonywanie jakiejś czynności.

5. Jestem wciąż zajęty i biorę a siebie wiele zadań na raz.

6. Robię kilka rzeczy na raz, na przykład: jem, pisze i rozmawiam przez telefon.

7. Tryumfuję, gdy zdołam zrobić nieco więcej niż potrafię zazwyczaj.

8. Mam poczucie winy, gdy nie pracuję.

9. Jest dla mnie ważne, by widzieć konkretny rezultat tego, co robię.

10. Bardziej zależy mi na wyniku mojej pracy niż na sposobie w jaki ją wykonuję.

11. Nie jestem nigdy zadowolony z tempa posuwania się pracy.

12. Wpadam w zły humor, gdy sprawy nie idą po mojej myśli lub jeśli praca mi nie odpowiada.

13. Powtarzam to samo pytanie, zapominają, że znam odpowiedź.

14. Większość czasu spędzam na planowaniu i obmyślaniu przyszłych czynności, wyłączając się z „tu i teraz”

15. Jeszcze pracuję, podczas, gdy moi koledzy już skończyli.

16. Złoszczę się, gdy ktoś nie docenia mojego profesjonalizmu.

17. Czuję się wytrącony z równowagi, gdy sytuacja wymyka mi się spod kontroli.

18. Sam sobie narzucam duże tempo i wyznaczam terminy.

19. Trudno mi się zrelaksować, kiedy nie pracuję.

20. Poświęcam więcej czasu na pracę niż na spotkania z przyjaciółmi czy hobby albo inne przyjemności.

21. Zagłębiam się w projekty i rozpoczynam ich realizację, zanim wszystkie ich fazy zostaną określone.

22. Złoszczę się na siebie, gdy popełniam nawet mały błąd.

23. Poświęcam więcej czasu, energii i zaangażowania na moją pracę niż na relacje przyjacielskie i związki.

24. Zapominam, ignoruję lub bagatelizuję ważne wydarzenia, takie jak urodziny, imieniny, spotkania, rocznice i święta.

25. Podejmuję ważne decyzje, zanim zdążę zebrać dane i je przemyślę.

B. Robinson, Chained to the Desk

Work Addiction Risk Test (WART)

• Punktacja:

• 67-100 - silny pracoholizm. Jesteś na drodze do wypalenia się, a najnowsze badania pokazują, że członkowie twojej rodziny narażeni są na to, że będą mieli problemy emocjonalne.

• 57-66 - jesteś na drodze do silnego uzależnienia, ale możesz zmienić swoje życie za pomocą akceptacji tego faktu i wprowadzania zmian.

• 25-56 - nie można Ciebie zakwalifikować jako pracoholika.

Patologiczny hazard

Studium hazardzisty: Fiodor Dostojewski, Gracz

„Byłem jak w gorączce i popchnąłem całą tę kupkę pieniędzy na czerwone - i nagle opamiętałem się! Raz tylko w ciągu tego wieczoru, w ciągu całej gry, strach mnie zmroził i spowodował drżenie rąk i nóg. Z przerażeniem odczułem i uświadomiłem sobie, co teraz znaczy dla mnie przegrana! Stawką było całe moje życie”

• Patologiczny hazard został uznany za zaburzenie kliniczne dopiero w DSM-III (1980)

• Został zaklasyfikowany jako zaburzenie kontroli impulsów (DSM-IV) lub zaburzenie nawyków i popędów (ICD-10) i umieszczony między trichotillomanią, piromanią i kleptomanią.

• Używa się różnych terminów na oznaczenie tego samego: kompulsywne granie, patologiczny hazard, hazard problemowy.

F63.0 (ICD-10)

A. Dwa lub więcej epizodów grania występujące w okresie co najmniej 1 roku.

B. Epizody nie przynoszą zysku, lecz są kontynuowane pomimo odczuwanego złego samopoczucia oraz zakłócenia jednostkowego funkcjonowania w codziennym życiu.

C. Osoba opisuje intensywny, trudny do opanowania popęd do gier i wskazuje na niezdolność do zaprzestania gry wysiłkiem woli.

D. Osoba jest pochłonięta myśleniem i wyobrażaniem sobie czynności grania lub towarzyszących jej okoliczności.

Patologiczny hazard czy jest uzależnieniem?

• W hazardzie jak w uzależnieniu od alkoholu i narkotyków występuje:

• Silne pragnienie (głód)

• Zaprzeczanie występowania poważnych problemów życiowych

• Zakłócenie życia rodziny

• Wysoki współczynnik nawrotów

• Utrata kontroli

• Kłamstwa w celu zabezpieczenia nałogowej aktywności

• Zaabsorbowanie używaniem

• Postępujące zaburzenia

• Rozwój tolerancji

• Używanie w celu ucieczki od problemów

• Wspólne symptomy odstawienia

W. McCown, L. Chamberlain, Best Possible Odds: Contemporary Treatment Strategies for Gambling Disorders (2000)

Terapeuci uzależnień zauważają, ze można stosować kryteria diagnostyczne uzależnienia z ICD-10:

• silna potrzeba lub poczucie przymusu hazardowego grania,

• subiektywne doświadczanie trudności związanych z kontrolą zachowań hazardowych: upośledzenie kontroli nad nierozpoczynaniem gry i ilością czasu i pieniędzy poświęcanych na grę,

• przeżywanie niepokoju, rozdrażnienia i złego samopoczucia gdy gra jest przerywana lub uniemożliwiona. Mijanie tych stanów wraz z powrotem do gry,

• spędzane coraz większej ilości czasu na graniu, zwiększanie stawek, by osiągnąć podobną satysfakcję jak poprzednio,

• postępujące zaniedbywanie alternatywnych źródeł przyjemności lub zainteresowań na rzecz grania,

• kontynuowanie hazardowego grania, pomimo szkodliwych następstw, o których wiadomo, ze mają związek z hazardem.

• Patologiczny hazard

Dla hazardzisty życie ma smak tylko wtedy, gdy oddaje się hazardowi., pozostałe doświadczenia są dla niego nudne. Według badań tętno gracza podchodzącego do stołu wzrasta średnio o 81 uderzeń na minutę.

• Robert Meyer podaje, że większość hazardzistów to narcystyczni i agresywni nonkonformiści

• Patologiczny hazard

• Statystyczne większość hazardzistów to żonaci, ekstrawertyczni, częściowo zapalczywi i lubiący współzawodnictwo mężczyźni o ponadprzeciętnej inteligencji.

• Model rozwoju patologicznego hazardu (Custer)

4 fazy charakterystyczne:

1. Zwycięstw

2. Strat

3. Desperacji

4. Utraty nadziei

Patologiczny hazard

• Lind Chamberlain charakteryzuje patologiczny hazard za pomocą trzech „C”

• Compulsive Activity (kompulsywne działanie)

• Loss o Control (utrata kontroli)

• Continued Use Despite Adverse Consequences (kontynuacja zachowania pomimo negatywnych konsekwencji)

Wzorce patologicznego hazardu

• Występują dwa wzorce patologicznego hazardu, związane z oczekiwanymi i uzyskiwanymi efektami grania:

• Hazard ucieczkowy - granie staje się jakby transową ucieczką lub

• Hazard akcji - granie staje się pełnym mocy stymulantem

• Wzorce patologicznego hazardu - hazard ucieczkowy

• Gracz szuka emocjonalnego wyłączenia i stanu podobnego do transu w grze.

• Poszukują w grze wybawienia i anonimowości.

• Częściej grają w gry pozwalające na anonimowość jak gry na maszynach i video oraz loterie.

• W tym typie dominują kobiety.

• Gra daje możliwość fantazjowania na temat wygranej, planowania fantastycznego życia po wygranej.

• Gracz spowalnia grę, czarując maszynę, czyniąc zabiegi magiczne. Sam moment grania daje możliwość pobyć trochę w świecie wygranej - fantastycznej, wymarzonej krainie.

Wzorce patologicznego hazardu - hazard ucieczkowy

• Początek uzależnienia jest w wieku późniejszym - nawet gdy już dzieci opuszczą dom rodzinny.

• Wiele kobiet w ty wzorcu jest albo samotnych (panny, rozwódki, wdowy) albo mężatkami, ale nieszczęśliwymi (np. żony alkoholików lub mężczyzn emocjonalnie albo intelektualnie mniej kompetentnych). Wiele osób jest w związkach martwych emocjonalnie. Gra jest wówczas ucieczką od problemów życia.

• Wzorce patologicznego hazardu - hazard ucieczkowy

Czynniki predysponujące:

• Fizyczne, emocjonalne lub seksualne wykorzystanie,

• Słabe relacje,

• Straty.

• Charakterystyka grania:

• Początek w dalszych niż młodzieńczy etapach życia,

• Szybsze postępowanie zachowań kompulsywnych,

• Poszukiwanie ucieczki od samotności lub znudzenia,

• Zaczyna się jako towarzyska aktywność,

• Dominacja gier losowych

• Mniej doświadczeń wygranej

• Emocjonalne konsekwencje odnośnie grania:

• Staje się emocjonalnie zależna od grania,

• Zaabsorbowanie graniem,

• Depresja,

• Ukrywanie nadmiaru grania,

• Poczucie winy z wiązane zarówno z przegranymi i nieodpowiednimi standardami zachowań

• Poczucie winy ze względu nie poświęcania czasu rodzinie

• Wstyd z powodu nieuczciwości

• Obawa przed ujawnieniem i utratą szacunku

• Wzorce patologicznego hazardu - hazard akcji

• Często początek, gdy okazjonalny gracz wygra znaczą sumę pieniędzy

• Tu głównie mężczyźni, którzy hazard postrzegają jako umiejętność do nauczenia się i pożądaną do uzyskania dostatniego życia bez ciężkiej pracy.

• Hazard daje ekstatyczne doświadczenia

• Hazard daje odczucie haju adrenaliny.

• Uczucie się potęguje, gdy następuje duża wygrana albo szczęśliwa passa i pozostaje, tak długo, jak długo toczy się gra.

• Tendencja do wyboru gier wymagających jakiejś umiejętności: poker, blackjack, obstawianie zawodów sportowych.

• Częściowo satysfakcja czerpana ze zwiększania szans wygranej. Dlatego tworzone są systemy mające zapewnić sukces i pozwalające oceniać siebie jako dobrego gracza.

• Porównują się z innymi graczami. Tu hazard rywalizacyjny

• Początek w młodym wieku.

• Wzorce patologicznego hazardu - hazard akcji

• Czynniki predysponujące

• Hazard w rodzinie,

• Osobowościowe.

• Rozwój nałogu (4 fazy rozwoju) - m. in:

• Częste wygrane,

• Fantazjowanie o wygranych,

• Kłamstwa na temat grania,

• Przechwalanie się wygranymi,

• Niemożliwość powstrzymania się od grania,

• Relacje z rodzina i przyjaciółmi tracone

• Nawarstwianie się długów, częste pożyczki

• Rozwój nałogu (4 fazy rozwoju) cd.:

• Następuje irytacja, wyczerpanie, depresja

• Dochodzą inne używki,

• Niewypłacalność , niemożność spłat długów,

• Utrata pracy lub wyrzucenie ze szkoły,

• Odcięcie się od rodziny i przyjaciół,

• Obwinianie innych,

• Wstyd, poczucie winy, rozpacz,

• Myśli i próby samobójcze,

• Emocjonalne, fizyczne i finansowe załamanie

Kompulsyjne kupowanie

• Kompulsyjne kupowanie było opisywane już na początku XX w. W 1915 roku manię kupowania („oniomamnia”) opisywał Kraepelin.

• Problem wciąż jest dość nowy i mało doceniany.

• Kompulsyjne kupowanie

• Według różnych badań na problem kompulsyjnego kupowania cierpi w Stanach Zjednoczonych od 1%-8% populacji.

• Szacuje się, że około 80%-90% stanowią kobiety, głównie w wieku od 30 do 40 roku życia.

• Początki zaburzenia sięgają najczęściej około 20 roku życia.

• Kompulsyjne kupowanie

• W DSM-IV zaliczono te zaburzenie do zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych.

(w ICD-10: F42.)

Zgodnie z tym dążenie do kupienia czegoś jest poszukiwaniem ulgi, likwidowaniem złego samopoczucia.

• Często podawane przez pacjentów jest poczucie pustki, które znika chwilowo w momencie dokonywania zakupu.

• Kompulsyjne kupowanie

• Psychologowie nie są jednak zgodni z podejściem umieszczającym zakupoholizm z grupie zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych. Wielu twierdzi, że bliżej mu do zaburzeń kontroli impulsów (zaburzeń nawyków i popędów [impulsów] F63)

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (nerwica natręctw) F42

A. Natrętne myśli (obsesje) bądź czynności (kompulsje), albo jedne i drugie występują przez większość dni okresu co najmniej 2 tygodni.

B. Występują wszystkie z następujących, wspólnych cech obsesji (myśli, koncepcji lub wyobrażeń natrętnych) i kompulsji (czynności natrętnych):

1. Są odbierane jako wypływające z umysłu pacjenta, a nie jako narzucone przez osoby lub wpływ z zewnątrz,

2. Mają charakter powtarzający się i nieprzyjemny, a co najmniej jedna z występujących obsesji lub kompulsji uważana jest za przesadną lub nieracjonalną.

3. Pacjent próbuje im się przeciwstawiać (choć opór wobec długotrwałych obsesji lub kompulsji może być minimalny); występuje co najmniej jedna obsesja lub kompulsja wobec której opór jest nieskuteczny,

4. Przeżywanie myśli natrętnych lub wykonywanie czynności natrętnych nie jest samo w sobie przyjemne (należy to różnicować z chwilowym uwolnieniem od napięcia czy lęku).

C. Obsesje lub kompulsje powodują cierpienie oraz zakłócają społeczne i indywidualne funkcjonowanie, zwykle z powodu marnotrawienia czasu.

D. Najczęściej stosowane przesłanki wykluczenia. Obsesje lub kompulsje nie wynikają z innych zaburzeń psychicznych, takich jak: schizofrenia i zaburzenia pokrewne lub zaburzenia nastroju.

Zakupoholizm jako zaburzenia nawyków i popędów (impulsów) F63 (F63.8)

1. Powtarzające się epizody niekontrolowanego kupowania bez określonej, uzasadnionej potrzeby

2. Osoba opisuje intensywny popęd do zakupów z poczuciem narastającego napięcia przed i wyraźną ulgą w trakcie/po takim działaniu.

3. Zachowanie takie się powtarza, pomimo negatywnych konsekwencji wydawanie pieniędzy odkładanych na coś innego, długi, kradzieże, konflikty.

wersja robocza kryteriów

• McElroy zauważą, że współwystępują ze sobą zakupoholizm, kleptomania i zaburzenia odżywiania.

• Zauważono także, że osoby kompulsywnie kupujące częściej niż pozostała część ludzi odczuwała nudę złość, przygnębienie i stres.

• Częściej problem ten dotyczy kobiet.

Zakupoholizm jako uzależnienie

• Część badaczy klasyfikuje zakupoholizm jako uzależnienie. Tezę tę zdaje się potwierdzać fakt zmiany tego zaburzenia na inne uzależnienia oraz równoległego uzależniania się od zachowań lub substancji psychoaktywnych.

• Cechy wspólne z uzależnieniem:

• zmiana tolerancji (zwiększanie czasu i pieniędzy dla osiągnięcia tego samego efektu)

• upośledzenie kontroli

• objawy odstawienia (złe samopoczucie w okresach abstynencji)

• Podczas zakupu wydziela się zwiększona ilość dopaminy

• Kontynuowanie pomimo negatywnych skutków

• Zakupy formą pocieszenia, nagrodą, środkiem polepszającym nastrój. To forma rozładowania frustracji, radzenia sobie ze stresem i napięciem.

• Zauważono, że funkcjonowanie pacjentów poprawiają leki antydepresyjne

• Zewnętrzna postać formy problemu zależy od sposobu dokonywania zakupów:

• tradycyjne zakupy

• sprzedaż przez telefon lub kanały telewizyjne

• zakupy w Internecie

Kategorie zakupoholików

• Wszystkożercy, kupujący wszystko bez różnicy

• Zbieracze interesujący się tylko kilkoma typami przedmiotów

• Łowcy promocji, kupujący wszystko ale tylko w okazyjnej cenie

• Wirtualni nabywcy

Sorentino

---