1. PODSTAWOWE POJĘCIA:

Krajoznawstwo - w Polsce po raz pierwszy pojawiło się w latach 60 XIX wieku, dzięki antoniemu Schneiderowi, doszło do wydania Encyklopedii Krajoznawstwa dla Galicji.

Słownikowe pojęcie po raz pierwszy pojawiło się w 1902 roku, słownik warszawski zdefiniował krajoznawstwo jako zbiór wiadomości o danym kraju. Podobnie definiował Wacław Pałkowski który stwierdził żę krajoznawstwo cyt „nie jest nauką ani sztuką jest żródłem z którego zarówno geografia jak i inne sztuki czerpać będą do swojej nauki”.

1929 r - Ogólnopolski Kongres Krajoznawczy w Poznaniu, starły się 2 przeciwstawne poglądy:

-Stanisław Pawłowski uważał że kraj jest gałęzią geografii i że można ją zaliczyć do nauki.

-Ludomir Sawicki twierdził że krajoznawstwo jest jedynie zbiorem wiadomości o danym obszarze, czerpie info z innych nauk, nie ma własnej teorii, więc nie może być nauką.

-Aleksander Patkowski - krajoznawstwo jest jedynie zbiorem wiadomości o obszarze w ujęciu historycznym, ekonomicznym, statystycznym, geograficznym, przyrodniczym, nie ma własnej teorii = nie jest nauką.

Spór wygrał pogląd Patkowskiego i Sawickiego.

Rozwój definicji:

1930 - krajoznawstwo jako zbiór wszelkich informacji o danym regionie nie tworzy osobnej nauki, oznacza działalność praktyczną jak i zbieranie informacji.

1935r - Aleksander Patkowski po raz pierwszy krajoznawstwo nazywa ruchem społecznym zmierzającym do szerzenia znawstwa przyrody i kultury materialnej i duchowej kraju rodzinnego poprzez wszechstronne poznanie środowiska., zachowanie rodzimych odrębności przyrody i kultury kraju, rozwijania, przywiązywania do stron rodzimych, pogłębiania czynnej woli obywatela do pracy w środowisku przede wszystkim w swojej wsi, gminie, powiecie. Definicja ta pokazuje krajoznawstwo jako ruch społeczny a jednocześnie jako ruch regionalny.

1965 r - krajoznawstwo = ruch społeczny dążący do zbierania i popularyzowania wszelkich wiadomości geograficznych, etnicznych itd. o kraju lub regionie, między innymi przez urządzanie wycieczek. Krajoznawstwo zbliża się do turystyki o wybitnie poznawczo dydaktycznym charakterze. Szeroko pojęte krajoznawstwo wykracza jednak poza jej ramy obejmując np. regionalne obserwacje czy badania naukowe. Tu po raz pierwszy pojawia się aspekt „badania naukowe”.

1997 -słownik PWN - krajoznawstwo to całość wiedzy o kraju ojczystym lub regionie, etnicznych, geograficznych, przyrodniczym, historycznym, etnograficznym, obejmuje ruch społeczny dążący przez różne formy turystyczne zwłaszcza wycieczki do poznania kraju ojczystego. Gromadzenia wszelkich o nim wiadomości i popularyzowania ich a jednocześnie działający na rzecz utrwalania i pomnażania zasobów przyrody i kultury, jest treścią programu poznawczo wychowawczego turystyki.

Związek krajoznawstwa z turystyką i rekreacją:

Krajoznawstwo jest pojęciem wielowarstwowym, np. wycieczki szkolne to nie jest czas wolny więc krajoznawstwo może być realizowane w czasie wolnym i nie. Treść pojęcia rekreacji i turystyki jest pojęciem szerszym niż krajoznawstwo. Krajoznawstwo kojarzy się z funkcją poznania i gromadzenia informacji. Krajoznawstwo zarówno łączy się z rekreacją jak i turystyką. Formy działalności turystycznej maja często aspekt poznawczy więc łączą się z turystyką.

Krajoznawstwo w sposób integralny jest związane z ochroną przyrody i dóbr kultury. Krajoznawstwo ma służyć i dbać o zabytki i przyrodę.

2. HISTORIA KRAJOZNAWSTWA:

Krajoznawstwo to całokształt wiadomości o pewnym kraju, czyli jest to wszystko co stworzyła przyroda i człowiek ale także ludzie, zabytki, obyczaje. Takie poznawanie odbywało się dzięki wędrówkom. Pomału powstawały mniej lub bardziej dokładne opisy ziem. Pierwsze opisy sięgają dziejów sprzed 2000 lat dotyczyły one Chin.

Dzieło Herodota pt „Dzieje” napisał w V wieku p.n.e , opisał obraz ziemi, krain, ludów mieszkających

Pierwszym kronikarzem był Gal Anonim żyjący na przełomie XI i XII wieku, napisał Kronikę Polski po łacinie w 3 księgach, sprzed Mieszka I do 1113 roku.

Wincenty Kadłubek na przełomie XII i XIII wieku, spisał po łacinie kronikę wydaną w 1612 roku opisywała dzieje Polski aż do 1202 roku.

Jan Długosz żyjący w XV wieku, napisał „Dzieje Polski” wzbogacił je wiadomościami geograficznymi, oddał pełny opis kraju i w ten sposób powstały „Roczniki”. Długosza można uznać za prekursora polskiego krajoznawstwa.

Rozwój krajoznawstwa Polski można podzielić na 5 etapów:

-> Działalność komisji edukacji narodowej (1773r).

Główne formy: turystyczne i krajoznawcze metody edukacji, początki gromadzenia zbiorów muzealnych kultury narodowej, poznawanie przyrody i historii kraju odkrywanie i badanie mało znanych ziem Polski

Przedstawiciele: M. Mniszech, I. Czartoryska, St. Staszic, J. Niemcewicz

Stanisław Staszic - ojciec krajoznawstwa polskiego, organizator i prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk, w 1815 r. praca pt „O zimiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski”, Staszic zawarł tu dokładny opis Karpat pod względem geograficznym, biologicznym, przyrodniczym.

J. U. Niemcewicz, prezes Towarzystwa po śmierci Staszica, odbywał liczne podróże które opisywał w „Pamiętniki moich czasów”, „Podróże historyczne po ziemiach Polski” (1911-28)

W okresie oświecenia powstały muzea, Michał Mniszech opracował koncepcje muzeów krajoznawczych. W Puławach w 1831 roku powstało pierwsze muzeum utworzone przez Izabelę Czartoryską

-> Okres romantyzmu -1 poł XIX w.

Główne formy: przeciwdziałanie procesom wynarodowienia, krajoznawstwo wycieczkowe, nurt poetycko opisowy

Przedstawiciele: Stowarzyszenie Filaretów (Mickiewicz, Domejko, Józef Choćko, J. Lelewel, T. Zan)do najważniejszych celów należało poznawanie ludu jego historii, kultury i folkloru.

Po powstaniu listopadowym występuje nurt poetycko opisowy przedstawicielami są Wincent Pol, Kondratowicz, Goszczyński. Jan Paweł Woronicz, Kolberg)

Jan Paweł Woronicz - poeta, rozpoczął pracę nad zbieraniem klecht i pieśni ludowych będących świadectwem kultury.

Stanisław Grabowski podjął myśl kompleksowego zbierania materiałów krajoznawczych.

Wincenty Krasiński był założycielem biblioteki.

Adam Czarnocki - etnograf, folklorysta, archeolog był inspiratorem działań ludoznawczych, wywarł duży wpływ nad przeżytkami kultury słowiańskiej.

Wincenty Pol - badacz Karpat, był też popularyzatorem geografii i etnografii

Oskar Kolberg - folklorysta, etnograf, kompozytor był autorem dzieła z 68 tomów pt: „Lud. Jego obyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce”

-> Krajoznawstwo patriotyczno służebne - druga połowa XIX wieku i początek XX wieku.

Główne formy: badania naukowe, dokumentowanie polskiej działalności turystycznej, organizowanie sieci muzeów krajoznawczych, krajoznawstwo turystyczne

Przedstawiciele: PTT i PTK (S. Pawłowski, A. Jankowski, E. Romer, T. Chałubiński, M. Orłowicz)

W 1873 r w zaborze austriackim - Galicyjskie towarzystwo tatrzańskie, które w 1874 r zmieniło nazwę na Towarzystwo Tatrzańskie

Od 1920 r. zmieniło nazwę na Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, Umiejętne badania gór Karpat, Tatr i Pienin i rozpowszechnianie zebranych wiadomości, zachęcanie do ich zwiedzania, udostępnianie dostępu do nich, ochrona zwierząt i utworzenie przemysłu góralskiego.

Dzięki temu towarzystwu utworzono Muzeum Tatrzańskie, wydawano pismo „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego”

Pierwsze schronisko górskie powstało w latach 70 XIX wieku - Schronisko Górskie nad Morskim Okiem.

Tytus Chałubiński zaliczany jest do pionierów taternictwa i przyrody tatrzańskiej, odkrywca wartości lecznych i turystycznych Zakopanego.

Walery Eliasz Radzikowski -artysta malarz był współzałożycielem Towarzystwa Tatrzańskiego, autor ilustrowanego przewodnika po tatrach, Pieninach i Beskidzie sądeckim

Ludwik Zejszner - geolog i paleontolog był pionierem ruchu ochrony przyrody, pierwszy projektodawca Tatrzańskiego Parku Krajobrazowego, był autorem licznych przewodników.

Polskie Towarzystwo Krajoznawcze założone w 1906 roku pomysłodawcą i założycielem był Aleksander Janowski, do założycieli należy też Zygmunt Gloger, Karol Hofman. Janowski lubił wędrówki i podróże , wstąpił do szkoły kolejowej w Warszawie i pracował w kolei. W 1985 roku dotarł do zamku w Ogrodzieńcu i widząc dewastacje tego miejsca narodziła się myśl powołania Towarzystwa Krajoznawczego.

Celem stowarzyszenia było zbieranie i szerzenie wiadomości , zbiorów naukowych dotyczących ziem Polski. Podróże po kraju, opieka nad pamiątkami historycznymi i osobliwościami przyrody, urządzanie wystaw krajoznawczych. Pierwsza odznaka TK -> ruiny zamku w Ogrodzieńcu otoczone herbami Krakowa i Poznania.

Polskie Towarzystwo Tatrzańskie i Krajoznawcze były organizacjami ponad rozbiorowymi , odegrały bardzo ważną rolę w utrzymaniu polskości, działały przeciw wynaradawianiu.

Kazimierz Kulwiec, przyrodnik, współtwórca idea ochrony przyrody

Aleksander Patkowski - twórca regionalizmu polskiego

-> Dwudziestolecie międzywojenne 1919 - 1939

Główne formy: regionalizm krajoznawczy, krajoznawstwo naukowe i paranaukowe, działalność wśród młodzieży, I kongres krajoznawstwa

Przedstawiciele: K. Przerwa - Tetmajer, A. Patkowski, S. Leszczycki, S. Dubois,

Po odzyskaniu niepodległości rozwinął się kierunek regionalizm krajoznawczy. Pierwsze szkolne koła krajoznawcze powstały w Krakowie- miesięcznik „Orli Lot”. W 1939 r w szkołach całek kraju działało przeszło 500 kół krajoznawczych, zrzeszały ok. 200tys młodzieży.

Zaczęto zakładać domy wycieczkowe dla wycieczek zbiorowych, pierwszy dom wycieczkowy powstał w Krakowie. Poza tym powstał system schronisk młodzieżowych i do września 1939 roku działało 212 schronisk. Polska była jednym z 11 założycieli międzynarodowej uni schronisk młodzieżowych,

Polskie Towarzystwo Tatrzańskie w tym okresie zajęło się kwestią znakowania szlaków, wytyczono nowe szlaki, ujednolicono symbolikę, wydawano mapy, informatory, „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego”, „taternik”, „Przegląd Turystyczny”

Polskie Towarzystwo Krajoznawcze wydawało czasopisma: dwutygodnik „Ziemia”.

W 1934 roku powstało Robotnicze Towarzystwo Krajoznawcze, na Kresach działało Podolskie Towarzystwo Kraj9oznawcze oraz Wołyńskie Tow. Krajoznawcze i opieki nad zabytkami.

-> Okres po II wojnie światowej

Główne formy: umasowienie i upowszechnienie krajoznawstwa. 2,3 i 4 kongres krajoznawczy, dokumentowanie zasobów

Przedstawiciele: J. Węgrzynowicz, J. Braun, R. Peretiatkowicz

Polskie Tow. Krajoznawcze i Polskie Towarzystwo Tatrzańskie szybko się po wojnie reaktywowały i pod koniec lat 40 osiągnęły pełną sprawność. Rozwijały sprawność szczególnie na ziemiach zachodnich i północnych. Wznowiono wydawanie periodyków (wierczy, taternik, orli lot). wydano słownik geografii turystycznej Polski.

17.12.1950r - połączenie PTK i PTT, powstaje Polskie Towarzystwo Turystyczno Krajoznawcze (PTTK), zostało ono zobowiązane do:

-pracy nad wszechstronnym rozwojem turystyki i krajoznawstwa

-krzewienia zamiłowania, zwiedzania, poznawania Polski i historii, kultury

-działań w zakresie ochrony przyrody i zabytków

-wprowadzenie do regulaminu odznak turystycznych obowiązek zwiedzania ciekawych obiektów krajoznawczych, inwentaryzację atrakcji.

W skład nowego towarzystwa weszły organizacje sportowo turystyczne, rozwinęła się turystyka usportowiona, kajakowa, rowerowa, doszło do rozrostu towarzystwa.

W 1959 roku powołano Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych (PTSM).

Do programów szkolnych w latach 70 wprowadzono obowiązek 2 wycieczek krajoznawczych w ciągu roku. Wytyczono wycieczkowe trasy typowo adresowane dla wycieczek szkolnych, pierwszy taki szlak powstał na Dolnym Śląsku. W 57 roku ustanowiono szkolną odznakę krajoznawczą turystyki. Od 1977 roku Związek Harcerstwa Polskiego stał się koordynatorem turystyczno - krajoznawczym w szkole. Rozpoczęto organizować turnieje krajoznawcze. Kierunki rozwoju krajoznawstwa wytyczały kongresy. Krajoznawstwo na uczelniach wyższych jako przedmiot zaczęto wykładać na Akademiach pedagogicznych i wychowania fizycznego

2000 r w Gnieźnie ustalono główne nurty współczesnego krajoznawstwa

-gromadzenie wiedzy o regionach i całym kraju

-integralność wiedzy

-popularyzacja idei i wiedzy krajoznawczej w szerokich kręgach społeczeństwa

-nastawienie na antropocentryzm - relacje człowieka z przyrodą, krajobrazem

-rozszerzanie zakresu przestrzennego krajoznawstwa w światoznawstwo

3. MIEJSCE I ROLA KRAJOZNAWSTWA WE WSPÓŁCZESNYM SPOŁECZEŃSTWIE

Trzy główne nurty:

a)krajoznawstwo szkolne (ZHP, kluby SKKT, koła zainteresowań, PTSM)

b)krajoznawstwo w organizacjach społecznych (PTTK, TWP, towarzystwa regionalne)

c)krajoznawstwo w instytucjach państwowych (wyższe uczelnie, PAN, instytuty naukowo-badawcze, muzea, środki masowego przekazu, system informacji turystycznej)

a)Szkoła jest głównym miejscem rozwoju krajoznawstwa. Zarządzanie w sprawie zasad i warunków organizacji przez szkoły krajoznawstwa. Jest tu mowa że to krajoznawstwo ma stanowić integralną część procesu wychowania dydaktycznego i powinno być realizowane przez wszystkie szkoły w ramach zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych. Do 30% zajęć powinno być realizowane poza budynkami szkoły (opinia Wincentego Okonia).

Celem działalności krajoznawczej w szkołach jest poznawanie regionu, środowiska przyrodniczego, kultury, historii, poszerzanie wiedzy z różnych dziedzin życia społecznego.

Formy:

->wycieczki:

* przedmiotowe -związane z 1 tematem zajęć prowadzona w celu uzupełnienia obowiązującego tematu *interdyscyplinarne -łączą kilka tematów, np. zielone szkoły.

-> imprezy krajoznawcze (biwaki, zloty, rajdy, rejsy, spływy) muszą być dostosowane do wieku, zainteresowań i potrzeb uczniów, stanu zdrowia, sprawności fizycznej uczestników wycieczek, dostosowanie zakresu penetracji intelektualnej - szkole podstawowej (klasa 1-3)należy organizować zajęcia z krajoznawstwa w zakresie macierzystego regionu a w wyższych klasach (od 4) rozszerzamy na regiony o odmiennym typie, na całą Polskę.

b) Najistotniejszą z organizacji jest POT (polska organizacja turystyczna), działa na obszarze całego kraju i posiada swoje oddziały za granicą. Celem organizacji jest:

-promowanie oraz stworzenie pozytywnego wizerunku Polski w dziedzinie turystyki

-tworzenie warunków współpracy organów rządowych, samorządowych oraz organizacji zrzeszających przedsiębiorców turystyki

-zapewnienie funkcjonowania i rozwijania polskiego systemu informacji turystycznej

-przygotowanie i publikowanie materiałów promocyjnych oraz organizowanie stoisk narodowych na targach turystycznych

-Organizuje pokazy, wystawy, kongresy, seminaria których celem jest upowszechnianie wiedzy o Polsce.

Polska agencja rozwoju turystyki jest największą i najstarszą grupa świadczącą usługi w zakresie doradztwa, dba o dobrą markę, wydaje rekomendacje biurom podróży, certyfikaty świadczące o dobrych usługach

Polska izba turystyki to ogólnopolska organizacja samorządu gospodarczego branży turystycznej, w izbie tej zrzeszają się biura i agencje turystyczne które są najbogatsze.

Muzea przyczyniają się do pogłębiania wiedzy o kraju.

Działalność samorządów terytorialnych, za ich sprawą wytyczane są nowe szlaki, dochodzi do imprez, powstają związki gmin które tworzone są na bazie wspólnych cech, np. związek gmin uzdrowisk nadmorskich.

c)W tych organizacjach kraj ma najbogatszą tradycje

zakres działania PTTK

-wypracowało i upowszechniło krajoznawczy program turystyki związany z poznawaniem ojczyzny, ochroną krajobrazów, zabytków

-Stwarza warunki ułatwiające turystom i krajoznawcom wędrowanie po kraju

-stworzyło i upowszechnia system odznak turystyki kwalifikowanej

-popularyzuje wiedzę o najbardziej atrakcyjnych regionach Polski

-Wytycza, znakuje, konserwuje polskie znaki turystyczne . ok. 60 tys km szlaków oznakowanych jest przez PTTK

-dysponuje 200 obiektami turystycznymi np. domy turysty, schroniska, stanice górskie, zajazdy

- własne wydawnictwo „Kraj”, popularyzuje idee krajoznawcze w czasopismach pt „Gościniec”, „Na szlaku”. ---zrzesza ok. 80 tys członków w kołach i klubach.

-prowadzi 15 regionalnych muzeów

Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych - skupia się na udostępnianiu noclegów, modernizacją istniejących, organizuje zajęcia dla młodzieży, zloty, rajdy, tworzy trasy turystyczne

ZHP - naturalna szkoła wpajania wartości krajoznawczych, ucz się dzieci sposobu organizacji wolnego czasu

Szkolne koła i kluby krajoznawczo-turystyczne -> organizowanie imprez turystycznych, upowszechnianie wiedzy o kraju, wycieczki

Liczne regionalne i lokalne towarzystwa

Społeczna rola krajoznawstwa

1. rola edukacyjna -wychowuje i kształci, bo uczestnicy ruchu krajoznawczego zdobywają wiedzę, kształtują osobowość. Krajoznawstwo uczy prawidłowego obserwowania faktów, zjawisk, uczy analizowania, doszukiwania się różnic, ustalania przyczyn tych różnic w zakresie charakterotwórczym może wyrobić cechy osobowości jak: zaradność, samodzielność, silną wolę, przedsiębiorczość, umiejętność pokonywania trudności, czyli szkoła charakterów, kształtuje rozwój społeczny człowieka ucząc go współdziałania w grupie.

2. upowszechnianie kultury - kultura obejmuje całokształt dorobku ludzkości, społecznie utrwalonego i gromadzonego w ciągu dziejów.

3. techniczna - nawiązuje do funkcji praktycznej, służy rozwojowi turystyki np. dzięki inwentaryzacji krajoznawczej i wykorzystanie jej wyników do celów wytyczania miejsc na hotele, polega na kształceniu przewodników i pilotów.

Podstawowe funkcje psychologiczne określają:

-funkcja emocjonalna - odczuwanie świata, aktywność emocjonalna

-funkcje poznawczą, każdy człowiek od urodzenia jest nią obdarzony, poznawanie świata, aktywność poznawcza

-funkcja praktyczna -zmieniania świata, aktywność twórcza

krajoznawstwo realizuje możliwości do spełnienia tych 3 funkcji aktywności człowieka.

4. FORMY I KIERUNKI DZIAŁALNOŚCI KRAJOZNAWCZEJ

Formy działalności krajoznawczej w zależności od postawy osób dzielimy na:

• bierne - zalicza się odbiór przekazywanych treści krajoznawczych np. w czasie imprez turystycznych, odczytów, spotkań, wspomnień z podróży.

• Czynne - polegają na czynnym zaangażowaniu wykonywaniu pewnych zadań np. kolekcjonerstwo, zbieractwo. Przewodnictwo, prowadzenie kronik, działalność dla ochrony przyrody, zabytków, wystawa fotograficzna, reportaże. Do tej grupy należy zaliczyć też prowadzenie badań naukowych.

Główne kierunki współczesnego krajoznawstwa:

a) krajoznawstwo turystyczne - poprzez turystykę zaspokajano ciekawość krajoznawczą, w bezpośrednim kontakcie jest najłatwiej zapamiętać, wejście w osobista styczność ze środowiskiem odwiedzanym ma ogromne znaczenie poznania, wytwarza się więź emocjonalna, pozytywne emocje sprzyjają zapamiętaniu. We wszystkich formach turystyki wskazane jest realizowanie treści krajoznawczej. W tym kontekście turystykę należy rozumieć jako środek który prowadzi do poznania. Wyróżnia się wyjazdy indywidualne i zbiorowe i w każdej z tych form jest różny czynnik krajoznawczy. Poznanie indywidualne ma charakter metodyczny bo turysta wie po co tam jedzie i wie czego tam szukać, funkcja poznawcza jest większa. W turystyce zbiorowej decydujący wpływ na czynnik krajoznawczy ma przywódca grupy, od niego będzie zależała efektywność przekazywanej treści krajoznawczej

b) popularyzowanie idei i wiedzy krajoznawczej. Środki masowego przekazu poprzez prasę, kino, plakaty. Olbrzymią rolę w popularyzowaniu krajoznawstwa ma telewizja. Popularyzowanie przez wydawnictwa o treści krajoznawczej i ona jest bardzo obszerna. Podział literatury:

-wydawnictwa naukowe: z zakresu turystyki i krajoznawstwa, specjalistyczne opracowania krajoznawstwa z dziedziny geografii, historii, sztuki, etnografii itp. syntetyczne monografie naukowe miast i regionów, słowniki: słownik geograficzno krajoznawczy Polski = teoria.

-Wydawnictwa paranaukowe :przewodniki, mapy turystyczne, z zakresu inwentaryzacji krajoznawczej, roczniki regionalne, czasopisma.

-Wydawnictwa literackie :reportaże, literatura piękna zawierająca treści krajoznawcze.

Można popularyzować przez filmy i fotografię, może to być jako dokument inwentaryzacji krajoznawczej, przedmiot kolekcji problemowej a nawet jako dzieło sztuki. Obraz fotograficzny jest najlepszą, najdokładniejszą metodą popularyzowania wiedzy krajoznawczej bo szybko można to zrobić a potem dokładnie się przyjrzeć.

Popularyzować można poprzez prelekcje i odczyty krajoznawcze. Aby prelekcja była dobra musi być wsparta filmami, obrazami, slajdami.

Popularyzacja przez konkursy i turnieje - aktywizują uczestników i skłaniają do wgłębienia się w tą wiedzę.

Popularyzowanie poprzez pracę przewodników turystycznych, do ich obowiązków należy krzewienie wiedzy o Polsce, znajomość właściwych metod i form przekazywania wiedzy krajoznawczej, kształtują zainteresowania.

Popularyzacja przez biura turystyczne. Musi być odpowiednio przygotowana kadra, posiadanie materiałów krajoznawczych tj foldery, informatory, mapy, opisy tras i miejscowości. Istotną rolę w działalności biur podróży odgrywa promocja ( reklama, trzeba odpowiednio sprzedać się na rynku, trzeba popularyzować nowe trasy turystyczne dla wycieczek szkolnych,.

Popularyzacja przez urządzenia elektroniczne, np. Internet

c)regionalizm krajoznawczy, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości utworzyły się 2 tendencje połączenia ziem polskich:

-ujednolicenie polityczne, ekonomiczne, kulturowe.

-zachowanie cech świadczących o odrębności regionów, ta tendencja przejawiała się w regionalizmie. Patkowski twierdzi że przez poznawanie poszczególnych części kraju człowiek rozwija się i wiąże się z krajem.

Współczesny regionalizm jako pojęcie zawiera 2 treści:

-pierwsza jest ideologią historycznie ukształtowanych zbiorowości terytorialnych o poczuciu odrębności wobec sąsiadów

-druga: jest ruchem społecznym który w oparciu o zespół cech typowych dla danego obszaru obejmuje swą działalnością sprawy kultury , życia społecznego, gospodarczej aktywizacji i środowiska jako wspólnoty regionalnej.

W obu pojęciach istota regionalizmu objawia się w świadomości i historii, tradycji. To wszystko daje poczucie odrębności.

Ujęcie regionu zawiera 2 elementy:

*odrębność od terytoriów sąsiednich

*wspólnoty, więzi, oparta na przesłankach historycznych.

Współczesny regionalizm zmierza w kilku kierunkach:

-utrwalania aktualnego obrazu regionu, przez inwentaryzacje i dokumentacje krajoznawczą która ma uwypuklać swoiste cechy właściwości przyrodniczej, społecznej, kulturowe i historycznej.

-Zmierza do zachowania tych elementów które mają wartość kulturową dla przyszłych pokoleń

-Budzenie zainteresowań własnym regionem wśród najszerszych kręgów społeczeństwa.

-Wzbogacania elementów krajoznawczych rozmaitymi inicjatywami gospodarczymi i regionalnymi.

d)krajoznawstwo naukowe i paranaukowe. Największy związek krajoznawczy jest z naukami przyrodniczymi i historycznymi. Współcześnie też z naukami humanistycznymi i technicznymi. Należałoby bardziej współpracować z urbanistami, humanistami, językoznawcami. Psychologia i androgogika tez by mogły wzbogacić krajoznawstwo.

5. METODY I ŚRODKI STOSOWANE W KRAJOZNAWSTWIE

Wszelkie metody muszą mieć cele i zapewniać środki poznania. Cel to poznanie i kształtowanie postaw. Poznanie obiektów krajoznawczych. Jest 7 podstawowych zasad (musimy je brać pod uwagę przy planowaniu działalności krajoznawczej):

1. Zasada systemowości -działalność krajoznawczą trzeba pojmować jako system wzajemnie powiązanych elementów:

• Prowadzący (przewodnicy, działacze turystyczni)

• Odbiorcy (wycieczkowicze, słuchacze)

• obiekty i treści krajoznawcze

• metody i formy organizacyjne oraz środki pomocnicze ( np. techniczne)

należy zadbać o uporządkowany układ treści będący przedmiotem poznania oraz należy zadbać o logiczny i planowy układ zadań. Ważne jest kierowanie się systematycznością działania.

2. Zasada poglądowości -polega na poznawaniu terenu przez autopsje, musi ona być autentyczna. Może być też poznawanie pośrednie np. przez oglądanie zdjęć.

3. Zasada efektywności i trwałości wiedzy -trwalsze poznanie osiągniemy przez różnorodne formy pracy krajoznawczej przez różne środki techniczne. Planując imprezy krajoznawcze. Ważne jest utrwalenie wiadomości przez notatki, szkice, zdjęcia. W ciągu 24 godzin szybko zapominamy to co usłyszeliśmy, umyka 80%, dlatego jakiekolwiek powtórzenie przez przejrzenie przewodnika zmniejsza ten ubytek

4. Zasada saomdzielności (świadomości i aktywności) - lepsze i trwalsze poznanie wiedzy zapewnimy przez udział uczestników w jakiś imprezach. Wzbudzenie pozytywnej motywacji w uczestnikach imprezy. Pobudzenie procesów myślowych, możemy to wykonywać przez powierzenie konkretnych zadań. Uczestnicy muszą tu działać.

5. Zasada związku teorii z praktyką - realizowana gdy teoria z praktyką łączona jest z obserwacją środowiska terenu i w tym samym momencie opowiadamy

6. Zasada przystępności i stopniowanie trudności - Aby zagwarantować najlepsze zapamiętanie należy dostosować odpowiedni zakres penetracji krajoznawczej. Trzeba dostosować odległości do uczestników. Zaczynamy od poznania najbliższego otoczenia i od prostszych rzeczy, czyli dostosować też odpowiednio do wieku. Kończymy na rzeczach trudniejszych. Musimy mieć pełną orientacje do kogo adresujemy daną imprezę.

7. Zasada związku indywidualizacji z socjalizacją - umiejętne łączenie interesów jednostki z interesami grupy. Uczestnicy imprez krajoznawczych muszą dostosować się do programu całej grupy.

Metody pracy krajoznawczej: muszą zapewniać cel i efekt. Podział metod przekazywania i odbioru wiedzy krajoznawczej:

1. słowne

2. poglądowe

3. praktyczne

Ad.1. Wyróżniamy żywe słowo czyli np. wykład, pogadanki, legendy, gawędy, odczyty, prelekcje, opisy i słowo pisane czyli posługiwanie się literaturą.

Zasady posługiwania się żywym słowem:

-osoba powinna dysponować dużą wiedzą dostosowaną do poziomu słuchaczy

-przewodnik musi mieć nienaganną dykcję i technikę dobierania słów, unikać skrótów myślowych

-należy zadbać o to aby wzbudzić zainteresowanie słuchaczy przez dozowanie informacji, regulowanie tempa, stosowanie odpowiednich gestów, mimiki, natężenia głosu, istotny jest też kontakt wzrokowy z słuchaczami.

-Ważne jest ustawienie względem słuchaczy, musi być dobrze słyszany i widziany. Wszyscy muszą być odpowiednio ustawieni aby wszyscy widzieli to o czym się teraz mówi

-Opowiadanie gawęd, legendy jest elementem rozluźniającym i warto je wykorzystywać.

-Podczas prelekcji stosować zdjęcia, rekwizyty, slajdy

Ad. 2. Czyli obserwacja bezpośrednia i pośrednia:

• bezpośrednia to fundamentalna metoda pracy krajoznawczej czyli w terenie bezpośrednim kontakcie z terenem

• Pośrednia przez fotografie, filmy, przezrocza.

Prowadzący powinien odpowiednio kierować procesem postrzegania czyli zwracać uwagę na najbardziej charakterystyczne cechy obiektu obserwowanego. Musi pokazać na co trzeba zwrócić uwagę. Proces obserwacji zaczyna się od syntezy pierwotnej (ogląd na całość), następnie szczegóły (poszczególne elementy, zjawiska) tzw analiza. Na koniec znowu tworzy się obraz całości i jest to synteza wtórna - element powtórzenia.

Ad. 3. Polegają na praktycznym zastosowaniu wiedzy. Np. wytyczne szlaków, ścieżek dydaktycznych, wykonywanie map, szkiców, fotografowanie, organizowanie wypraw.

Zasadniczym czynnikiem oceny wartości poznawczej imprezy turystycznej jest stan wiedzy wynoszącej przez uczestników tych wyjazdów oraz stopień rozbudzenia zainteresowań krajoznawczych.

Obszar opanowanej wiedzy wg Nowackiego: tylko słuch - 30%, tylko wzrok - 30%, słuch + wzrok - 50%, słuch+wzrok+działanie - 90%

Model czynników determinujących percepcję wiedzy krajoznawczej:

Stosunek emocjonalny turystów

do walorów krajoznawczych

Czynniki stopień percepcji fachowość i

metodyczne wiedzy pedagogiczne

krajoznawczej umiejętności

1. Metody zdobywania wiedzy przewodników

przez turystów

2. Metody przekazywania wiadomości 1. Kwalifikacje fachowe

3. krajoznawcze przygotowanie 2. Umiejętności pedagogiczne

wyjazdu (lektora, przewodników, 3. Styl narracji, jasność,

map, filmów, opracowania trasy) cechy demo- zwięzłość, logiczność

4. Aktywna postawa turysty społeczne i 4. Dostarczenie treści do

w czasie imprezy (notatki, zdjęcia, osobiste poziomu odbiorcy

mapa, pytania) turystów 5. Łatwość nawiązywania

1. Wiek, wykształcenie, pochodzenie kontaktu z grupą, aktywizowanie

2. Zainteresowania turystów uczestników.

3. Poziom kultury turystów

4. Poziom parainformacji

Piramida przyswajania wiedzy: wykład 5%, czytanie 10%, metody audiowizualne 20%, pokaz 30%, dyskusja w grupie 40%

Z metodycznego punktu widzenia zdobycie wiadomości o jakimś terenie dzielimy na dwie fazy:

1. Okres przygotowania do wyjazdu, często tej fazy nie ma i wtedy są mierne efekty. W tej fazie przygotowuje się ze studiowaniem mapy, czytanie przewodników, różne informacje o tym terenie. Opracowanie odcinków tras. Trzeba tą grupę aktywizować albo położyć na uczestników pewne działania przed wyjazdem, wtedy wyniesiemy od 4-10% więcej wiedzy.

2. Czas trwania wyjazdu. Najlepsze wyniki poznawcze uzyskują Ci którzy w trakcie wyjazdu zdobywają wiadomości w sposób aktywny. Dzięki osobistemu kontaktowi z obiektem krajoznawczym lub przez kontakt z ludźmi danego terenu. Najlepiej uczymy się poprzez uczenie innych. Prowadzenie notatek powoduje zwiększenie wiadomości o 14% w stosunku do tych co nie notują. Przeprowadzanie rozmów z mieszkańcami, tubylcami zwiększa o 11%. Fotografowanie wzrasta o 9%, korzystanie z mapy o 3%.

6. METODYKA ORGANIZOWANIA I PLANOWANIA KRAJOZNAWSTWA TURYSTYCZNEGO

Trzeba dostosować program wycieczki do turystów. Trzeba poznać dla kogo szykujemy ofertę, zwrócić uwagę na zainteresowania uczestników. Wadą jest przeładowanie materiału, powoduje że się ciągle spieszymy i powierzchownie przedstawiamy informacje. Powinno być odpowiednie oprogramowanie i stosownie aktywizującej wiedzy krajoznawczej.

Program imprez turystycznych określić można jako szczegółowe przemyślenie wszystkich możliwych wariantów turystów, zaplanowanie ich i wybór optymalnych (najlepszych) metod i form pracy a także zapewnienie możliwości w realizacji. Inaczej mówiąc pod pojęciem programu rozumiemy treści krajoznawcze, zachowania turystów dla planowanej imprezy turystycznej z uwzględnieniem różnych wariantów tych zachowań. Dobry program imprezy turystycznej powinien cechować się:

1. Celowością

2. Wykonywalnością

3. Skutecznością i operatywnością

4. Komunikatywnością

5. Możliwością wyboru alternatywy, elastycznością (np. warunki pogodowe mogą zmienić program)

Gdy układamy program należy:

-stosować zasady dydaktyczne

-dostosować program imprezy do składu grupy

-program powinien preferować aktywne uczestnictwo

-wiązać aktywność turystów z podstawowymi celami krajoznawczymi czyli wychowaniem estetycznym, upowszechnieniem wiedzy i sztuki

-unikać przeładowania programu bo prowadzi ono do powierzchowności, brak czasu

-dążyć do zachowania proporcji między czasem na gry, zabawy i zwiedzanie

-należy stworzyć możliwość chwili refleksji, krajoznawczego przeżycia, ale to wymaga wolniejszego tempa zwiedzania

-należy zadbać o to aby w dziennym rozkładzie zajęć formy działań miały charakter kontrastowy, żeby uniknąć monotonni

-równowaga między zajęciami w terenie odkrytym a zajęciami w pomieszczeniach zamkniętych

Czynniki determinujące program turystyczny wg Z. Kruczka

Teren:

-walory turystyczno

potrzeby społeczne krajoznawcze czas trwania wyjazdu

-zagospodarowanie

turystyczne

cel wyjazdu stopień zaawansowania

turystycznego

wielkość grupy PROGRAM zainteresowania

uwarunkowania socjademograficzne:

• wiek

• płeć

• pochodzenie

• zawód

• wykształcenie

• poziom intelektualny

• stan rodzinny

• stan zdrowia i kondycji

Teren oddziałuje na program poprzez swoje walory oraz dostępność przestrzenną, ważne jest zagospodarowanie - specyfika wymusza zróżnicowanie programu dla grup korzystających ze schronisk, hoteli etc (głównie chodzi o czas), środki lokomocji z których będzie korzystała grupa

Cel wyjazdu - rzutuje na charakter programu, decyduje jakie będą proporcje między elementami wypoczynkowymi, rozrywkowymi, poznawczymi. Wyróżniamy cele:

• krajoznawcze

• wypoczynkowe

• lecznicze

• specjalistyczne

• wędrówki

• rozrywkowe

• okazjonalne

• religijne

• kulturalne

Czas trwania wyjazdu uzależnia zakres ilościowy programu, do celów programowania wyróżniamy ruch:

• krótkookresowy - do kilku godzin, jednodniowe, weekendowe, 3-7 dniowe

• długookresowe - od 7 - 14 dni, od 14 - 30 dni

Wielkość grupy ogranicza dostępność niektórych walorów, np. do muzeum nie wpuszczą 50 osób, grupę wtedy trzeba podzielić, w turystyce kwalifikowanej z przepisów bezpieczeństwa nie mogą to być grupy duże. Typy grup według wielkości:

• indywidualni 1 - 5 osób (największa elastyczność)

• małe grupy 6 - 15 osób

• średnie grupy 16 - 30

• duże grupy 31 - 50

• bardzo duże > 50

Optymalne dla sprawnej wycieczki to grupy małe i średnie. Najbardziej korzystne warunki w sensie elastyczności programu jest przy turystach indywidualnych.

Czynniki określające społeczny rodzaj grupy:

Intensywność zwiedzania zależy od wieku:

Wiek przedszkolny 3-6 lat

Młodszy wiek szkolny 7-14 lat

Starszy wiek szkolny 15-19 lat

Młodzież akademicka 20-30 lat

Dorośli 31-59 lat

Ludzie starsi powyżej 60

Najtrudniej zaplanować wycieczkę dla grupy o zróżnicowanym wieku, patrzymy jaki wiek przeważa

Płeć - inny typ zmęczenia, zainteresowania, opracowuje się odmienne wycieczki. Najbardziej udają się mieszane wyjazdy

Pochodzenie -wpływa na aktywność turystyczną, ludność miejska najchętniej jedzie w tereny nieskażone, a ludność wiejska nie lubi się męczyć, w celu zwiedzania obiektów kultury materialnej

Zawód - regeneracja ustroju, należy wydzielić turystykę pracowników fizycznych i psychicznych

Wykształcenie - im wyższe tym bardziej rozwinięte są potrzeby spędzania czasu wolnego

Turysta: masowy (stereotypowe trasy), typ znawcy (przygotowany do trasy merytorycznie, szuka elementów mało popularnych)

Stan rodzinny - zalezy od liczebności rodziny (turystyka dla singli, rodzin bezdzietnych, z małymi dziećmi, z dorosłymi dziećmi)

Zamożność - częstotliwość wzrasta wraz ze wzrostem dochodów.

Zainteresowania - mogą wynikać z typu wykształcenia, od rodzaju wykonywanego zawodu, od typu osobowości. Tryb poznawczy, wypoczynkowy, kontemplacyjny, amator mocnych wrażeń.

Stopień zaawansowania/wyrobienia turystycznego:

-typ przypadkowy - nie ma własnego sprzętu, nie planuje, bierne formy, typ masowy, postawa konsumpcyjna

-typ początkujący (częste wyjazdy, nie planują, sprzęt pożyczony, mało aktywne postawy, zbiorowe formy turystyki)

-typ zaawansowany - często wyjazdy, planowane indywidualne, specjalistyczne, własny sprzet

-typ wytrawny - nie zgłasza się do biura podróży, sam planuje

7. WALORY KRAJOZNAWCZE JAKO ELEMENT ATRAKCYJNOŚCI TURYSTYCZNEJ

Oceny walorów nie można dokonać w jednoznaczny sposób, waloryzacja może mieć charakter przybliżony, subiektywny.

Za walory turystyczne o treściach krajoznawczych uważa się obiekty materialne albo przejaw kultury duchowej stanowiący przedmiot zainteresowania turystów. Może to być forma przyrodnicza pochodzenia naturalnego lub antropogeniczna będąca działalnością człowieka.

Walory krajoznawcze to zespół dóbr naturalnych i antropogenicznych które dzięki swojemu znaczeniu poznawczemu, estetycznemu, dydaktycznemu i patriotycznemu stanowią lub mogą stanowić w przyszłości przedmiot zainteresowania turystycznego.

W programowaniu istotnym jest struktura przestrzenna walorów , wpływa bowiem na ich atrakcyjność. Wyróżnia się :

1. wielkie centra krajoznawcze, to duże miasto albo zespół miast ściśle ze sobą połączonych które ze względu na obiekty turystyczne stanowią przedmiot szczególnego zainteresowania turystów. W Polsce takich centrów jest 10 np.: Warszawa. Trójmiasto, Łódź, Szczecin, Toruń, Wrocław,Poznań.

2. ośrodki krajoznawcze, to miasto o wielkości i funkcjach ponad lokalnych które posiada skupisko atrakcyjnych walorów krajoznawczych i bazę noclegową.

3. zespoły krajoznawcze, to miejscowości z zespołami obiektów krajoznawczych i obiektami rozproszonymi. W sumie w Polsce jest 510 takich zespołów, są to miejscowości o dużych walorach krajoznawczych.

4. pojedyncze obiekty krajoznawcze, to odosobnione obiekty zlokalizowane poza miejscowością, mogą być położone obok wsi. Są to wyodrębnione budowle lub inne formy przestrzenne antropogeniczne i naturalne które posiadają walory poznawcze.

Poza obiektami przedmiotem zainteresowań turystów mogą być zjawiska krajoznawcze zachodzące teraz np. folklor, imprezy coroczne, procesje, wystawy. Najwyższą formą walorów krajoznawczych jest kompleks krajoznawczy są to obiekty jak i zespoły.

Ocena przydatności walorów krajoznawczych dla programowania turystyki.

-kontekst sytuacyjny, względy estetyczne, dydaktyczne, historie, legendy

-obiektywne lub subiektywne odczuwanie wartości, turysta wybiera te cechy które są dla niego interesujące

Siła oddziaływania walorów krajoznawczych może być bardzo różna w zależności od zainteresowań turysty. Na stopień waloryzacji wnika unikalność walorów czy styl.

O roli poszczególnych elementów kulturowych decydują wartości:

-poznawcze

-estetyczne

-użytkowe

-wychowawcze

-ładunek emocjonalny jaki z sobą niosą

-ich reprezentatywność

-wartości rekreacyjne

-wartości rozrywkowe

Systematyka walorów krajoznawczych wg Przybyszewskiej:

Walory krajoznawcze
Dobra kultury: -zabytki archeologiczne(miejsca kultu,grodziska,kurhany), architektury (militarne, miejskie), budownictwa i urbanistyki -zabytki techniki (kopalnie, huty, warsztaty) -tradycyjna kultura ludowa (strój, obrzędy, sztuka, folklor) -dzieła sztuki plastycznych -inne materialne dokumenty przeszłości	Pamiątki historyczne: -upamiętnione i godne uwagi wydarzenia i miejsca historyczne które zapisały się w dziejach narodu, związane z działalnością wybitnych i zasłużonych osób -miejsca pamięci narodowej -miejsca i obiekty związane z podaniami historycznymi i legendami	Współczesne osiągnięcia: -wybitne osiągnięcia techniczne, gospodarcze i naukowe -ośrodki wielko miejskie jako centra współczesnej cywilizacji -interesujące przejawy życia kulturalnego	Przyrodnicze i krajoznawcze: -charakterystyczne zespoły krajoznawcze -parki i ogrody -osobliwości przyrody ożywionej i nieożywionej

Pamiątki historyczne - udokumentowane dla późniejszych pokoleń w formie autentycznych reliktów lub pomników, tablic pamiątkowych.

Współczesne osiągnięcia - nowoczesna zabudowa urbanistyczna, nowoczesne obiekty przemysłowe, nowoczesne rozwiązania komunikacyjne, obiekty użyteczności publicznej, obiekty naukowo - techniczne, wystawy, targi, przejawy życia kulturalnego: biblioteki, teatry, nowoczesne rozwiązanie urządzeń rolnych

Walory krajobrazowe -cieszą się największą popularnością. Ukształtowanie terenu związane z działalnością edno i egzogeniczną i działalnością człowieka.

• park arkada - woj. Lubelskie

• park w kurniku - wielkopolskie

• park w Łancucie

• park w Puławach

• park w Gdańsku Oliwie

• park Kultury i wypoczynku w Chorzowie

• ogrody botaniczne są obiektami gromadzącymi różne formy roślin, pełnią funkcję naukową , wypoczynkową.

• palmiarnia w Poznaniu

• kawiarnia palmiarnia w Zielonej Górze

• ogrody zoologiczne we Wrocławiu, w Poznaniu z XIX wieku (najstarsze), zoo w Polsce jest 11

osobliwości przyrody nieożywionej: jaskinie, zespoły skałek, Wodospady, Jary, Kotły,

osobliwości przyrody ożywionej: rezerwaty florystyczne i faunistyczne,

KANON KRAJOZNAWCZY:

1. Województwo dolnośląskie

A) Zabytki

1. Bogatynia, drewniane budownictwo łużyckie

2. Bolków, zamek Piastów świdnicko-jaworskich

3. Czocha, zamek

4. Grodziec k. Złotoryi, zamek

5. Henryków, zespół klasztorny Cystersów

6. Jawor, ewangelicki Kościół Pokoju

7. Jelenia Góra, kościół św. Krzyża

8. Karpacz, kościół Wang

9. Kliczków, pałac

10. Kłodzko, twierdza

11. Krzeszów, pocysterski zespół klasztorny

12. Książ, zespół zamkowo-parkowy

13. Legnica, zamek książąt legnickich

14. Legnickie Pole, pobenedyktyński zespół klasztorny

15. Lubiąż, pocysterski zespół klasztorny

16. Lubomierz, zabudowa rynku

17. Oleśnica, zamek

18. Srebrna Góra, twierdza

19. Strzegom, kościół śś. Piotra i Pawła

20. Świdnica, ewangelicki Kościół Pokoju

21. Świdnica, katedra śś. Stanisława i Wacława

22. Trzebnica, pocysterski zespół klasztorny

23. Wambierzyce, bazylika Nawiedzenia NMP i kalwaria

B) MUZEA

1. Duszniki Zdrój, Muzeum Papiernictwa

2. Jelenia Góra, Muzeum Okręgowe

3. Kłodzko, Muzeum Ziemi Kłodzkiej

4. Legnica, Dom Opatów Lubiąskich - Muzeum Miedzi

5. Wałbrzych, Muzeum Okręgowe

6. Zagórze Śląskie, zamek - Muzeum Regionalne PTTK

C) INNE OBIEKTY

1. Bogatynia, kopalnia węgla brunatnego

2. Góra Ślęża, rezerwat archeologiczny

3. Kletno, Jaskinia Niedźwiedzia

4. Krzyżowa k. Świdnicy, Międzynarodowy Ośrodek Spotkań Młodzieży

5. Kudowa Zdrój, Czermna - kaplica czaszek

6. Międzygórze, rezerwat "Wodospad Wilczki"

7. Polanica Zdrój, centrum uzdrowiska

8. Wojsławice k. Niemczy, ogród dendrologiczny

Wrocław

• Aula Leopoldina i kościół Imienia Jezusa,

• Dworzec Świebodzki,

• Hala Ludowa,

• Mauzoleum Piastów Wrocławskich,

• Most Grunwaldzki,

• Muzeum Archidiecezjalne,

• Muzeum Narodowe,

• Muzeum Poczty i Telekomunikacji,

• Muzeum Sztuki Medalierskiej,

• Ogród botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego,

• Ogród Zoologiczny,

• Ostrów Piaskowy,

• Ostrów Tumski,

• Panorama Racławicka,

• Ratusz.

Karkonoski Park Narodowy

• Wodospad Szklarki,

• Kotły Wielkiego i Małego Stawu,

• Równia pod Śnieżką,

• Muzeum Karkonoskiego PN,

• Góra Chojnik, ścieżka przyrodnicza i ruiny zamku

Park Narodowy Gór Stołowych

• Błędne Skały,

• Szczeliniec Wielki,

• Skalne Grzyby,

• Urwisko Batorowskie.

2. Województwo kujawsko-pomorskie

A) ZABYTKI

1. Bydgoszcz, spichrze nad Brdą

2. Chełmno, ratusz

3. Chełmża, kościół Św. Trójcy

4. Golub-Dobrzyń, zamek

5. Grudziądz, zespół spichrzów nad Wisłą

6. Inowrocław, kościół NMP tzw. "Ruina"

7. Koronowo, kościół Wniebowzięcia NMP

8. Kruszwica, Mysia Wieża

9. Lubostroń k. Barcina, zespół pałacowo-parkowy

10. Radzyń Chełmiński, ruiny zamku

11. Strzelno, kościoły Św. Trójcy i św. Prokopa

12. Świecie, ruiny zamku

13. Włocławek, katedra Wniebowzięcia NMP

B) MUZEA

1. Biskupin, rezerwat archeologiczny - Muzeum Archeologiczne

2. Bydgoszcz, Muzeum Okręgowe

3. Inowrocław, Muzeum im. J. Kasprowicza

4. Kłóbka k. Kowala, Park Etnograficzny

5. Wenecja k. Żnina, Muzeum Kolei Wąskotorowej

6. Włocławek, Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej

C) INNE OBIEKTY

1. Ciechocinek, tężnie

2. Fojutowo k. Tucholi, akwedukt

3. Wierzchlas k. Tucholi, rezerwat "Cisy Staropolskie im. L. Wyczółkowskiego"

Toruń

• Fort VII,

• Kamienica "Pod Gwiazdą",

• Katedra śś. Janów Chrzciciela i Ewangelisty,

• Kościół NMP,

• Kościół św. Jakuba,

• Mury obronne,

• Muzeum Etnograficzne,

• Pałac Eskenów,

• Ratusz Staromiejski, Muzeum Okręgowe,

• Ruiny zamku.

Park Narodowy "Bory Tucholskie"

• Dąb "Bartuś",

• Checz kaszubska nad jeziorem Mielnia k. osady Strużka,

• Miejsce widokowe nad Jeziorem Karsińskim k. osady Owink

3. Województwo lubelskie

A) ZABYTKI

1. Chełm, kościół Rozesłania św. Apostołów

2. Dęblin, Twierdza

3. Gołąb, kościół śś. Floriana i Katarzyny, domek loretański

4. Hrebenne k. Tomaszowa Lubelskiego, cerkiew grekokatolicka św. Mikołaja

5. Jabłeczna, prawosławny zespół klasztorny

6. Janowiec, ruiny zamku Piotra Firleja

7. Kazimierz Dolny, rynek, kościół św. Jana Chrzciciela i ruiny zamku

8. Kodeń k. Terespola, kościół św. Anny

9. Krasnobród-Podklasztor, zespół kościelno-klasztorny

10. Puławy, zespół pałacowo-parkowy

11. Tomaszów Lubelski, kościół Zwiastowania NMP

12. Uchanie k. Hrubieszowa, kościół Wniebowzięcia NMP

13. Zamość, zabudowa rynku

B) MUZEA

1. Kazimierz Dolny, Muzeum Sztuki Złotniczej

2. Kozłówka k. Lubartowa, zespół pałacowo-parkowy - Muzeum Zamoyskich

3. Nałęczów, Muzeum St. Żeromskiego

4. Romanów k. Białej Podlaskiej, Muzeum Józefa I. Kraszewskiego

5. Włodawa, zespól synagogalny - Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego

6. Wojciechów k. Nałęczowa, Wieża Ariańska - Muzeum Kowalstwa

7. Wola Okrzejska, Muzeum H. Sienkiewicza

8. Zamość, Rotunda - Martyrologiczny Punkt Upamiętnienia

C) INNE OBIEKTY

1. Chełm, podziemia kredowe

2. Hamernia k. Suśca, rezerwat "Czartowe Pole"

3. Hniszów k. Dorohuska, dąb "Bolko"

4. Janów Podlaski, stadnina koni

5. Kazimierz Dolny, wąwozy lessowe

6. Kock i Wola Gułowska, pola bitew wojny 1939 r.

7. Nalęczów, centrum uzdrowiska

8. Porytowe Wzgórze, miejsce bitwy partyzanckiej

9. Sobibór, teren byłego obozu zagłady

Lublin

• Archikatedra śś. Janów Chrzciciela i Ewangelisty,

• Cmentarz przy ul. Lipowej,

• Dawny obóz koncentracyjny "Majdanek",

• Katolicki Uniwersytet Lubelski,

• Muzeum Wsi lubelskiej w Sławinku,

• Ogród botaniczny Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej,

• Plac Litewski,

• Rynek Starego Miasta,

• Wzgórze zamkowe (Muzeum Lubelskie i kaplica Św. Trójcy),

• Zespól klasztorny Dominikanów.

Poleski Park Narodowy

• Wytyczno, cmentarz i pomnik Żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza z 1939 r.,

• Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna "Jezioro Długie",

• Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna "Dąb Dominik",

• Ośrodek dydaktyczno-muzealny w Załuczu Starym.

Roztoczański Park Narodowy

• Ścieżka przyrodnicza na "Bukową Górę",

• Rezerwat "Jarugi",

• Wojda, miejsce bitwy partyzanckiej w 1942 r.,

• Zwierzyniec, kościół "Na Wodzie" i ośrodek edukacyjno-muzealny.

4. Województwo lubuskie

A) ZABYTKI

1. Bytom Odrzański, zabudowa rynku

2. Gościkowo, Paradyż - zespół pocysterski

3. Kostrzyn, ruiny Starego Miasta

4. Kożuchów, kościół NMP

5. Lubsko, kościół NMP i ratusz

6. Łagów, zamek Joannitów

7. Ośno Lubuskie, obwarowania miejskie

8. Rokitno, kościół NMP

9. Szprotawa, kościół NMP

10. Żagań, pałac i klasztor Augustianów

11. Żary, kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa

B) MUZEA

1. Dobiegniew, Muzeum Woldenberczyków

2. Gorzów Wielkopolski, Muzeum Lubuskie

3. Międzyrzecz, Dom Starostów - Muzeum Regionalne

4. Ochla k. Zielonej Góry, Park Budownictwa Ludowego

5. Zielona Góra: Muzeum Ziemi Lubuskiej

C) INNE OBIEKTY

1. Boryszyn k. Świebodzina, fortyfikacje Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego

2. Dychów k. Krosna Odrzańskiego, elektrownia wodna

3. Łęknica, Park Mużakowski

4. Świerkocin, Zoo Safari

Park Narodowy "Ujście Warty"

• Chyrzyno - Ośrodek Edukacyjny,

• Ścieżka przyrodnicza "Ptasim Szlakiem".

5. Województwo łódzkie

A) ZABYTKI

1. Boguszyce k. Rawy Mazowieckiej, kościół św. Stanisława

2. Grębień k. Wielunia, kościół Św. Trójcy

3. Inowłódź, kościół św. Idziego

4. Łowicz, zabudowa Starego Rynku

5. Łódź, zespół budynków "Księży Młyn"

6. Łódź, willa ul. Wólczańska 31/33

7. Łódź, ulica Piotrkowska (od pl. Wolności do Al. Mickiewicza)

8. Piotrków Trybunalski, kościół św. Franciszka Ksawerego

9. Sieradz, kolegiata Wszystkich Świętych

10. Skierniewice, dworzec kolejowy

11. Sulejów-Podklasztorze, pocysterski zespół klasztorny

12. Tum k. Łęczycy, kolegiata NMP i św. Aleksego

13. Walewice k. Łowicza, zespół pałacowo-parkowy

14. Warta, zespół klasztorny Bernardynów

15. Wolbórz, zespół pałacowo-parkowy

B) MUZEA

1. Kutno, Muzeum Bitwy nad Bzurą 1939

2. Łowicz, gmach pomisjonarski - muzeum

3. Łódź, Centralne Muzeum Włókiennictwa

4. Łódź, Muzeum Historii Miasta Łodzi

5. Łódź, Muzeum Sztuki

6. Nieborów k. Łowicza, zespół pałacowo-parkowy - muzeum

7. Oporów k. Kutna, zamek - Muzeum Wnętrz

8. Ożarów k. Wielunia, dwór - Muzeum Wnętrz Dworskich

C) INNE OBIEKTY

1. Arkadia k. Łowicza, Park Romantyczny

2. Bełchatów, kopalnia węgla brunatnego

3. Bogusławice k. Wolborza, Państwowe Stado Ogierów

4. Działoszyn, rezerwat "Węże"

5. Łódź, Park im. Szarych Szeregów - pomnik Martyrologii Dzieci

6. Piątek k. Łęczycy, geometryczny środek Polski - pomnik

7. Rogów k. Koluszek, muzeum przyrodniczo-leśne, ogród dendrologiczny

8. Tomaszów Mazowiecki, rezerwat "Niebieskie Źródła"

6. Województwo małopolskie

A) ZABYTKI

1. Biecz, kolegiata Bożego Ciała

2. Binarowa k. Biecza, kościół św. Michała Archanioła

3. Chochołów k. Zakopanego, drewniana zabudowa wsi

4. Dębno k. Nowego Targu, kościół św. Michała Archanioła

5. Kalwaria Zebrzydowska, zespół klasztorny i kalwaria

6. Lanckorona, drewniana zabudowa i kościół pw. Narodzenia św. Jana Chrzciciela

7. Lipnica Murowana, drewniana zabudowa miasta

8. Miechów, dawny zespół klasztorny Bożogrobowców

9. Nowy Wiśnicz, zamek

10. Orawka k. Nowego Targu, kościół św. Jana Chrzciciela

11. Powroźnik k. Muszyny, dawna cerkiew św. Jakuba Mł.

12. Sękowa, kościół śś. Filipa i Jakuba

13. Stary Sącz, klasztor Klarysek

14. Sucha Beskidzka, zamek

15. Szczyrzyc k. Mszany Dolnej, zespół klasztorny Cystersów

16. Tarnów, zespół Starego Miasta

B) MUZEA

1. Bartne k. Gorlic, cerkiew śś. Kosmy i Damiana - Muzeum Sztuki Cerkiewnej

2. Chabówka, Skansen Taboru Kolejowego

3. Dębno k. Tarnowa, zamek - muzeum

4. Nowy Sącz, Falkowa - Sądecki Park Etnograficzny

5. Oświęcim-Brzezinka, dawne obozy zagłady - Muzeum Auschwitz-Birkenau

6. Tarnów, Muzeum Diecezjalne

7. Wadowice, Dom Jana Pawła II - muzeum

8. Wygiezłów k. Chrzanowa, Nadwiślański Park Etnograficzny

9. Zakopane, Muzeum Tatrzańskie

10. Zubrzyca Górna k. Jabłonki, Orawski Park Etnograficzny

C) INNE OBIEKTY

1. Bochnia, kopalnia soli

2. Ciężkowice k. Gorlic, rezerwat "Skamieniałe Miasto"

3. Dobczyce, Jezioro Dobczycke i ruiny zamku

4. Gorlice, cmentarz wojenny z 1915 r.

5. Jaskinia Wierzchowska Górna k. Białego Kościoła

6. Jaworki k. Szczawnicy, rezerwat "Wąwóz Homole"

7. Krynica Zdrój, centrum uzdrowiska

8. Niedzica, zamek - muzeum i zapora na Dunajcu

9. Racławice k. Miechowa, pole bitwy z 1794 r.

10. Szczawnica, centrum uzdrowiska

11. Wieliczka, kopalnia soli

12. Zakopane, stary cmentarz na Pęksowym Brzyzku

13. Zalipie k. Dąbrowy Tarnowskiej, ośrodek kultury ludowej

Kraków

• Barbakan i Brama Floriańska,

• Cmentarz Rakowicki,

• Collegium Maius - Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego,

• Kopiec Kościuszki,

• Kopiec Piłsudskiego,

• Kościół "Arka" w Nowej Hucie - Bieńczycach,

• Kościół Mariacki,

• Kościół śś. Piotra i Pawła,

• Kościół św. Anny,

• Kościół św. Katarzyny,

• Planty,

• "Rydlówka" - Muzeum Młodej Polski,

• Stara Bożnica - Muzeum Judaistyczne,

• Sukiennice - Galeria Sztuki Polskiej XIX w.,

• Synagoga i cmentarz Remuh,

• Teatr im. Juliusza Słowackiego,

• Tyniec - opactwo Benedyktynów,

• Wzgórze Wawelskie (katedra, Zamek - Muzeum, Smocza Jama),

• Zbiory Czartoryskich,

• Zespół klasztorny Kamedułów na Srebrnej Górze.

Ojcowski Park Narodowy

• Brama Krakowska,

• Grota Łokietka,

• Muzeum Przyrodnicze im. Władysława Szafera w Ojcowie,

• Dolina Prądnika,

• Pieskowa Skała, zamek - muzeum.

Gorczański Park Narodowy

• Czoło Turbacza,

• Dolina Kamienicy w rejonie przełęczy Borek,

• Kudłoń,

• Rezerwat im. Władysława Orkana.

Babiogórski Park Narodowy

• Markowe Szczawiny (schronisko i Muzeum Turystyki Górskiej PTTK),

• Diablak,

• Sokolica,

• Przełęcz Krowiarki,

• Muzeum Babiogórskiego PN w Zawoi.

Pieniński Park Narodowy

• Trzy Korony,

• Sokolica,

• Wąwóz Szopczański,

• Spływ przełomem Dunajca.

Tatrzański Park Narodowy

• Dolina Kościeliska - Hala Ornak i Jaskinia Mroźna,

• Morskie Oko,

• Hala Gąsienicowa,

• Kasprowy Wierch,

• Dolina Strążyska,

• Muzeum TPN w Zakopanem.

Magurski Park Narodowy

• Rezerwat "Kornuty",

• "Diabli Kamień" k. Folusza,

• Przełom Wisłoki na pd. od Myscowej,

• Krempna, cmentarz wojenny z 1916 r.,

• Kotań, cerkiew i lapidarium.

7. Województwo mazowieckie

A) ZABYTKI

1. Brochów k. Sochaczewa, kościół obronny śś. Andrzeja i Jana Chrzciciela

2. Brok k. Ostrowi Mazowieckiej, kościół św. Andrzeja

3. Ciechanów, zamek

4. Czersk, ruiny zamku

5. Czerwińsk n. Wisłą, zespół klasztorny

6. Kobyłka, kościól Św. Trójcy

7. Nowy Dwór Mazowiecki, Twierdza Modlin

8. Płock, katedra Wniebowzięcia NMP

9. Przasnysz, zespół klasztorny Bernardynów

10. Pułtusk, zamek

11. Radom, zespół klasztorny Bernardynów

12. Radziejowice, zespół pałacowo-parkowy

13. Siedlce, Stary Rynek

B) MUZEA

1. Czarnolas k. Zwolenia, Muzeum Jana Kochanowskiego

2. Liw k. Węgrowa, zamek i dwór - muzeum Zbrojownia

3. Opinogóra, zameczek - Muzeum Romantyzmu

4. Orońsko k. Radomia, Centrum Rzeźby Polskiej

5. Płock, Muzeum Mazowieckie

6. Pruszków, Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego

7. Przysucha, Muzeum im. O. Kolberga

8. Radom, Muzeum Wsi Radomskiej

9. Sierpc-Bojanowo, Muzeum Wsi Mazowieckiej

10. Sochaczew, Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą

11. Szydłowiec, zamek - Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych

12. Warka-Winiary, dwór - Muzeum im. K. Pułaskiego

13. Żelazowa Wola, dom F. Chopina - muzeum i park

C) INNE OBIEKTY

1. Czarnia k. Myszyńca, rezerwat "Czarnia"

2. Kadzidło, ośrodek kurpiowskiej kultury ludowej

3. Konstancin-Jeziorna, tężnia i zabudowa uzdrowiska

4. Mała Wieś k. Grójca, rezerwat "Modrzewina"

5. Niepokalanów, zespół klasztorny Franciszkanów

6. Ossów k. Kobyłki, Mauzoleum i Cmentarz Poległych w 1920 r.

7. Proboszczewice k. Płocka, grodzisko "Kosmata Góra"

8. Stare Iganie, pole bitwy z 1831 r.

9. Studzianki Pancerne, pomnik - Mauzoleum Wojska Polskiego

10. Sulejówek, dom J. Piłsudskiego

11. Treblinka k. Małkini, dawny obóz zagłady Żydów

Warszawa

• Cmentarz Ewangelicko-Augsburski,

• Cmentarz Powązkowski,

• Cmentarz Żydowski przy ul. Okopowej,

• Katedra św. Jana Chrzciciela,

• Łazienki Królewskie,

• Metropolitarna cerkiew prawosławna św. Marii Magdaleny na Pradze,

• Muzeum Historyczne m. st. Warszawy,

• Muzeum Narodowe,

• Muzeum Powstania Warszawskiego,

• Muzeum w Wilanowie,

• Muzeum Wojska Polskiego,

• Ogród Botaniczny w Al. Ujazdowskich,

• Ogród Saski z Grobem Nieznanego Żołnierza,

• Ogród Zoologiczny,

• Pałac Kultury i Nauki (widok z 30 piętra),

• Port Lotniczy im. F. Chopina,

• Rynek Nowego Miasta,

• Rynek Starego Miasta,

• Zabudowa ul. Krakowskie Przedmieście,

• Zamek Królewski,

• Zespół klasztorny Bernardynów na Czerniakowie.

Kampinoski Park Narodowy

• Granica (rezerwat "Granica", Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny, cmentarz wojenny),

• Palmiry, cmentarz i Muzeum Walk i Męczeństwa,

• Rezerwat "Rybitew",

• Rezerwat "Sieraków',

• Rezerwat "Zaborów Leśny".

8. Województwo opolskie

A) ZABYTKI

1. Byczyna, mury miejskie

2. Głogówek, zespół miejski (zamek, ratusz, zespół klasztorny, kościół św. Bartłomieja)

3. Głuchołazy, kościół św. Wawrzyńca

4. Góra św. Anny, zespół klasztorny Franciszkanów i kalwaria

5. Małujowice k. Brzegu, kościół św. Jakuba

6. Moszna, zespół pałacowo-parkowy

7. Nysa, kościół św. Jakuba

8. Olesno, kościół św. Anny

9. Opole, kościół Św. Trójcy

10. Otmuchów, ratusz i zamek

11. Paczków, zespół starego miasta

B) MUZEA

1. Brzeg, zamek - muzeum

2. Góra św. Anny, Muzeum Czynu Powstańczego

3. Łambinowice, Muzeum Martyrologii Jeńców Wojennych

4. Opole, Muzeum Śląska Opolskiego

5. Opole-Bierkowice, Muzeum Wsi Opolskiej

C) INNE OBIEKTY

1. Góra Św. Anny, pomnik Czynu Powstańczego

2. Opole, amfiteatr

9. Województwo podkarpackie

A) ZABYTKI

1. Baranów Sandomierski, zamek

2. Blizne k. Brzozowa, kościół Wszystkich Świętych

3. Czerteż k. Sanoka, dawna cerkiew

4. Haczów k. Krosna, kościół Wniebowzięcia NMP

5. Jarosław, kamienica Orsettich i podziemna trasa turystyczna

6. Kalwaria Pacławska k. Przemyśla, zespół klasztorny Franciszkanów z kalwarią

7. Krasiczyn, zespół zamkowo-parkowy

8. Krosno, kościół Nawiedzenia NMP

9. Leżajsk, zespół klasztorny Bernardynów

10. Posada Rybotycka k. Birczy, cerkiew obronna św. Onufrego

11. Pruchnik k. Jarosławia, drewniana zabudowa

12. Sieniawa, zespół pałacowo-parkowy

B) MUZEA

1. Bóbrka k. Krosna, Skansen Przemysłu Naftowego

2. Kolbuszowa, Muzeum Kultury Ludowej

3. Komańcza, klasztor Nazaretanek - Izva Pamięci kardynała Stefana Wyszyńskiego

4. Krosno, Muzeum Podkarpackie

5. Łańcut, zespół pałacowo-parkowy, muzeum

6. Przeworsk, zespół pałacowo-parkowy, muzeum

7. Radruż k. Horyńca, zespół cerkiewny św. Paraskewy, muzeum

8. Rzeszów, Muzeum Okręgowe

9. Sanok, Muzeum Budownictwa Ludowego

10. Sanok, zamek - Muzeum Historyczne

11. Żarnowiec k. Krosna, dwór - Muzeum Marii Konopnickiej

C) INNE OBIEKTY

1. Czarnorzeki k. Krosna, rezerwat "Prząki" i ruiny zamku Kamieniec

2. Dukla, cmentarz wojenny

3. Iwonicz Zdrój, centrum uzdrowiska

4. Lesko, synagoga i cmentarz żydowski

5. Rymanów Zdrój, centrum uzdrowiska

6. Solina, zapora i jezioro

Przemyśl

• Katedra bizantyjsko-ukraińska,

• Archikatedra Wniebowzięcia NMP i św. Jana Chrzciciela,

• Kopiec Tatarski,

• Kościół św. Teresy,

• Muzeum Archidiecezjalne,

• Wzgórze Zamkowe,

• Zespół cmentarzy z I i II Wojny Światowej.

Bieszczadzki Park Narodowy

• Przełęcz Wyżniańska,

• Połonina Wetlińska,

• Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej PTTK w Ustrzykach Górnych,

• Tarnica,

• Bieszczadzkie Muzeum Przyrodnicze w Ustrzykach Dolnych.

10. Województwo podlaskie

A) ZABYTKI

1. Białystok, kościół Chrystusa Króla i św. Rocha

2. Białystok, zespół pałacowo-parkowy

3. Drohiczyn, zespół klasztorny i katedra Św. Trójcy

4. Łomża, katedra śś Michała Archanioła i Jana Chrzciciela

5. Sejny, zespół klasztorny Dominikanów

6. Supraśl, zespół klasztorny Bazylianów

7. Tykocin, kościół Św. Trójcy

B) MUZEA

1. Białystok, Muzeum Podlaskie

2. Ciechanowiec, Muzeum Rolnictwa

3. Choroszcz, zespół pałacowy - Muzeum Wnętrz Pałacowych

4. Nowogród, Muzeum Kurpiowskie

5. Suwałki, Muzeum im. Marii Konopnickiej

6. Tykocin, synagoga - muzeum

C) INNE OBIEKTY

1. Augustów, Kanał Augustowski

2. Bachanowo k. Suwałk, rezerwat "Głazowisko Bachanowo nad Czarną Hańczą"

3. Błaskowizna k. Suwałk, jezioro Hańcza

4. Grabarka k. Siemiatycz, sanktuarium polskiego prawosławia

5. Gulbieniszki k. Suwałk, Cisowa Góra

6. Hajnówka, cerkiew Św. Trójcy

7. Kruszyniany k. Krynek, meczet i cmentarz muzułmański

8. Szurpiły k. Suwałk, Góra Zamkowa z grodziskiem i Jeziora Szurpilskie

9. Turtul, punkt widokowy

Białowieski Park Narodowy

• Muzeum Przyrodniczo-Leśne,

• Park Pałacowy,

• Obszar Ochrony Ścisłej (dawny rezerwat ścisły),

• Rezerwat Pokazowy Żubrów,

• Szlak Dębów Królewskich.

Biebrzański Park Narodowy

• Czerwone Bagno (szlak czerwony w rejonie leśniczówki Grzędy),

• Goniądz n. Biebrzą: zabudowa rynku,

• Twierdza Osowiec (Ośrodek Edukacyjny),

• Bagno Ławki (szlak zielony Groblą Honczarowską),

• Góra Strękowa n. Narwią k. Wizny, pole bitwy 1939 r.

Narwiański Park Narodowy

• Kurowo, zespół dworski, muzeum Parku i ścieżka przyrodnicza,

• Punkty widokowe na dolinę Narwi w Bokinach lub Waniewie,

• Suraż, układ urbanistyczny miasta i Góra Królowej Bony.

Wigierski Park Narodowy

• Jezioro Wigry kolo wsi Bryzgiel lub kolo wsi Cimochowizna,

• Muzeum Parku w Krzywem,

• Płociczno, Wigierska Kolejka Wąskotorowa,

• Rzeka Czarna Hańcza k. Wysokiego Mostu,

• Zespół klasztorny Kamedułów w Wigrach.

11. Województwo pomorskie

A) ZABYTKI

1. Gniew, zamek

2. Kartuzy, pokartuski zespół klasztorny

3. Pelplin, pocysterski zespół poklasztorny, katedra NMP

4. Żarnowiec k. Pucka, pocysterski zespół klasztorny

5. Żukowo k. Kartuz, zespół poklasztorny Norbertanek

B) MUZEA

1. Będomin k. Kościerzyny Muzeum Hymnu Narodowego

2. Bytów, zamek krzyżacki - Muzeum Zachodniej Kaszubszczyzny

3. Chojnice, Brama Człuchowska - Muzeum Regionalne

4. Gdynia, Muzeum Marynarki Wojennej

5. Gdynia, Muzeum Oceanograficzne i Akwarium Morskie

6. Hel, Muzeum Rybołóstwa

7. Kwidzyn, dawna katedra i zamek - muzeum

8. Malbork, zamek - Muzeum Zamkowe

9. Pelplin, Muzeum Diecezjalne

10. Słupsk, Muzeum Pomorza Środkowego

11. Tczew, Muzeum Wisły

12. Wdzydze Kiszewskie, Kaszubski Park Etnograficzny

C) INNE OBIEKTY

1. Babi Dół k. Kartuz, rezerwat "Jar rzeki Raduni"

2. Mechowo k. Pucka, Groty Mechowskie

3. Odry k. Czerska, rezerwat "Kręgi Kamienne"

4. Rozewie k. Władysławawa, latarnia morska i rezerwat "Przylądek Rozewie"

5. Sopot, molo

6. Stogi k. Malborka, cmentarz mennonicki

7. Wirty k. Starogardu Gdańskiego, ogród dendrologiczny

Gdańsk

• Dawne opactwo cystersów w Oliwie (z parkiem),

• Droga Królewska (zabytki przy ulicach Długiej i Długim Targu),

• Gmach Poczty Polskiej - Muzeum Poczty i Telekomunikacji,

• Kościół NMP,

• Kościół św. Brygidy,

• Kościół św. Katarzyny,

• Kościół św. Mikołaja,

• Miejski Ogród Zoologiczny,

• Muzeum Archeologiczne,

• Muzeum Narodowe,

• Pomnik Poległych Stoczniowców,

• Twierdza Wisłoujście,

• Westerplatte,

• Wycieczka statkiem po zatoce,

• Zespół Trzech Spichrzy - Centralne Muzeum Morskie.

Słowiński Park Narodowy

• Muzeum Przyrodniczo-Leśne w Smołdzinie,

• Wzgórze Rowokół,

• Rezerwat "Mierzeja",

• Jezioro Gardno,

• Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach.

12. Województwo śląskie

A) ZABYTKI

1. Cieszyn, rotunda św. Mikołaja

2. Częstochowa, Jasna Góra

3. Katowice, osiedla robotnicze Giszowiec i Nikiszowiec

4. Mirów i Bobolice k. Żarek, ruiny zamków

5. Olsztyn k. Częstochowy, ruiny zamku

6. Pilica, kolegiata św. Jana Chrzciciela

7. Podzamcze k. Ogrodzieńca, ruiny zamku

8. Rudy, pocysterski zespół klasztorny

B) MUZEA

1. Będzin, zamek - Muzeum Zagłębia

2. Bielsko Biała, Muzeum Okręgowe - Zamek Sułkowskich

3. Bytom, Muzeum Górnośląskie

4. Mysłowice, Centralne Muzeum Pożarnictwa

5. Pszczyna, zespół palacowo-parkowy, Muzeum Pałacowe

6. Zabrze, Muzeum Górnictwa Węglowego i jeden ze skansenów górniczych

7. Żywiec, zamek - muzeum

C) INNE OBIEKTY

1. Chorzów, Park Kultury i Wypoczynku (planetarium, Górnośląski Park Etnograficzny, Stadion Śląski)

2. Gliwice, maszt radiostacji

3. Koniaków i Istebna k. Wisły, ośrodki beskidzkiej kultury ludowej

4. Katowice, pomnik Powstańców Śląskich

5. Piekary Śląskie, sanktuarium maryjne i kalwaria

6. Podlesice k. Kroczyc, rezerwat "Góra Zborów"

7. Tarnowskie Góry, Kopalnia Zabytkowa

8. Wisła Czarne, źródła Wisły pod Baranią Górą

13. Województwo świętokrzyskie

A) ZABYTKI

1. Chęciny k. Kielc, ruiny zamku

2. Jędrzejów, zespół klasztorny Cystersów

3. Kielce, katedra Wniebowzięcia NMP

4. Klimontów, kościół św. Józefa

5. Koprzywnica, pocysterski zespół klasztorny

6. Opatów, kolegiata św. Marcina

7. Szydłów, średniowieczny zespół miejski

8. Ujazd k. Opatowa, ruiny zamku

9. Wąchock, zespół klasztorny Cystersów

10. Wiślica, kolegiata Narodzenia NMP

B) MUZEA

1. Jędrzejów, Muzeum im. Przypkowskich

2. Kielce, pałac biskupów krakowskich - Muzeum Narodowe

3. Nowa Słupia, Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego

4. Oblęgorek k. Kielc, Muzeum H. Sienkiewicza

5. Sielpia Wielka k. Końskich, Muzeum Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego

6. Tokarnia k. Chęcin, Muzeum Wsi Kieleckiej

C) INNE OBIEKTY

1. Bałtów, Park Jurajski

2. Bartków k. Zagnańska, dąb "Bartek"

3. Busko Zdrój, centrum uzdrowiska

4. "Jaskinia Raj"

5. Kielce, rezerwat "Kadzielnia"

6. Krzemionki k. Ostrowca Św., rezerwat archeologiczny

7. Michniów k. Suchedniowa, Mauzoleum Martyrologii Wsi Polskiej

8. Wykus k. Wąchocka, rezerwat "Wykus" i symboliczny cmentarz partyzancki

Sandomierz

• Dom Długosza - Muzeum Diecezjalne,

• Katedra Narodzenia NMP,

• Podziemna trasa turystyczna,

• Ratusz,

• Wąwóz Królowej Jadwigi,

• Zamek - Muzeum Okręgowe,

• Zespół klasztorny Dominikanów.

Świętokrzyski Park Narodowy

• Święta Katarzyna: zespół klasztorny,

• Łysica,

• Święty Krzyż: dawne opactwo Benedyktynów i Muzeum Przyrodniczo-Leśne,

• Rezerwat modrzewia polskiego na Górze Chełmowej.

14. Województwo warmińsko-mazurskie

A) ZABYTKI

1. Frombork, zespół wzgórza katedralnego

2. Giżycko, twierdza Boyen

3. Kętrzyn, kościół św. Jerzego

4. Morąg, kościół śś. Piotra i Pawła

5. Nidzica, zamek

6. Olsztyn, katedra św. Jakuba

7. Orneta, kościół śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty

8. Reszel, zamek

9. Święta Lipka, zespół klasztorny Jezuitów

B) MUZEA

1. Elbląg, Muzeum Okręgowe

2. Lidzbark Warmiński, zamek - muzeum

3. Olsztyn, zamek - Muzeum Warmii i Mazur

4. Olsztynek, Muzeum Budownictwa Ludowego

5. Pranie nad Jez. Nidzkim, Muzeum K. I. Gałczyńskiego

6. Stębark k. Olsztynka, Muzeum Grunwaldzkie, pole bitwy z 1410 r.

C) INNE

1. Bisztynek, "Diabelski Kamień"

2. Gierłoż k. Kętrzyna, Wilczy Szaniec

3. Kadyny k. Tolkmicka, Dąb Jana Bażyńskiego

4. Kanal Elbląsko-Ostródzki, przejazd statkiem do Elbląga od pochylni Buczyniec

5. Krutyń k. Rucianego-Nidy, dolina Krutyni i jeziorka z pływającymi wyspami

6. Łyna k. Nidzicy, rezerwat "Źródła Łyny"

7. Olsztyn, planetarium i obserwatorium astronomiczne

8. Pieniężno, rezerwat "Dolina rzeki Wałszy"

9. Stańczyki, wiadukty w Puszczy Rominckiej

10. Śniardwy (rejs po jeziorze)

11. Wojnowo k. Rucianego-Nidy, cerkiew staroobrzędowców

15. Województwo wielkopolskie

A) ZABYTKI

1. Antonin k. Ostrowa Wielkopolskiego, pałac myśliwski

2. Bieniszew k. Konina, zespół klasztorny Kamedułów

3. Bralin k. Kępna, kościół Narodzenia NMP "Na pólku"

4. Gniezno, bazylika archikatedralna Wniebowzięcia NMP

5. Gostyń, zespół klasztorny Filipinów

6. Górka Klasztorna, pobernardyński zespół klasztorny

7. Kalisz, katedra św. Mikołaja

8. Kościan, kościół NMP Wniebowziętej

9. Ląd k. Konina, pocysterski zespół klasztorny

10. Leszno, kościół św. Mikołaja

11. Lubin k. Kościana, zespół klasztorny Benedyktynów

12. Obra k. Wolsztyna, pocysterski zespół klasztorny

13. Pawłowice k. Leszna, zespół pałacowy

14. Przemęt k. Leszna, kościół pocysterski

15. Rydzyna, zespół urbanistyczny i zamek

16. Sieraków, kościół NMP Niepokalanie Poczętej

17. Sulmierzyce k. Krotoszyna, ratusz

18. Tarnowo Pałuckie k. Wągrowca, kościół św. Mikołaja

19. Trzemeszno, kościół NMP i św. Wojciecha

20. Turew k. Kościana, zespół pałacowo-parkowy

21. Wągrowiec, kościół św. Jakuba

22. Wąsowo k. Nowego Tomyśla, zespół pałacowo-parkowy

23. Woźniki k. Grodziska Wielkopolskiego, zespół klasztorny Franciszkanów

B) MUZEA

1. Giecz k. Środy Wlkp., rezerwat archeologiczny

2. Gniezno, Muzeum Początków Państwa Polskiego

3. Gołuchów, zamek - muzeum

4. Kalisz, Muzeum Ziemi Kaliskiej

5. Konin-Gosławice, zamek - Muzeum Okręgowe

6. Kórnik, zamek - Muzeum Wnętrz Zamkowych, arboretum

7. Lednica, Ostrów Lednicki, Wielkopolski Park Etnograficzny

8. Rakoniewice k. Wolsztyna, Wielkopolskie Muzeum Pożarnictwa

9. Rogalin, zespół pałacowy - muzeum

10. Sieraków, Muzeum - Zamek Opalińskich

11. Szamotuły, Muzeum - Zamek Górków

12. Szreniawa k. Poznania, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolnospożywczego

13. Śmiełów k. Jarocina, pałac - muzeum

14. Wolsztyn, skansen parowozów

C) INNE OBIEKTY

1. Gołuchów k. Kalisza, głaz św. Jadwigi

2. Pobiedziska, skansen miniatur

3. Stary Licheń k. Konina, sanktuarium maryjne z kościołem MB Bolesnej Królowej Polski

Poznań

• Archikatedra śś. Piotra i Pawła,

• Cytadela,

• Góra Przemysła,

• Hala Arena,

• Jezioro Maltańskie,

• Kościół farny św. Stanisława,

• Kościół Nawiedzenia NMP na Ratajach,

• Kościół św. Jana Jerozolimskiego,

• Muzeum Instrumentów Muzycznych,

• Muzeum Narodowe,

• Nowy Ogród Zoologiczny,

• Palmiarnia,

• Plac Adama Mickiewicza,

• Ratusz - Muzeum Historii Miasta,

• Wzgórze św. Wojciecha.

Wielkopolski Park Narodowy

• Jezioro Góreckie,

• Jezioro Kociołek,

• Muzeum WPN,

• Rezerwat "Pojniki",

• Studnia Napoleona.

16. Województwo zachodniopomorskie

A) ZABYTKI

1. Białogard, kościół Narodzenia NMP

2. Kamień Pomorski, katedra św. Jana Chrzciciela

3. Kołobrzeg, katedra Wniebowzięcia NMP

4. Krąg k. Polanowa, zespół zamkowy

5. Pyrzyce, mury miejskie

6. Stare Drawsko, ruiny zamku

7. Stargard Szczeciński, kościół NMP Królowej Świata

8. Świdwin, zamek

9. Trzebiatów, kościół Macierzyństwa NMP

10. Tuczno k. Wałcza, zamek

B) MUZEA

1. Darłowo, zamek - muzeum

2. Kołobrzeg, Muzeum Oręża Polskiego

C) INNE OBIEKTY

1. Chojna, platan "Olbrzym"

2. Dolina Pięciu Jezior k. Połczyna Zdroju, rezerwat przyrody

3. Glinna k. Starego Czarnowa, ogród dendrologiczny

4. Siekierki, cmentarz wojenny

5. Trzęsacz k. Trzebiatowa, brzeg klifowy i ruiny kościoła

6. Tychowo k. Białogardu, głaz "Trygław"

7. Wałcz, ośrodek sportowy i most nad jeziorem Raduń

8. Zdbice k. Wałcza, fortyfikacje Wału Pomorskiego

9. Żydowo k. Polanowa, elektrownia pompowo-szczytowa (widok)

Szczecin

• Archikatedra św. Jakuba Apostoła,

• Brama Portowa,

• Cmentarz Centralny,

• Jezioro Szmaragdowe,

• Kościół św. Jana Ewangelisty,

• Plac Orła Białego,

• Ratusz Staromiejski, Muzeum Miasta Szczecina,

• Wały Chrobrego - Muzeum Morskie,

• Zamek Książąt Pomorskich,

• Zwiedzenie portu statkiem.

Drawieński Park Narodowy

• Dolina Drawy k. Głuska,

• Płociczna, tzw. Stara Węgornia k. Ostrowca,

• Jezioro Ostrowiec,

• Rezerwat "Radęcin" k. Moczel,

• Rezerwat "Głodne Jeziorka".

Woliński Park Narodowy

• Muzeum WPN w Międzyzdrojach,

• Kawcza Góra,

• Jezioro Turkusowe w Wapnicy,

• Grodzisko nad jeziorem Czajczym,

• Rezerwat Pokazowy Żubrów.

---