Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
|
Najliczniejsza i najbardziej zróżnicowana gromada mięczaków. W wodach słodkich Polski występują przedstawiciele 23 rodzajów (ponad 50 gatunków), należących do dwóch podgromad, przodoskrzelnych (Prosobranchia) i płucodysznych (Pulmonata). Ślimaki przeważnie występują na niewielkich głębokościach (z wyjątkiem niektórych przodoskrzelnych); zwykle najliczniej zasiedlają niektóre gatunki roślin zanurzonych i różnego rodzaju obiekty wzniesione ponad powierzchnię dna. Ciało wszystkich krajowych ślimaków słodkowodnych okryte jest wapienno-konchiolinową muszlą o różnym kształcie (czapeczkowatą lub spiralnie zwiniętą, a wtedy płaską lub wzniesioną, rys. 1a), niekiedy zamkniętą wieczkiem. Kształty muszli zwiniętych spiralnie mogą być bardzo różne (rys. 1 b); muszle ślimaków są przeważnie prawoskrętne, a tylko u nielicznych gatunków lewoskrętne (rys. 1 c). Budowa muszli, chociaż nie jest już uważana za najbardziej istotną cechę taksonomiczną, umożliwia w praktyce oznaczenie wszystkich krajowych ślimaków do rodzaju (a większość z nich nawet do gatunku). Na rys. 1d przedstawiono schemat budowy muszli ślimaka wraz z używanym przy jej opisie nazewnictwem.
Klucz do oznaczania podgromad:
1a Otwór muszli jest zamykany wieczkiem (jest ono przyrośnięte do nogi zwierzęcia i w pustych muszlach przeważnie nie zachowuje się; u zakonserwowanych osobników niektórych gatunków może być dosyć głęboko wciągnięte w głąb muszli) - Prosobranchia, przodoskrzelne
1b Wieczka brak - Pulmonata, płucodyszne (zobacz)
a) Prosobranchia, przodoskrzelne
W Polsce 5 rodzin i 8 rodzajów (ok. 16 gatunków); z wyjątkiem przedstawicieli rodzaju żyworódka (Viviparus) są to zwierzęta niewielkie; większość gatunków występuje głównie na dnie, niekiedy schodząc na dość znaczne głębokości.
|
Rys. 53. GASTROPODA: a. zasadnicze typy budowy muszli; b. kształty muszli zwiniętych spiralnie; c. sposób określania kierunku skrętu muszli, d. schemat budowy muszli
|
Klucz do oznaczania rodzajów:
1a Muszla jajowato-półkulista o bardzo niskiej skrętce (Rys. 54a), grubościenna; charakterystycznie cętkowana. Otwór muszli oraz wieczko w kształcie litery D; brzeg kolumienkowy otworu muszli ma postać szerokiej jasnej płytki; wieczko jest żółte, a jego zewnętrzny brzeg czerwonawy; na wewnętrznej stronie wieczka wyrostek w postaci kolca - rodzaj Theodoxus, rozdepka
W Polsce 1 gatunek - T. fluviatilis, rozdepka rzeczna. Długość muszli do 14 mm, szerokość do 8 mm, wysokości do 6 mm; powierzchnia plamista. Ślimak ten występuje w rzekach oraz w litoralu niektórych jezior, w miejscach eksponowanych na falowanie, a także w Bałtyku; na kamieniach, zatopionych kłodach drzew, rzadziej na roślinach, głównie wynurzonych.
1b Muszla innego kształtu, cienkościenna; otwór okrągły lub owalny, jego brzeg kolumienkowy nie tworzy płytki; wieczko okrągłe lub łezkowate o barwie rogowej, bez żadnych dodatkowych tworów - 2
2a Muszla płasko zwinięta lub o skrętce tylko nieznacznie wzniesionej (Rys. 54b); średnica muszli od 3,5 do 6 mm; u pełzającego ślimaka widoczne na zewnątrz muszli listkowate skrzele (Rys. 54c) - rodzaj Valvata, zawójka (część)
Tu 3 gatunki, występujące nielicznie w różnych typach wód stojących i wolno płynących.
2b Muszla o skrętce wyraźnie wzniesionej, stożkowata, stożkowato-kulista lub wałeczkowata - 3
3a Muszla stożkowata - 4
3b Muszla stożkowato-kulista lub wałeczkowata - 8
4a Muszla stosunkowo szeroko stożkowata, duża (niekiedy o wysokości ponad 50 mm), z trzema wyraźnymi spiralnymi ciemnymi pasmami (Rys. 54d); u młodych osobników bardziej "przysadzista" i pokryta rzędami włosków lub szczecinek (Rys. 54e) - rodzaj Viviparus, żyworódka
W Polsce 2 gatunki; ślimaki głównie denne, rzadziej występujące na roślinach.
4b Muszla stożkowata, szeroko stożkowata lub wąsko stożkowata, niewielka, jej maksymalna wysokość nie przekracza zwykle 12, (rzadko 18) mm; jeśli wąsko stożkowata, to na powierzchni może być obecny spiralny rząd szczecinek - 5
5a Muszla niewielka, wąsko stożkowata (wysokość wyraźnie większa od szerokości), wysokość maksymalnie do 6,5 mm - 6
5b Muszla większa, stożkowata lub szeroko stożkowata, wysokość muszli maksymalnie do 12 (rzadko do 18) mm
- 7
|
Rys. 54. GASTROPODA, Prosobranchia: a. Theodoxus fluviatilis, rozdepka rzeczna; b. niektórzy przedstawiciele rodzaju Valvata, zawójka, c. pełzający ślimak z rodzaju Valvata z wystającym skrzelem; d. przedstawiciele rodzaju Viviparus, żyworódka - osobniki dorosłe, e. osobniki młodociane
|
Klucz do oznaczania rodzajów:
1a Muszla jajowato-półkulista o bardzo niskiej skrętce (Rys. 54a), grubościenna; charakterystycznie cętkowana. Otwór muszli oraz wieczko w kształcie litery D; brzeg kolumienkowy otworu muszli ma postać szerokiej jasnej płytki; wieczko jest żółte, a jego zewnętrzny brzeg czerwonawy; na wewnętrznej stronie wieczka wyrostek w postaci kolca - rodzaj Theodoxus, rozdepka
W Polsce 1 gatunek - T. fluviatilis, rozdepka rzeczna. Długość muszli do 14 mm, szerokość do 8 mm, wysokości do 6 mm; powierzchnia plamista. Ślimak ten występuje w rzekach oraz w litoralu niektórych jezior, w miejscach eksponowanych na falowanie, a także w Bałtyku; na kamieniach, zatopionych kłodach drzew, rzadziej na roślinach, głównie wynurzonych.
1b Muszla innego kształtu, cienkościenna; otwór okrągły lub owalny, jego brzeg kolumienkowy nie tworzy płytki; wieczko okrągłe lub łezkowate o barwie rogowej, bez żadnych dodatkowych tworów - 2
2a Muszla płasko zwinięta lub o skrętce tylko nieznacznie wzniesionej (Rys. 54b); średnica muszli od 3,5 do 6 mm; u pełzającego ślimaka widoczne na zewnątrz muszli listkowate skrzele (Rys. 54c) - rodzaj Valvata, zawójka (część)
Tu 3 gatunki, występujące nielicznie w różnych typach wód stojących i wolno płynących.
2b Muszla o skrętce wyraźnie wzniesionej, stożkowata, stożkowato-kulista lub wałeczkowata - 3
3a Muszla stożkowata - 4
3b Muszla stożkowato-kulista lub wałeczkowata - 8
4a Muszla stosunkowo szeroko stożkowata, duża (niekiedy o wysokości ponad 50 mm), z trzema wyraźnymi spiralnymi ciemnymi pasmami (Rys. 54d); u młodych osobników bardziej "przysadzista" i pokryta rzędami włosków lub szczecinek (Rys. 54e) - rodzaj Viviparus, żyworódka
W Polsce 2 gatunki; ślimaki głównie denne, rzadziej występujące na roślinach.
4b Muszla stożkowata, szeroko stożkowata lub wąsko stożkowata, niewielka, jej maksymalna wysokość nie przekracza zwykle 12, (rzadko 18) mm; jeśli wąsko stożkowata, to na powierzchni może być obecny spiralny rząd szczecinek - 5
5a Muszla niewielka, wąsko stożkowata (wysokość wyraźnie większa od szerokości), wysokość maksymalnie do 6,5 mm - 6
5b Muszla większa, stożkowata lub szeroko stożkowata, wysokość muszli maksymalnie do 12 (rzadko do 18) mm
- 7
|
Rys. 54. GASTROPODA, Prosobranchia: a. Theodoxus fluviatilis, rozdepka rzeczna; b. niektórzy przedstawiciele rodzaju Valvata, zawójka, c. pełzający ślimak z rodzaju Valvata z wystającym skrzelem; d. przedstawiciele rodzaju Viviparus, żyworódka - osobniki dorosłe, e. osobniki młodociane
|
6a Muszla o wysokości do 6,5 mm, szczyt zakończony ostro, skręty słabo uwypuklone, u niektórych osobników na krawędzi skrętów kil pokryty szczecinkami (Rys. 55a) - rodzaj Potamopyrgus, wodożytka
W Polsce 1 gatunek, P. antipodarum (do niedawna P. jenkinsi), wodożytka Jenkinsa. Gatunek słonawo- i słod- kowodny, zawleczony z Nowej Zelandii poprzez Europę Zachodnią. Rozprzestrzenia się bardzo szybko dzięki żyworodności, rozmnażaniu partenogenetycznemu i ogromnej odporności. Tworzy niekiedy olbrzymie skupienia, zwłaszcza na płytkim dnie piaszczystym, a nawet powyżej linii brzegowej; niekiedy na roślinach.
6b Muszla o wysokości do 3,5 mm, szczyt wyraźnie ukośnie ścięty, skręty silnie uwypuklone (Rys. 55b); na powierzchni nigdy nie występują szczecinki - rodzaj Marstoniopsis, sadzawczak
W Polsce 1 gatunek, M. scholtzi, sadzawczak drobny; zamieszkuje, zwykle nielicznie, stojące i wolno płynące wody, występuje na kamieniach i na roślinach.
7a Szerokość muszli równa jej wysokości (muszla szeroko stożkowata), wysokość muszli nie przekracza 7 mm; otwór i wieczko okrągłe (Rys. 55c); u pełzającego ślimaka skrzele widoczne na zewnątrz muszli - rodzaj Valvata, zawójka (część)
Tu najpospolitszy i największy gatunek z tego rodzaju, V. piscinalis, zawójka pospolita; występuje głównie w osadach dennych, niekiedy do znacznych głębokości.
7b Szerokość muszli mniejsza od wysokości (muszla stożkowata), wysokość zwykle do 12, rzadko do 18 mm; wieczko łezkowate (zaostrzone w górnej części), rzadziej owalne (Rys. 55d); u pełzającego ślimaka skrzele nie wystaje na zewnątrz muszli - rodzaj Bithynia, zagrzebka
W Polsce 2 gatunki; większy z nich, B. tentaculata, zagrzebka pospolita, jest jednym z najpospolitszych ślimaków, występujących licznie w różnych typach wód w osadach dennych, na kamieniach oraz na roślinach.
8a Muszla stożkowato-kulista (Rys. 55e) o wysokości do 11 mm, o stosunkowo grubych ściankach i otworze obrzeżonym wyraźną, białą wargą - rodzaj Lithoglyphus, namułek
W Polsce 1 gatunek, L. naticoides, namułek pospolity. Występuje w dużych rzekach, rzadko w jeziorach. Przedostał się ze zlewiska Morza Czarnego.
8b Muszla wałeczkowata (Rys. 55f) o wysokości do 3,2 mm, skręty z boków charakterystycznie przypłaszczone, wysokość do 3,2 mm - rodzaj Bythinella, źródlarka
W Polsce kilka zewnętrznie nieodróżnialnych gatunków; występują w dobrze natlenionych, zimnych wodach obszarów górskich i wyżynnych.
|
Rys. 55. GASTROPODA, Prosobranchia: a. Potamopyrgus antipodarum, wodożytka Jenkinsa - forma typowa oraz zaopatrzona w kil pokryty szczecinkami, b. Marstoniopsis scholtzi, sadzawczak drobny, c. Valvata piscinalis, zawójka pospolita; d. przedstawiciele rodzaju Bithynia, zagrzebka, e. Lithoglyphus naticoides, namułek pospolity; f. przedstawiciele rodzaju Bythinella, źródlarka
|
b) Pulmonata, płucodyszne
W Polsce 15 rodzajów (32 gatunki) należących do 5 rodzin. Ślimaki płucodyszne występują w różnych typach wód, na niewielkich głębokościach, przeważnie na roślinach.
Klucz do oznaczania rodzajów:
1a Muszla czapeczkowata, pozbawiona skrętów, szczyt skierowany ku tyłowi (Rys. 56a-c) - 2
1b Muszla zbudowana ze skrętów zwiniętych spiralnie, wzniesiona lub płaska - 4
2a Szczyt muszli zwykle lekko skręcony w lewo (Rys. 56a) - rodzaj Acroloxus, przyczepka
W Polsce 1 gatunek - A. lacustris, przyczepka jeziorna. Muszla cienkościenna, krucha i przeświecająca, żółtawa' lub brunatna. Wysokość do 2 mm, długość do 9 mm, szerokość do 5 mm. Występuje pospolicie w północnej części kraju, przeważnie w wodach stojących, głównie na łodygach roślin wynurzonych, zwłaszcza trzciny.
2b Szczyt muszli położony w linii środkowej lub lekko skręcony w prawo (Rys. 56b,c) - 3
3a Zarys muszli widziany z góry prawie okrągły; szczyt położony w linii środkowej, co najwyżej lekko skierowany w prawo (Rys. 56b) - rodzaj Ancylus, przytulik
W Polsce 1 gatunek - A. fluviatilis, przytulik strumieniowy. Muszla jest cienka i łamliwa, jasnorogowa lub brunatna, często pokryta nalotem; wysokość do 5 mm, długość do 10,6 mm, szerokość do 8 mm. Ślimak ten występuje głównie w ciekach o dużej prędkości przepływu, zarówno na obszarach górskich, jak i nizinnych, na kamieniach i na roślinach; rzadko w litoralu jezior, na dnie kamienistym eksponowanym na falowanie.
3b Zarys muszli widziany z góry jest wyraźnie eliptyczny, wąski; szczyt położony z prawej strony (Rys. 56c); niekiedy wewnątrz muszli znajduje się niepełna pozioma przegroda - rodzaj Ferrissia
W Polsce 1 gatunek, F. wautieri. Gatunek południowo- i zachodnioeuropejski, który niedawno dotarł do niektórych naszych wód. Pozioma przegroda powstaje w nieko- rzystnych warunkach środowiskowych, co umożliwia przetrwanie ich w stanie anabiozy, a potem powrót do aktywnego życia; przeważają jednak osobniki nie posiadające przegrody.
4a Muszla o skrętach zwiniętych płasko - rodzina Planorbidae, zatoczkowate - zobacz
4b Muszla o skrętach wzniesionych - 5
|
Rys. 56. GASTROPODA, Pulmonata: a. Acroloxus lacustris, przyczepka jeziorna, b. Ancylus fluviatilis, przytulik strumieniowy, c. Ferrisia wautieri
|
5a Muszla lewoskrętna - rodzina Physidae, rozdętkowate
- 6
5b Muszla prawoskrętna - rodzaj Lymnaea, błotniarka
W Polsce 4 podrodzaje: Lymnaea (błotniarka), Myxas (otułka), Radix (mulik) i Galba (bagnica) - łącznie 8 lub 9 gatunków (Rys. 57a). Kiedyś podrodzaje te miały rangę rodzajów. Błotniarki to duże lub bardzo duże ślimaki o muszli odznaczającej się ogromną zmiennością; występują przeważnie na roślinach, w różnych typach wód, zarówno stojących, jak i płynących.
6a Muszla wydłużona, jej wysokość przeszło dwa razy większa od szerokości, wrzecionowato-jajowata (Rys. 57b); wysokość skrętki stanowi ok. połowy całkowitej wysokości muszli; ostatni skręt jest wydłużony i charakterystycznie zwężony w dolnej części; barwa żółtobrunatna, silnie połyskująca - rodzaj Aplexa, zawijka
W Polsce 1 gatunek, A. hypnorum, zawijka pospolita. Muszla o 5,5-6 słabo uwypuklonych skrętach; wysokość do 15 mm, szerokość do 5 mm. Typowy gatunek drobnozbiornikowy.
6b Muszla jajowata, jej wyskość mniej niż dwa razy większa od szerokości; wysokość skrętki stanowi nie więcej jak 1/3 całkowitej wysokości muszli; ostatni skręt wyraźnie rozdęty (Rys. 57c,d); barwa rogowa lub żółtawa - 7
7a Skrętka niska (stanowi tylko ok. 1/5 całkowitej wysokości muszli), tępo zakończona (Rys. 57c); muszla o 3-4 słabo uwypuklonych skrętach, żółtawa, silnie połyskująca i prze- świecająca, bardzo cienka, delikatna i łamliwa - rodzaj Physa, rozdętka
W Polsce 1 gatunek, P. fontinalis, rozdętka pospolita. Wysokość muszli do 11 mm, szerokość do 8 mm. Ślimak pospolity w różnych typach wód, zarówno stojących, jak i płynących, zwłaszcza na roślinach zanurzonych.
7b Skrętka wyższa (stanowi ok. 1/3 całkowitej wysokości muszli), ostro zakończona (Rys. 57d); muszla o 5-6 wyraźnie uwypuklonych skrętach, żółtobrunatna, czerwonobrunatna lub żółtawa, stosunkowo grubościenna i mocna - rodzaj Physella (dawniej Physa), rozdętka
W Polsce 1 gatunek, P. acuta, rozdętka zaostrzona. Wysokość muszli do 17 mm, szerokość do 10 mm. Gatunek zawleczony z obszaru śródziemnomorskiego; występuje, niekiedy masowo, w wodach podgrzanych i, prawdo- podobnie, w nielicznych tylko wodach o naturalnym reżimie termicznym.
|
Rys. 57. GASTROPODA, Pulmonata: a.przedstawiciele rodzaju Lymnaea, błotniarka, b. Aplexa hypnorum, zawijka pospolita, c. Physa fontinalis, rozdętka pospolita, d. Physella acuta, rozdętka zaostrzona
|
Planorbidae, zatoczkowate
Największa i najbardziej zróżnicowana (Rys. 58 a-c, 59 a-e) rodzina krajowych ślimaków słodkowodnych. Wszystkie zatoczkowate mają muszle o skrętach zwiniętych w jednej płaszczyźnie, ale różnią się wyraźnie szczegółami budowy muszli. W Polsce występuje 18 gatunków należących do 8 rodzajów, wszystkie o popularnej nazwie "zatoczek".
Klucz do oznaczania rodzajów
1a Muszla bardzo duża, grubościenna, mocna; szerokość (średnica) do 40 mm, wysokość ("grubość") do 16 mm; 5-6 obłych (zaokrąglonych, pozbawionych krawędzi) skrętów (Rys. 58a); strona górna barwy ciemnorogowej, dolna jaśniejsza - rodzaj Planorbarius
W Polsce 1 gatunek- Planorbarius corneus, zatoczek rogowy. Jeden z największych krajowych ślimaków; pospolity, zwłaszcza na terenach nizinnych, w wodach stojących i wolno płynących.
1b Muszla mniejsza i delikatniejsza; szerokość do 20 mm, wysokość do 4,5 mm; liczba skrętów 4,5-6; na ostatnim skręcie często krawędź lub kil; barwa jasnorogowa lub muszla przezroczysta - 2
2a Szerokość muszli do 12-20 mm, wysokość do 2-4,5 mm; na ostatnim skręcie zawsze wyraźnie zaznaczona krawędź, a niekiedy także i kil (Rys. 58b) - rodzaj Planorbis
W Polsce 2 (bardzo podobne) gatunki; występująca różnych typach zbiorników wodnych na roślinach; unikają wód płynących.
2b Muszla mniejsza - 3
3a Muszla złożona z 5-9 ciasno nawiniętych skrętów; ostatni skręt tylko nieznacznie szerszy od przedostatniego (Rys. 58c) - rodzaj Anisus
W Polsce występuje 6 gatunków, należących do trzech podrodzajów (Anisus, Disculifer i Bathyomphalus), dosyć łatwych do odróżnienia po budowie muszli. Poszczególne gatunki, niektóre bardzo rzadkie, zamieszkują różne typy wód stojących lub wolno płynących, wśród roślinności.
|
Rys. 58. GASTROPODA, Pulmonata: a. Planorbarius corneus, zatoczek rogowy, b. przedstawiciele rodzaju Planorbis, c. przedstawiciele rodzaju Anisus
|
3b Muszla złożona z 3-5 skrętów: ostatni wyraźnie szerszy od poprzedniego (Rys. 59a-e) - 4
4a Muszla o wyraźnym kształcie soczewkowatym, złożona z 4-5 silnie zachodzących na siebie skrętów; krawędź wyraźnie zaznaczona (Rys. 59a,b) - 5
4b Muszla nie jest soczewkowata; skręty, jeżeli zachodzą na siebie, to nieznacznie; krawędź słabo zaznaczona (Rys. 59c-e) - 6
5a Muszla o wyraźne uwypuklonej górnej stronie, dolnej płaskiej (kształt soczewki płasko-wypukłej), dosyć mocna, bardzo silnie połyskująca, o barwie czerwonobrunatnej; u dołu ostatniego skrętu wyraźna krawędź; poprzez ściankę muszli prześwieca białawo kilka znajdujących się wewnątrz poprzecznych listewek (Rys. 59a) - rodzaj Segmentina
W Polsce 1 gatunek, S. nitida, zatoczek lśniący. Występuje na roślinach wodnych, najczęściej w zbiornikach okresowych, rzadziej w litoralu jezior.
5b Muszla silnie spłaszczona, ale o wyraźnym kształcie soczewki dwuwypukłej, delikatna i matowa, o barwie rogowej lub zielonkawej; przez środek ostatniego skrętu przebiega ostra krawędź, tworząca dość wyraźny kil (Rys. 59b); listewek wewnątrz muszli brak - rodzaj Hippeutis
W Polsce 1 gatunek, H. complanatus, zatoczek spłaszczony. Występuje w silnie zarośniętych, mulistych wodach stojących lubwolno płynących, wśród roślinności.
6a Szerokość muszli do 8 mm, liczba skrętów 4-4,5 - rodzaj Gyraulus
W Polsce prawdopodobnie 5 bardzo podobnych gatunków (Rys. 59c), występujących w różnych typach wód, głównie na roślinach zanurzonych.
6b Szerokość muszli do 3,6 mm, liczba skrętów 3 - 7
7a Muszla drobna, płaska i bardzo delikatna; gładka, z żeberkami lub lub kolcami; ostatni skręt jest 2-3 razy szerszy od przedostatniego; otwór eliptyczny o połączonych brzegach (Rys. 59d) - rodzaj Armiger
W Polsce 1 gatunek A. crista, zatoczek malutki. Występuje na roślinach w różnych typach wód, z wyjątkiem zbiorników okresowych, jednak zwykle nieliczny i trudny do zaobserwowania ze względu na drobne rozmiary.
7b Muszla stosunkowo wysoka i mocna, jej górna powierzchnia płaska; ostatni skręt 2 razy szerszy od przedostatniego, zaopatrzony w krawędź; otwór muszli w kształcie zakrzywionej elipsy o niecałkowicie połączonych brzegach (Rys. 59e) - rodzaj Menetus
W Polsce 1 gatunek - M. dilatatus, zawleczony z USA do Anglii, stamtąd do Europy Zachodniej, a następnie do Polski; występuje wyłącznie w nielicznych zbiornikach wód podgrzanych.
|
Rys. 59. GASTROPODA, Pu!monata: a. Segmentina nitida, b. Hippeutis complanatus, c. przedstawiciele rodzaju Gyraulus, d. Armiger crista, e. Menetus dilatatus
|
Zwierzęta występujące głównie w osadach dennych, czasami na ich powierzchni lub przyczepione na stałe do trwałych podłoży przy pomocy rogowych nici, zwanych bisiorem. Wszystkie małże są filtratorami. W wodach słodkich Polski występują przedstawiciele 3 rodzin i sześciu rodzajów. Na Rys. 60a przedstawiono schemat budowy muszli małża wraz z używanym przy jej opisie nazewnictwem.
Klucz do oznaczania rodzin:
1a Zarys muszli trójkątny (w formie racicy) (Rys. 60b); żywe osobniki, często występujące w dużych skupieniach (Rys. 60c), przyczepione są do podłoża nićmi bisioru - Dreissenidae - racicznicowate
W Polsce 1 rodzaj Dreissena, racicznica, z jednym gatunkiem - Dreissena polymorpha, racicznica zmienna.
Długość zwykle do 3,5, wyjątkowo do 5 cm, szerokość do 1,8 cm, grubość do 2,3 cm. Muszla ciemna z jasnymi pasami przyrostów; w niektórych jeziorach pomorskich i wodach słonawych występują formy o jasnej muszli. Zamieszkuje jeziora i rzeki nizinne oraz zalewy przymorskie; w samym Bałtyku nie występuje. Obrasta kamienie, pale, różne przedmioty antropogeniczne, rzadziej występuje na roślinach, niekiedy na muszlach innych małży, a nawet na pancerzach raków.
1b Muszla w zarysie owalna lub wydłużona; zwierzęta żyjące pojedynczo, nie związane trwale z podłożem, żyją na dnie lub, rzadziej, na roślinach - 2
2a Muszla w zarysie owalna (Rys. 61 a-c); długość maksymalna do 3 cm; barwa jasno- lub ciemnorogowa (nigdy czarna) - Sphaeriidae, kulkówkowate (zobacz)
2b Muszla w zarysie wydłużona, klinowata lub nerkowata (Rys. 62 a-d): długość przeważnie do kilkunastu, wyjątkowo do 25 cm; barwa od jasnorogowej do czarnej - Unionidae, skójkowate (zobacz)
|
Rys. 60. BIVALVIA: a. schemat budowy muszli małża, b. Dreissena polymorpha, racicznica zmienna - pokrój muszli, c. kolonia Dreissena polymorpha
|
Sphaeriidae, kulkówkowate
Małże o kulistej muszli długości od 1,5 do 30 mm. Występująca różnych typach wód, głównie w osadach dennych, rzadziej na niektórych roślinach (np. na ramienicach - Characeae). W Polsce 3 rodzaje.
Klucz do oznaczania rodzajów:
1a Muszla asymetryczna (wierzchołki są przesunięte wyraźnie ku tyłowi, Rys. 61a); długość od 1,5 do 10 mm - rodzaj Pisidium, groszkówka
W Polsce występuje prawdopodobnie 17 zewnętrznie podobnych do siebie gatunków tych małży.
1 b Muszla symetryczna (wierzchołki są położone symetrycznie, Rys. 61b,c); długość od 7 do 30 mm - 2
2a Wierzchołki wyraźnie wystające, na nich charakterystyczne, czapeczkowate muszelki larwalne (Rys. 61 b); muszla cienkościenna, biaława, jedwabiście połyskująca - rodzaj Musculium, kruszynka
W Polsce występuje 1 gatunek - Musculium lacustre. Długość muszli do 10 mm. M. lacustre występuje głównie w zbiornikach okresowych, w stawach, starorzeczach oraz zacisznych miejscach jezior i rzek.
2b Wierzchołki zaokrąglone, muszelek larwalnych brak (Rys. 61c); muszla jest stosunkowo grubościenna, żółtawa, oliwkowa lub brunatna - rodzaj Sphaerium, kulkówka
W Polsce stwierdzono występowanie 3 gatunków
|
Rys. 61. BIVALVIA: a. przedstawiciele rodzaju Pisidium, groszkówka, b. Musculium lacustre, kruszynka, c. przedstawiciele rodzaju Sphaerium, kulkówka
|
Duże małże, które zawsze żyją zagrzebane w osadach dennych (najczęściej piaszczystych) rzek i jezior, rzadziej na powierzchni dna; zwykle ponad powierzchnię wystaje jedynie tylny koniec muszli i syfony. Na obecność tych zwierząt wskazują wyraźne ślady poruszania się - długie rowki na dnie. Stadia larwalne (glochidia) pasożytują na skórze lub skrzelach ryb. W Polsce 2 rodzaje z sześcioma gatunkami, charakteryzującymi się dużą zmiennością pokroju muszli.
Klucz do oznaczania rodzajów:
1a Muszla stosunkowo wąska, wydłużona, grubościenna; jej połówki są wyraźnie uwypuklone; tylny górny brzeg zawsze pozbawiony skrzydełka (Rys. 62a). W wypadkach wątpliwych rozstrzygająca jest obecność po wewnętrznej stronie muszli wyraźnie widocznego zamka, który tworzą, znajdujące się po obu stronach wierzchołka, zęby i listwy (Rys. 62b); - rodzaj Unio, skójka
W Polsce 3 gatunki.
1 b Muszla stosunkowo szeroka, cienkościenna; jej połówki są wyraźnie spłaszczone; tylny górny brzeg często jest wygięty za wierzchołkiem ku górze i zaopatrzony w wyraźne skrzydełko (Rys. 62c). W wypadkach wątpliwych rozstrzygająca jest budowa wewnętrznej strony muszli - gładka, pozbawiona zębów i listew w okolicy wierzchołków (zamek bezzębny) (Rys. 62d) - rodzaj Anodonta, szczeżuja
W Polsce 3 gatunki.
|
Rys. 62. BIVALVIA: a. przedstawiciele rodzaju Unio, skójka, b. wewnętrzna strona muszli Unio sp., c, przedstawiciele rodzaju Anodonta, szczeżuja, d. wewnętrzna strona muszli Anodonta sp.
|
Organizmy kolonijne, złożone niekiedy z setek tysięcy pojedynczych osobników; przeważnie osiadłe, tylko nieliczne obdarzone zdolnością powolnego ruchu; odżywiają się drogą filtracji. Kolonie powstają na różnych obiektach - na roślinach, przedmiotach antropogenicznych etc.; są galaretowate lub skórzaste, zwykle w postaci płaskich, płożących się luźno gałązek lub buławowate; ich długość może przekraczać kilkanaście cm; niekiedy mogą być poprzerastane z koloniami gąbek. Zimę przeżywają przeważnie tylko formy przetrwalne - statoblasty, które służą również do rozprzestrzeniania się mszywiołów.
Mszywioły unikają wód zanieczyszczonych i o dużej prędkości przepływu; unikają też zazwyczaj światła. W Polsce w wodach śródlądowych występuje 10 gatunków. Pokrój kolonii różnych gatunków mszywiołów przedstawiono na Rys. 63.
|
Rys. 63. Przedstawiciele Bryozoa
|
zalecane:
Allan J.D., 1998 - Ekologia wód płynących. Tłumaczenie pod red. A. Prejsa. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 452 s.
Dobrowolski K.A., Lewandowski K. (Red.), 1998 - Ochrona środowisk wodnych i błotnych w Polsce. Oficyna Wyd. Inst. Ekologii PAN, Warszawa, 187 s. Galewski K., 1990 - Chrząszcze (Coleoptera). Rodzina kałużnicowate
(Hydrophilidae). Fauna Słodkowodna Polski, zesz. 10A. PWN, Warszawa, 260 s.
Galewski K., Tranda E., 1978 - Chrząszcze (Coleoptera). Rodziny: pływakowate (Dytiscidae), flisakowate (Haliplidae), mokrzelicowate (Hygrobidae), krętakowate (Gyrinidae). Fauna Słodkowodna Polski, zesz. 10, PWN, Warszawa, Poznań.
Jura C., 1966 - Bezkręgowce. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 864 s.
Kajak Z., 1994 - Hydrobiologia. Ekosystemy wód śródlądowych. Dział Wydawnictw Filii UW w Białymstoku, Białystok, 326 s.
Lampert W., Sommer U., 1996 - Ekologia wód śródlądowych. Tłumaczenie J. Pijanowska. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 390 s.
Mikulski J.M., 1982 - Biologia wód śródlądowych. Wyd. 2. PWN, Warszawa, 491 s. Piechocki A., 1979 - Mięczaki (Mollusca). Ślimaki (Gastropoda). Fauna Słodkowodna Polski, zesz. 7. PWN, Warszawa, Poznań, 187 s.
Piechotki A., Dyduch-Falniowska A., 1993 - Mięczaki (Mollusca). Małże (Bivalvia). Fauna Słodkowodna Polski, zesz. 7 A. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 204 s.
Razowski J. (Red.), 1990 - Wykaz zwierząt Polski, Tom I. Ossolineum, Wrocław, Warszawa.
Razowski J. (Red.), 1991 - Wykaz zwierząt Polski, Tom II. Ossolineum, Wrocław, Warszawa, 342 s.
Rybak J.L, 1971 - Przewodnik do rozpoznawania niektórych bezkręgowych zwierząt słodkowodnych. PWN, Warszawa, 75 s.
Rybak J.L, 1996 - Przegląd słodkowodnych zwierząt bezkręgowych. Cz. V. Bezkręgowce bentosowe. Biblioteka Monitoringu Środowiska, PIOŚ, Warszawa, 92 s.
Stańczykowska A., 1986 - Zwierzęta bezkręgowe naszych wód. Wyd. Szkolne i Pedagog., wyd. 2, Warszawa, 319 s.
Stańczykowska A., 1997 - Ekologia naszych wód. Wyd. Szkolne i Pedagog., wyd. 3. Warszawa, 224 s.
Starmach K., Wróbel S., Pasternak K., 1976 - Hydrobiologia. Limnologia. PWN, Warszawa, 621 s.
Turoboyski L. 1979 - Hydrobiologia techniczna. PWN, Warszawa, 444 s. Wróblewski A., 1980 - Pluskwiaki (Heteroptera). Fauna Słodkowodna Polski, Zesz. 8, PWN, Warszawa, Poznań, 157 s.
źródła ilustracji:
Bertrand H., 1954 - Les insectes aquatiques d'Europe vol. I-II., Encyclopedie Entomologique - Paul Lechevalier, Paris
Čekanovskaya O. V , 1962 - Vodnye maloščetinkovye červi fauny SSSR Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, Moskva
Croft P.S., 1986 - A key to the major groups of British freshwater invertebrates. Field Studies 6: 531-579
Daly H.V., Doyen J.T., Ehrlich P.R., 1978 - Introduction to insect biology and diversity. McGraw-Hill Book Company, New York
Falniowski A., 1987 - Hydrobioidea of Poland (Prosobranchia: Gastropoda). Folia Malacologica 1: 9-122; 9: 275-280
Fontoura A. P., 1985 - Manual de vigilancia da qualidade das aguas superficiais. Avalicao biologica da qualidade da agua - Instituto de Zoologia, Faculdade de Ciencias do Porto, Porto
Galewski K., 1990 - Chrząszcze. Kałużnicowate. Fauna słodkowodna Polski, 10A, PWN, Warszawa
Giere O., 1993 - Meiobenthology. The microscopic fauna in aquatic sediments Springer-Verlag, Berlin
Gledhill T., Sutcliffe D.W, Williams W.D., 1993 - British freshwater Crustecea. Malacostraca. Fresh. Biol. Assoc. Scn. Publ. 52.
Harman W.N., Berg C.O., 1971 - The freshwater snails of Central New York with illustrated keys to de genera and species. Search Agriculture 1 (4): 1-66. Hynes H. B. N., 1977 - A key to the adults and nymphs of British stoneflies (Plecoptera) - Freshwater Biological Association, The Ferry House
Konopacka A., Sobocińska V, 1992 - Uwagi na temat występowania skorupiaka Synurella ambulans (Muell.) (Amphipoda, Crangonyctidae) w Polsce. Przegl. Zool. 3G (1-4): 123-131
Liebman H., 1962 - Handbuch der Frischwasser- und Abwasser-Biologie. VEB Gustav Fisher Verlag, Jena
Macan T., T., 1977 - A key to the British fresh- and brackish water gastropods. London, Fresh. Biol. Assoc., Sc. Publ. 13
Migel H., 1963 - Susswasser-Mollusken des Rheingebietes. "Gewasser und Abwasser" 33, August Bagel Verlag, Dusseldorf
Mikulski J. S., 1936 - Jętki (Ephemeroptera). Fauna Słodkowodna Polski. Wydawnictwo Kasy Imienia Mianowskiego IPN, Warszawa
Mundy S.P., 1980 - A key to the British and European freshwater bryozoans. Fresh. Biol. Assoc., Scn. Publ. 41
Piechocki A., 1979 - Mięczaki (Mollusca). Ślimaki (Gastropoda). Fauna Słodkowodna Polski, 7. PWN, Warszawa-Poznań
Piechocki A., Dyduch-Falniowska A., 1993 - Mięczaki (Mollusca). Małże (Bivalvia). Fauna Słodkowodna Polski, 7A., Wyd. Nauk. PWN, Warszawa
Pławilszczikow N., 1972 - Klucz do oznaczania owadów. PWRiL, Warszawa Reynoldson T. B., 1978 - A key to British species of freshwater triclads. Freshwater Biological Assocition, The Ferry House'
Savage A. A., 1989 - Adults of the British aquatic Hemiptera Heteroptera. A key with ecological notes - Freshwater Biological Association, The Ferry House Seguy E., 1950 - La biologie de dipteres - Paul Lechevalier, Paris
Sembrat K., 1953 - Stułbia. Popularne monografie zoologiczne 5. PWN, Warszawa
Simm K., 1960 - Gąbki słodkowodne. Popularne monografie zoologiczne 9. PWN, Warszawa
Stańczykowska A., 1986 - Zwierzęta bezkręgowe naszych wód. Wyd. Szkolne i Ped., Warszawa
Streble H., Krauter D., 1976 - Das Leben im Wassertropfen. Kosmos, Stuttgart
Urbański J., 1952 - Klucz do oznaczania ważniejszych krajowych skorupiaków. PZWS, Warszawa
Urbański J., 1952 - Krajovre ślimaki i małże. PZWS, Warszawa
Usinger R. L., 1956 - Aquatic insects of California - University of California Press, Berkeley
Wautier J., 1975 - Presence d'especes du genre Ferrisia Walker, 1903 (Gastropoda, Basommatophora) dans le neogene du bassin Rhodanien. Geobios, 8 (6): 423-433
Wesenberg-Lund C., 1939 - Biologie der Susswassertiere. Verlag von Julius Springer, Wien
Žadin V.I., 1952 - Molljuski presnych i solonowatych vod SSSR. Opredelitiel po faunie SSSR, 46., Izdat. AN SSSR, Moskva-Leningrad
Žadin W.J., 1966 - Metody badań hydrobiologicznych, PWN, Warszawa
|
|
|