Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
PLECOPTERA - widelnice (larwy)       W Polsce występuje około 110 gatunków widelnic, larwy niemal wszystkich związane są z szybko płynącymi ciekami. Znacznie rzadziej spotykane są na północy kraju. Larwy większości gatunków widelnic są bardzo wymagające pod względem zawartości tlenu w wodzie i nieodporne na zanieczyszczenia. Wiele gatunków jest zagrożonych wymarciem, a cztery gatunki już w Polsce wyginęły. Oznaczanie widelnic jest trudne. Poniżej zamieszczono klucz do oznaczania larw z dokładnością do rodzajów. Kilka rodzajów szczególnie trudnych do oznaczenia (Agnetina, Marthamea, Dictyogenus, Isoptena, Xanthoperla, Oemopteryx) o dyskusyjnej pozycji systematycznej lub których występowanie w Polsce jest wątpliwe nie zostało w kluczu uwzględnionych.        1 a Widoczna od strony brzusznej część aparatu gębowego (labium, warga dolna) dwudzielna (Rys. 26a) - podrząd SYSTELLOGNATHA  - 2 1 b Widoczna od strony brzusznej część aparatu gębowego (labium, warga dolna) złożona z czterech części podobnej wielkości (Rys. 26b) - podrząd EUHOLOGNATHA  -  9      2 a Pomiędzy segmentami tułowiowymi, na stronie grzbietowej dobrze widoczne pierzaste skrzelotchawki (Rys. 26c,d) - rodzina Perlidae, widelnicowate - 3    Larwy przedstawicieli tej rodziny, których w Polsce występują 4 rodzaje (9 gatunków) to duże drapieżniki (do 35 mm długości), licznie zamieszkujące rzeki górskie i duże potoki. W środowiskach, w których występują są dominującymi drapieżnikami bezkręgowymi, polującymi zwłaszcza na larwy Ephemeroptera ale także na Trichoptera i Chironomidae. Nie uwzględniono w kluczu rodzajów Agnetina i Marthamea, których występowanie w Polsce jest wątpliwe.    2 b Segmenty tułowiowe nie opatrzone skrzelotchawkami- 4     3 a Szerokość przedplecza co najmniej 2 razy większa od jego długości rodzaj Dinocras, (Rys 26c) 3 b Szerokość przedplecza mniej niż 2 razy większa od jego szerokości rodzaj Perla, (Rys. 26d)       dalej	Rys. 26. PLECOPTERA: a. warga dolna przedstawiciela podrzędu Systellognatha, b. warga dolna przedstawiciela podrzędu Euholognatha, c. przedstawiciel rodzaju Dinocras, d. przedstawiciel rodzaju Perla
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
4a Cerci co najmniej tak długie jak odwłok; głowa i tułów zwykle z kontrastowym wzorem - rodzina Perlodidae, widłogonowate - 5    Larwy 6 rodzajów (18 gatunków) z tej rodziny, występujące w Polsce, to zwierzęta osiągające ok. 20 mm długości. Występują zarówno w małych jak i większych potokach a także w niektórych górskich jeziorach. Nie uwzględniono poniżej trudnych do oznaczenia i rzadko spotykanych larw należących do rodzajów Arcynopteryx i Dictyogenus.    4b Cerci wyraźnie krótsze od odwłoka; brak wyraźnego wzoru na głowie i tułowiu - rodzina Chloroperlidae, szczetnicowate -  8      W naszym kraju stwierdzono występowanie larw 4 rodzajów (8 gatunków) z tej rodziny. Są to z reguły małe zwierzęta (8-10 mm długości), żyjące zwykle na żwirowatym dnie potoków. Nie uwzględniono poniżej trudnych do oznaczenia i rzadko spotykanych larw z rodzajów Isoptena i Xanthoperla.    5a Stwardniałe płytki pokrywające grzbietową i brzuszną stronę odwłoka na pierwszych czterech segmentach oddzielone od siebie na bokach miękkim fragmentem - rodzaj Perlodes, widłogon, (Rys. 27a,b) 5b Stwardniałe płytki pokrywające grzbietową i brzuszną stronę odwłoka na pierwszych trzech segmentach oddzielone od siebie na bokach miękkim fragmentem - rodzaj Arcynopteryx, (Rys. 27c) 5c Stwardniałe płytki pokrywające grzbietową i brzuszną stronę odwłoka na pierwszych dwóch segmentach oddzielone od siebie na bokach miękkim fragmentem (Rys. 27d) - 6    6a Ciało gęsto i równomiernie porośnięte czarnymi włoskami - rodzaj Isoperla, (Rys. 27e) 6b Włoski porastające ciało rzadkie, cienkie i delikatne - 7    7a Włoski porastają grzbietową stronę ciała w postaci rzadkich kępek rodzaj Diura, (Rys. 27f) 7b Włoski równomiernie porastają grzbietową stronę ciała - rodzaj Isogenus    dalej	Rys. 27.  PLECOPTERA: a. pierwsze segmenty odwłoka Perlodes sp. b. przedstawiciel rodzaju Perlodes, c. przedstawiciel rodzaju Arcynopteryx, d. pierwsze segmenty odwłoka Diura sp., e. przedstawiciel rodzaju Isoperla, f. przedstawiciel rodzaju Diura.
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
8a Przedplecze pokryte szczecinkami tylko na przedniej i tylnej krawędzi rodzaj Chloroperla, (Rys. 28a) 8b Przedplecze pokryte szczecinkami na przedniej, tylnej i bocznych krawędziach - rodzaj Siphonoperla, (Rys. 28b)    9a Drugi (środkowy) segment każdej stopy podobnej długości lub dłuższy od pierwszego segmentu (Rys. 28c) - rodzina Taeniopterygidae, kusoszczetkowate - 10    Cztery rodzaje (15 gatunków) zaliczanych do tej rodziny stwierdzono w naszym kraju; rozmiary ich larw nie przekraczają kilkunastu milimetrów. Występują w wodach płynących rozmaitych typów, często wśród nagromadzonych na dnie szczątków roślin. Nie uwzględniono w kluczu rzadko spotykanego rodzaju Oemopteryx o wątpliwej pozycji systematycznej.    9b Drugi (środkowy) segment każdej stopy wyraźnie krótszy od pierwszego segmentu (Rys. 28d) - 12    10a Na grzbietowej stronie segmentów odwłokowych obecne ostre wyrostki (Rys. 28e) - rodzaj Taeniopteryx, (Rys. 28f) 10b Na grzbietowej stronie segmentów odwłokowych brak ostrych wyrostków  - 11    11a Pierwsze segmenty cerci porośnięte na grzbietowej stronie długimi włoskami (Rys. 28g) - rodzaj Brachyptera 11b Brak długich włosków na grzbietowej stronie kilku pierwszych segmentów cerci (Rys. 28h)  - rodzaj Rhabdiopteryx, (Rys. 28i)    12a Larwy o krępej budowie ciała - stosunek długości ciała, bez cerci, do szerokości tułowia wynosi ok. 5; tylne odnóża, wyciągnięte do tyłu, sięgają poza koniec odwłoka; zawiązki skrzydeł ustawione ukośnie w stosunku do osi ciała rodzina Nemouridae, nieszczetkowate  -  13     Do tej rodziny należąca Polsce 4 rodzaje z 33 gatunkami. Larwy tych widelnic to niewielkie (5-10 mm długości), ciemno ubarwione zwierzęta. Występują w niewielkich ciekach, wiosennych rozlewiskach a niektóre gatunki z tej rodziny to jedyni przedstawiciele widelnic, spotykani także wśród fauny naroślinnej w litoralu nizinnych jezior.    dalej	Rys. 28.  PLECOPTERA: a. przedstawiciel rodzaju Chloroperla, b. przedstawiciel rodzaju Siphonoperla, c. stopa przedstawiciela Taeniopterygidae., d. stopa przedstawiciela Nemouridae, e. wyrostki na odwłoku Taeniopteryx sp., f. przedstawiciel rodzaju Taeniopteryx,  g. zakończenie odwłoka i nasada cerci Brachyptera sp., h. zakończenie odwłoka i nasada cerci Rhabdiopteryx sp., i. przedstawiciel rodzaju Rhabdiopteryx
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

   

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
12b Larwy o smukłej budowie ciała (stosunek długości ciała, bez cerci, do szerokości tułowia wynosi ponad 7); tylne odnóża, wyciągnięte do tyłu, nie sięgają do końca odwłoka; zawiązki skrzydeł ustawione równolegle do osi ciała - 15    13a Na brzusznej stronie pierwszego segmentu tułowia obecne trzy palczaste skrzelotchawki z każdej strony (Rys. 29a) - rodzaj Protonemura, pierwoszczetka, (Rys. 29b) 13b Na brzusznej stronie pierwszego segmentu tułowia obecnych co najmniej 5 (zwykle kilkanaście) nitkowatych skrzelotchawek z każdej strony (Rys. 29c) - rodzaj Amphinemura, obuszczetka, (Rys. 29d) 13c Na brzusznej stronie pierwszego segmentu tułowia brak skrzelotchawek - 14    14a Pierwszy segment każdej stopy wyraźnie krótszy od trzeciego segmentu - rodzaj Nemoura, nieszczetka, (Rys. 29e) 14b Pierwszy segment i trzeci każdej stopy mniej więcej podobnej długości - rodzaj Nemurella    15a Pięć końcowych segmentów odwłoka przedzielonych listwą na bokach ciała na część grzbietową i brzuszną (Rys. 29f) - rodzina Leuctridae, sfałdkowate (rodzaj Leuctra, sfałdka), (Rys. 29g)    Wszystkich występujących w Polsce przedstawicieli tej rodziny (25 gatunków) zalicza się zwykle do rodzaju Leuctra, choć niektórzy specjaliści wyłączają jeden z nich w osobny rodzaj Euleuctra, który nie został tu uwzględniony. Te niewielkie larwy (7-10 mm długości) to detrytusożercy występujący zwykle na żwirowatym dnie niewielkich potoków.    15b Końcowe segmenty nie przedzielone listwa na część grzbietowa i brzuszna (Rys. 29h) - rodzina Capniidae, kusałkowate (rodzaj Capnia, kusałka), (Rys. 29i)    W Polsce występują 2 rodzaje (5 gatunków) zaliczane do tej rodziny, których przedstawiciele osiągają 7-9 mm długości. Występują licznie w małych potokach, odżywiają się detrytusem, zwłaszcza częściowo rozłożonymi liśćmi. Trudny do odróżnienia rodzaj Capnopsis z jednym gatunkiem nie został w niniejszym kluczu uwzględniony.    dalej	Rys. 29.  PLECOPTERA: a. brzuszna strona przedplecza Protonemura sp., b. przedstawiciel rodzaju Protonemura, c. brzuszna strona przedplecza Amphinemura sp., d. przedstawiciel rodzaju Amphinemura,  e. przedstawiciel rodzaju Nemoura, f. odwłok przedstawiciela rodziny Leuctridae, g. przedstawiciel rodzaju Leuctra, h. odwłok przedstawiciela rodziny Capniidae, i. przedstawiciel rodzaju Capnia.
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
ODONATA - ważki (larwy)    W Polsce występuje 70 gatunków ważek, ich larwy żyją w wodzie i osiągają długość ciała od 10 do 45 mm. Żyją w litoralu jezior i w drobnych zbiornikach wodnych, niektóre także w wodach płynących. Około 10 gatunków, żyjących jako larwy głównie w wodach płynących i torfowiskach, zagrożonych jest wyginięciem. Oznaczanie larw ważek z dokładnością do rodzaju i gatunku jest zwykle bardzo trudne.       Klucz do oznaczania rodzin:    1a Na końcu odwłoka 3 długie listkowate skrzelotchawki (Rys. 30b,d,g) podrząd ZYGOPTERA, ważki równoskrzydłe  - 2 1b Na końcu odwłoka brak skrzelotchawek, odbyt otoczony trzema krótkimi, zaostrzonymi wyrostkami (Rys. 31c,d,e,g,i) - podrząd ANISOPTERA, ważki różnoskrzydłe  -   5      2a Pierwszy człon czułka co najmniej tak długi jak suma długości pozostałych członów (Rys. 30a) - rodzina Calopterygidae, świteziankowate. Należą tu dwa gatunki z rodzaju Calopteryx, świtezianka (Rys. 30b); występują pospolicie w wodach płynących, na dnie i wśród roślinności. 2b Pierwszy człon czułka stanowi nie więcej 1/5 sumy długości pozostałych członów (Rys. 30c) - 3    3a Zewnętrzne skrzelotchawki zakończone długim, nitkowatym wyrostkiem (Rys. 30d) - rodzina Platycnemidae, pióronogowate Larwy jedynego w naszej faunie przedstawiciela tej rodziny, Platycnemis pennipes (pióronóg zwyczajny, Rys. 30d) są zwierzętami typowo prądolubnymi, zamieszkującymi różnej wielkości cieki.    3b Skrzelotchawki na końcu zaokrąglone lub zaostrzone  - 4    4a Stosunek długości labium (Rys. 30e) do szerokości wynosi 1,5-2 rodzina Lestidae, pałątkowate Do rodziny tej należą 3 rodzaje (7 gatunków), występujące w naszym kraju w wodach stojących, najczęściej w płytkich, okresowo wysychających zbiornikach, rzadziej w litoralu jezior. 4b Stosunek długości labium (Rys. 30f) do szerokości wynosi 1-1,3 - rodzina Coenagrionidae, łątkowate    Należy tu 6 rodzajów (15 gatunków), w większości pospolicie występujących wśród roślinności większych jezior i wolno płynących rzek, rzadziej w drobnych zbiornikach (Rys. 30g). Osiągają 10-25 mm długości.    dalej	Rys. 30.  ODONATA: a. czułek przedstawiciela rodziny Calopterygidae, b. przedstawiciel rodzaju Calopteryx, c. czułek przedstawiciela rodziny Coenagrionidae, d. Platycnemis pennipes, e. zewnętrzna część maski przedstawiciela rodziny Lestidae, f. zewnętrzna część maski przedstawiciela rodziny Coenagrionidae, g. przedstawiciel rodziny Coenagrionidae.
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
5a Maska, widziana z boku, płaska; w stanie złożonym wyraźnie dłuższa od głowy (Rys. 31a)  - 6 5b Maska, widziana z boku, wypukła, w kształcie przypomina łyżkę; w stanie złożonym krótsza lub niewiele dłuższa od głowy (Rys. 31b)  - 7    6a Czułki 4 członowe, krótkie i owłosione, stopy przednich i środkowych nóg dwuczłonowe - rodzina Gomphidae, gadziogłówkowate Należy tu 5, występujących w Polsce rodzajów (7 gatunków), spotykanych zarówno w wodach szybko jak i wolno płynących (Rys. 31c), rzadziej w strefie przybrzeżnej jezior. Typowe dla nich jest zagrzebywanie się w piasku lub osadach gdzie spędzają większość czasu.    6b Czułki 7 członowe, stopy wszystkich nóg trójczłonowe - rodzina Aeshnidae, żagnicowate Rodzina ta liczy w Polsce 3 rodzaje (12 gatunków). Są to zwierzęta duże i bardzo duże, a larwy niektórych gatunków (Rys. 31d), osiągają ponad 40 mm długości. Gatunki z tej rodziny są szeroko rozpowszechnione w różnych typach wód, zwłaszcza w drobnych zbiornikach wodnych i płytkim litoralu jezior.    7a Tylna para nóg, wyciągnięta, nie dosięga do końca odwłoka Cordulegasteridae, szklarnikowate Należą tu bardzo duże larwy dwu gatunkówz rodzaju Cordulegaster - szklarnik (Rys. 31e), związane z wodami szybko płynącymi, chętnie zagrzebujące się w osadach dennych.    7b Tylna para nóg, wyciągnięta, sięga poza koniec odwłoka - 8    8a Głaszczki wargowe opatrzone wydatnymi zębami (Rys. 31f), których wysokość jest mniej więcej równa szerokości - rodzina Corduliidae, szklarkowate Rodzina ta liczy w naszym kraju 3 rodzaje (6 gatunków). Jej przedstawiciele (Rys. 31g) zamieszkują jako larwy zarówno drobne zbiorniki wodne jak i szybko płynące cieki.    8b Głaszczki wargowe opatrzone licznym, drobnymi ząbkami (Rys. 31h), których wysokość jest znacznie mniejsza od szerokości - rodzina Libellulidae, ważkowate W naszym kraju stwierdzono występowanie 8 rodzajów (22 gatunki) należących do tej rodziny. Larwy (Rys. 31i) osiągają 15-30 mm długości, występują najczęściej w drobnych zbiornikach wodnych.    dalej	Rys. 31.  ODONATA: a. położenie maski u larw z rodziny Gomphidae, b. położenie maski u larw z rodziny Libellulidae, c, przedstawiciel rodziny Gomphidae, d. przedstawiciel rodziny Aeschnidae, e. przedstawiciel rodziny Cordulegasteridae, f. zewnętrzna część maski przedstawiciela rodziny Corduliidae, g. przedstawiciel rodziny Corduliidae, h. zewnętrzna część maski przedstawiciela rodziny Libellulidae, i. przedstawiciel rodziny Libellulidae.
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
EPHEMEROPTERA - jętki (larwy)   W naszej faunie występuje ponad 120 gatunków jętek, których larwy, osiągające długość ciała 3-40 mm, zamieszkują rozmaite typy wód słodkich. Larwy jętek odżywiają się pokarmem roślinnym i detrytusem. Występują w rozmaitych typach wód stojących i płynących, często wykazując wyraźne, gatunkowo specyficzne preferencje siedliskowe. Około 75% gatunków spotykanych jest wyłącznie na terenach górskich i podgórskich. Postaci larwalne są trudne do rozróżnienia z dokładnością do rodzaju lub gatunku. Uwaga! Zakonserwowane a jeszcze nie oznaczone larwy Ephemeroptera należy transportować bardzo ostrożnie, najlepiej w bardzo małych pojemnikach. W przeciwnym wypadku złamaniu ulegną odnóża i cerci co może utrudnić poprawne oznaczenie.    Klucz do oznaczania rodzin:    1a Na końcu odwłoka dwie szczecinki (cerci) - rodzina Heptageniidae, część (patrz pkt   11b  ) 1b Na końcu odwłoka trzy szczecinki (cerci) - 2    2a Skrzelotchawki drugiej pary przekształcone są w owalne płytki przykrywające pozostałe pary skrzelotchawek  - 3 2b Brak parzystych pokryw na grzbietowej stronie odwłoka       - 4    3a Płytki przykrywające skrzelotchawki przylegają do siebie wzdłuż środkowej osi ciała (Rys. 32a) - rodzina Neoephemeridae W skład rodziny wchodzi jeden, rzadki gatunek, Neoephemera maxima, zasiedlający niezbyt szybko płynące wody.    3b Płytki przykrywające skrzelotchawki ułożone niesymetrycznie, jedna częściowo przykrywa drugą (Rys. 32b) - rodzina Caenidae, nibychotkowate W skład tej rodziny wchodzą 3 rodzaje (11 gatunków) jętek, których niewielkie (do 9 mm długości) larwy żyją zarówno w wodach stojących jak i bieżących (Rys. 32c). Zasiedlają licznie zarówno makrofity jak i powierzchnię luźnych osadów, należą do form łażących a czasem niezbyt głęboko grzebiących.    4a Skrzelotchawki położone są na spodniej stronie odwłoka i nie są widoczne od góry - rodzina Behningiidae Jedynym przedstawicielem tej rodziny w naszej faunie jest Behningia ulmeri (Rys. 32d), gatunek związany z wodami płynącymi. Jego występowanie w Polsce jest problematyczne. 4b Skrzelotchawki widoczne na grzbietowej stronie ciała -  5    dalej	Rys. 32.  EPHEMEROPTERA: a. odwłok przedstawiciela Neoephemeridae, b. odwłok przedstawiciela Coenidae, c. przedstawiciel rodziny Coenidae, d. przedstawiciel rodziny Behningiidae (Behningia ulmen) - widok z boku
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
5a Pazurki tylnych i środkowych nóg dłuższe niż goleń (Rys. 33a) - rodzina Ametropodidae Jedyny, rzadki i zagrożony wyginięciem gatunek z tej rodziny, Ametropus fragilis (Rys. 33b), którego larwy o długości do 18 mm żyją w większych, czystych rzekach na piaszczystym i gliniastym dnie.    5b Wszystkie pazurki na nogach normalnej długości  - 6    6a Na goleniach przednich nóg (Rys. 33c) i na dużych, dobrze widocznych żuwaczkach (Rys. 33d) obecne masywne, długie zęby  - rodzina Palingeniidae, odródkowate Larwa jedynego gatunku z tej rodziny, Palingenia longicauda (odródka długoogoniasta, Rys. 33e) to największa spośród występujących u nas larw jętek (do 40 mm długości); prawdopodobnie już w Polsce wyginęła. Występowała na dnie dużych i czystych rzek, ryjąc chodniki w osadach.    6b Golenie i żuwaczki bez długich zębów  - 7    7a Żuwaczki długie, wygięte na kształt kleszczy, pokryte drobnymi ząbkami (Rys. 33f) - rodzina Polymitarcidae, ryboradkowate Jedyny, rzadko spotykany gatunek z tej rodziny, Ephoron virgo, ryboradka dziewica (Rys. 33g), osiągający jako larwa 20 mm długości, ryje chodniki w osadach dennych rzek i potoków.    7b Żuwaczki o innej budowie  - 8    8a Skrzelotchawki obficie porośnięte długimi włoskami (Uwaga! nie pomylić włosków na powierzchni skrzelotchawek z biegnącymi wewnątrz nich rozgałęzionymi tchawkami, które mogą być widoczne)  - 9 8b Skrzelotchawki nagie lub skąpo owłosione  - 10    9a Skrzelotchawki przykrywają wierzchnią (grzbietową) stronę odwłoka rodzina Ephemeridae, jętkowate 3 gatunki z tej rodziny, należące do rodzaju Ephemera, jętka (Rys. 33h), o wielkości, w postaci larwalnej ponad 20 mm, ryją chodniki w mulistym i piaszczystym dnie rzek, potoków lub (rzadko) jezior.    9b Skrzelotchawki odstają na zewnątrz ciała z boków odwłoka - rodzina Potamanthidae, wyskórowate Jedyny gatunek Potamanthus luteus, wyskór złocisty (Rys. 33i) nie przekraczający jako larwa 15 mm długości, żyje w rzekach, rzadziej w wodach stojących pod kamieniami i zanurzonymi gałęziami.    10a Oczy, oglądane z góry, nie stykają się z przednim ani bocznym brzegiem głowy; u nasady każdej skrzelotchawki kępka włosków  -  11     dalej	Rys. 33.  EPHEMEROPTERA: a. tylne odnóże przedstawiciela Ametropodidae, b. przedstawiciel rodziny Ametropodidae (Ametropus fragilis), c. przednie odnóże przedstawiciela Palingenidae, d. głowa przedstawiciela Palingenidae, e. przedstawiciel Palingenidae, f. głowa przedstawiciela Polymitarcidae, g. przedstawiciel Polymitarcidae (Ephoron virgo), h. przedstawiciel Ephemeridae, i. przedstawiciel Potamanthidae (Potamanthus luteus)
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
10b Oczy położone na przednim lub bocznym brzegu głowy; skrzelotchawki bez kępki włosków u nasady  - 12    11a Stopy i golenie przednich nóg porośnięte gęstymi, długimi włoskami skierowanymi do przodu - rodzina Oligoneuriidae Larwy 3 rodzajów (6 gatunków) należących do tej rodziny to zwierzęta prądolubne„ zamieszkujące czyste, szybko płynące wody (Rys. 34a,b). Wszystkie są zagrożone wyginięciem w związku z zanieczyszczeniem wód. Dorastają do 15 mm długości.    11b Brak długich włosków na przednich nogach - rodzina Heptagenidae, kłomałkowate W naszym kraju występuje ponad 30 gatunków należących do tej rodziny, o wielkości do 15 mm, związanych przede wszystkim z potokami i rzekami o szybkim prądzie i czystej wodzie (Rys. 34c,d)    12a Na grzbietowej stronie odwłoka widoczne 3-4 pary skrzelotchawek rodzina Ephemerellidae, jęteczkowate Larwy wszystkich 6 gatunków (3 rodzaje), należących do tej rodziny (Rys. 34e) występują w wodach płynących na podłożu kamienistym. Są dość odporne na zanieczyszczenia.    12b Na odwłoku 6-7 par skrzelotchawek  - 13    13a Skrzelotchawki długie i wąskie lub owalne ale zakończone długim, wąskim wyrostkiem (Rys. 34f) - rodzina Leptophlebiidae Do tej rodziny należy 10 gatunków (5 rodzajów); ich larwy o długości ciała do 12 mm (Rys. 34g), występują w wodach różnych typów, zarówno w drobnych zbiornikach, w jeziorach jak i w ciekach na kamieniach lub wodnych roślinach.    13b Skrzelotchawki płatkowate (listkowate), bez długich wyrostków  - 14    14a Boczny brzeg ostatnich segmentów odwłoka ostro zakończony (Rys. 34h) - rodzina Siphlonuridae, szczątkówkowate Do tej rodziny należą 2 rodzaje (5 gatunków). Larwy nie przekraczają 20 mm długości; z wyjątkiem jednego gatunku preferującego czyste wody płynące. Przedstawiciele tej rodziny (Rys. 34i) zamieszkują przybrzeżną strefę jezior i stawów.    14b Boczny brzeg ostatnich segmentów odwłoka tępo zakończony (Rys. 34j) - rodzina Baetidae, murzyłkowate Do tej rodziny należy 8 rodzajów (około 40 gatunków). Ich larwy z reguły nie przekraczają długości 12 mm (Rys. 34k). Zwykle są pospolite, zamieszkują przeważnie wody stojące i wolno płynące. Często spotykane wśród roślinności, czasem w ogromnych zagęszczeniach. Niektórzy przedstawiciele tej rodziny są stosunkowo odporni na zanieczyszczenia. Larwy Baetis rhodani są często wykorzystywanymi bioindykatorami.    dalej	Rys. 34.  EPHEMEROPTERA: a. - b. przedstawiciele Oligoneuriidae, c. - d. przedstawiciele Haptagenidae, e. przedstawiciel Ephemerellidae, f. skrzelotchawki przedstawicieli Leptophlebiidae, g. przedstawiciel Leptophlebiidae, h. odwłok przedstawiciela Siphlonuridae, i. przedstawiciel Siphlonuridae, j. odwłok przedstawiciela Baetidae,  k. przedstawiciel Baetidae
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
TRICHOPTERA - chruściki (larwy)    W Polsce występuje ponad 250 gatunków chruścików, spośród których tylko jeden nie ma larwy wodnej. Larwy chruścików osiągają długość ciała 3-40 mm. Przedstawiciele podrzędu Integripalpia to chruściki domkowe, budujące przenośne domki o rozmaitej konstrukcji i z różnego materiału; większość z nich to roślino- i detrytusożercy, występujący zarówno w zarośniętej strefie rzek i jezior jak i w wodach szybko płynących. Większość przedstawicieli drugiego podrzędu, Annulipalpia, to chruściki bezdomkowe, zwykle budujące nieprzenośne sieci łowne, często w postaci skomplikowanych konstrukcji, wzmacnianych rozmaitym materiałem. W większości zamieszkują wody płynące, tylko kilka gatunków zasiedla litoral jeziorny. Przedstawiciele dwóch rodzin chruścików z tego podrzędu budują nieprzenośne schrony lub przenośne domki, w których spędzają całość lub część życia larwalnego. Oznaczanie chruścików do gatunku i rodzaju jest zwykle trudne, zwłaszcza larw domkowych. Na podstawie wyglądu zewnętrznego i budowy domku postaci larwalne chruścików można oznaczyć z dokładnością do rodziny.    Klucz do oznaczania rodzin:    1a Larwy budują domki z różnego materiału, w których mieszkają oraz na grzbietowej stronie pierwszego segmentu ich odwłoka występują wydatne garby - 2 1b Larwy budują domki z różnego materiału, w których mieszkają oraz na grzbietowej stronie pierwszego segmentu ich odwłoka brak garbów -  9  1c Larwy nie zamieszkują w domkach oraz na grzbietowej stronie pierwszego segmentu ich odwłoka brak garbów  - 12     2a Pierwszy segment tułowia zaopatrzony po bokach w zaostrzone, chitynowe wyrostki, skierowane ku przodowi (Rys. 35a); domek w postaci masywnej rurki z ziaren piasku i kamyków (Rys. 35b) - rodzina Goeridae Larwy przedstawicieli tej rodziny (w Polsce 3 rodzaje i 7 gatunków) to niewielkich zwierzęta (do 10 mm długości) (Rys. 35c) zamieszkujące szybko płynące wody i strefę przybojową jezior. 2b Na bokach pierwszego segmentu tułowia brak, skierowanych ku przodowi wyrostków ; domek zwykle inaczej zbudowany  - 3    3a Pazurki tylnych nóg znacznie mniejsze niż pazurki pozostałych odnóży; domek z piasku w postaci rurki na szerokiej podstawce (Rys. 35d) - rodzina Molannidae Larwy 3 gatunków, należących do 2 rodzajów, o długości ciała 11-18 mm, zasiedlają głównie jeziora w strefie przyboju i wolno płynące rzeki o piaszczystym i gliniastym dnie (Rys. 35e). Kształt ich charakterystycznych domków różni się w siedliskach o odmiennej prędkości przepływu wody.    dalej	Rys. 35.  TRICHOPTERA: a. pierwszy segment tułowia przedstawiciela Goeridae, b. domek przedstawiciela Goeridae, c. przedstawiciel Goeridae, d. domek przedstawiciela Molannidae, e. przedstawiciel Molannidae
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
3b Pazurki wszystkich nóg podobnej długości; w domku brak szerokiej podstawki  - 4    4a Na bocznych powierzchniach pierwszego segmentu odwłoka obecne wydatne, wydłużone, stożkowatego kształtu wybrzuszenia lub garby (Rys. 36a); na drugim i trzecim segmencie tułowia brak dużych chitynowych płytek; domek konstruowany spiralnie z fragmentów roślin lub czasem rolę domku pełni fragment pustej w środku łodygi roślinnej - rodzina Phryganeidae, chruścikowate Duże i bardzo duże (do 40 mm długości) larwy (Rys. 36b) należące do 7 rodzajów (12 gatunków), zasiedlają stojące i wolno płynące wody; przebywają zwykle wśród roślin. Żyją w znacznie dłuższych od ciała domkach, zwykle spiralnie zbudowanych z fragmentów roślin (Rys. 36c).    4b Garby na bokach pierwszego segmentu odwłoka, jeśli występują, to nigdy nie są dłuższe od swojej szerokości; na drugim i trzecim segmencie tułowia obecne duże chitynowe płytki; domek inaczej zbudowany  - 5    5a Uda nóg drugiej i trzeciej pary podzielone na dwie części, przy czym druga z nich (bliżej goleni) jest znacznie mniejsza (Rys. 36d); czułki z reguły co najmniej 6 razy dłuższe od swojej szerokości u podstawy -rodzina Leptoceridae, wąsatkowate Bogata w rodzaje (11) i gatunki (36) rodzina, w jej skład wchodzą chruściki o niezbyt dużych larwach (Rys. 36e,f), zasiedlających zarówno litoral jezior jak i wody płynące; nieliczne są komensalami, zamieszkującymi wyłącznie kolonie gąbek.    5b Uda wszystkich nóg jednoczęściowe; czułki z reguły bardzo krótkie, ich długość nie przekracza trzykrotnej szerokości czułka  - 6    6a Ostatni segment odwłoka zakończony wyrastającym na stronie grzbietowej pęczkiem długich szczecinek, z których jedna jest wyraźnie grubsza od pozostałych i znacznie dłuższa od ostatniego segmentu odwłoka (Rys. 36g)  - rodzina Beraeidae W naszym kraju występują przedstawiciele 4 rodzajów (6 ga- tunków). Larwy są bardzo małe, występują przede wszystkim wśród szczątków roślinnych w wodach płynących (Rys. 36h,i)    6b Ostatni segment odwłoka inaczej zakończony  - 7    7a Na brzusznej stronie pierwszego segmentu tułowia, pomiędzy nasadą odnóży pierwszej pary, zaostrzony, zrogowaciały wyrostek (prosternum) (Rys. 36j) - rodzina Limnephilidae, bagiennikowate Ta najliczniejsza i najbardziej zróżnicowana rodzina chruścików liczy ponad 31 rodzajów i 90 gatunków, o średnich i dużych rozmiarach (11-30 mm długości, Rys. 36k). Poszczególne gatunki występują we wszystkich typach wód słodkich, mieszkają w domkach o rozmaitej konstrukcji zbudowanych z różnorodnego , materiału: fragmentów liści, patyczków, piasku, żwiru a także muszli mięczaków (Rys. 36l).    dalej	Rys. 36.  TRICHOPTERA: a. tułów przedstawiciela Phryganeidae, b. przedstawiciel Phryganeidae, c. domek przedstawiciela Phryganeidae, d. tylna noga przedstawiciela Leptoceridae, z zaznaczoną "dodatkową" częścią uda, e. przedstawiciel Leptoceridae, f. domek przedstawiciela Leptoceridae, g. zakończenie odwłoka przedstawiciela Beraeidae,  h. przedstawiciel Beraeidae, I. domek przedstawiciela Beraeidae, j. tułów przedstawiciela Limnephilidae z zaznaczonym prosternum, k. przedstawiciel Limnephilidae, I. domek przedstawiciela Limnephilidae
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
7b Brak prosternum  - 8    8a Na górnej stronie głowy wyraźnie widoczny ciemny wzór w kształcie kotwicy na jasnym tle (Rys. 37a) - rodzina Odontoceridae Jedyny przedstawiciel tej rodziny w Europie to Odontocerum albicorne, (Rys. 37b, żyjący w postaci larwalnej w szybko płynących wodach na kamienistym dnie.    8b Brak ciemnego wzoru w kształcie kotwicy na głowie - rodzina Sericostomatidae, łyżakowate W Polsce występują larwy 6 gatunków z tej rodziny. Zamieszkują zarówno cieki jak i jeziora. (Rys. 37c,d)    9a Budują i zamieszkują przytwierdzone do podłoża, nieprzenośne schrony z piasku i żwiru - rodzina Glossosomatidae Larwy przedstawicieli tej rodziny (10 gatunków i 3 rodzaje) osiągają długość ciała 6-10 mm (Rys. 37e). Budują schrony z piasku i drobnego żwiru, o płaskiej podstawie i pół- okrągłym sklepieniu (Rys. 37f). Występują w potokach i ma- łych rzekach o szybkim prądzie.    9b Zamieszkują domki nie przytwierdzone na stałe do podłoża, w których chodzą lub pływają - 10    10a Domki bardzo małe (2-7 mm długości) i o charak- terystycznej budowie: owalne i silnie spłaszczone bocznie, skonstruowane z bardzo małych cząstek - rodzina Hydroptilidae W Polsce stwierdzono występowanie 20 gatunków (7 ro- dzajów) z tej rodziny (Rys. 37g). Są to bardzo niewielkie larwy (maksymalna długość 3-7 mm) budujące owalne lub beczułkowate schrony (Rys. 37h) dopiero w ostatnim stadium larwalnym. Występują w bardzo różnych środowiskach.    10b Domki większe, rurkokształtne  - 11    11a Na bocznych powierzchniach pierwszego segmentu odwłoka wyraźnie widoczne wybrzuszenia (garby)  - rodzina Lepidostomatidae Niewielkie (6-11 mm długości), detrytusożerne larwy 3 ro- dzajów i 3 gatunków chruścików (Rys. 37i) zasiedlające przede wszystkim wody płynące. Domki zwykle czworograniaste (Rys. 37j) najczęściej z piasku, rzadziej z fragmentów roślin.    11b Na bocznych powierzchniach pierwszego segmentu odwłoka brak wybrzuszeń - rodzina Brachycentridae Larwy 3 rodzajów (6 gatunków) z tej rodziny (Rys. 37k) są dość zróżnicowane morfologicznie i ekologicznie, zasiedlają niewielkie wody płynące.    12a Duża, twarda, chitynowa płytka przykrywa grzbietową stronę trzeciego segmentu tułowia  -  13  12b Brak dużej, twardej, chitynowej płytki na 3 segmencie tułowia, może występować tam para małych płytek  -  14     dalej	Rys. 37.  TRICHOPTERA: a. głowa przedstawiciela Odontoceridae, b. przedstawiciel Odontoceridae, c. przedstawiciel Sericostomatidae, d. domek przedstawiciela Sericostomatidae, e. przedstawiciel Glossosomatidae, f. domek przedstawiciela Glossosomatidae,  g. przedstawiciel Hydroptilidae, h. domek przedstawiciela Hydroptilidae,  i. przedstawiciel Lepidostomatidae, j. domek przedstawiciela Lepidostomatidae, k. przedstawiciel Brachycentridae
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
13a Na brzusznej stronie segmentów odwłoka obecne pierzaste skrzelotchawki - rodzina Hydropsychidae, wodosówkowate W naszym kraju występuje 15 gatunków z tej rodziny, których larwy, o wielkości 10-20 mm, zamieszkują wody płynące (Rys. 38a), przy czym poszczególne gatunki wyraźnie różnią się preferencjami w stosunku do szybkości prądu, typu dna i natlenienia wody.    13b Brak skrzelotchawek na brzusznej stronie odwłoka  - rodzina Ecnomidae  Jeden gatunek Ecnomus tenellus (Rys. 38b) osiągający 10 mm długości, żyje na dnie i między roślinami w stojących i wolno płynących wodach.    14a Na bokach segmentów odwłoka obecne pierzaste skrzelotchawki - rodzina Ryacophilidae, otwornicowate Należą tu larwy 15 gatunków z rodzaju Ryacophila, otwornica (Rys. 38c), o długości ciała 10-25 mm, zamieszkujące wody płynące. Zasiedlają najczęściej spodnią stronę kamieni, są zwierzętami wolnożyjącymi, nie budują domków, schronów ani sieci łownych.    14b Brak skrzelotchawek na odwłoku - 15    15a Labrum (warga górna - przednia, górna, część aparatu gębowego) wydatne, błoniaste i owłosione (Rys. 38d) - rodzina Philopotamidae, strugomiłkowate Do tej rodziny należy 9 gatunków (3 rodzaje) o rozmiarach od 7 do 25 mm, (Rys. 38e), żyjących w wodach zarówno szybko jak i wolno płynących. Przędą sieci łowne.     15b Labrum w postaci małej, chitynowej płytki (Rys. 38f)         -16    16a Parzyste pseudopodia na końcu odwłoka złożone z dwu członów równej długości - miękkiej i schitynizowanej oraz pazurka (Rys. 38g), nogi opatrzone licznymi, długimi włoskami - rodzina Polycentropodidae, przyocznicowate Należy tu 15 gatunków (5 rodzajów) o długości ciała 10-20 mm, znacznie różniących się preferencjami siedliskowymi oraz składem i sposobem zdobywania pożywienia. Obok gatunków żyjących tylko w wodach dość szybko płynących występują gatunki zasiedlające licznie litoral jezior (Rys. 38h) i gatunki nie mające tak wyraźnych preferencji siedliskowych. Budują sieci łowne.    16b Pierwszy, miękki element pseudopodium silnie uwsteczniony, znacznie krótszy od drugiego (Rys. 38i), nogi z nielicznymi włoskami - rodzina Psychomyidae  Do tej rodziny należą niewielkie larwy (do 10 mm długości) 8 gatunków (3 rodzaje) chruścików zasiedlających przede wszystkim wody płynące (Rys. 38j). Budują konstrukcje służące do łowienia pokarmu, w postaci długich "zapór" z różnego materiału (piasku, żwiru, osadów, resztek roślinnych), sklejanych oprzędem.    dalej	Rys. 38.  TRICHOPTERA: a. przedstawiciel Hydropsychidae, b. przedstawiciel Ecnomidae (Ecnomus tenellus), c. przedstawiciel Ryacophilidae, d. głowa przedstawiciela Philopotamidae, z zaznaczonym labrum, e. przedstawiciel Philopotamidae, f. głowa przedstawiciela Polycentropodidae z zaznaczonym labrum, g. zakończenie odwłoka przedstawiciela Polycentropodidae, h. przedstawiciel Polycentriopodidae, i. zakończenie odwloka przedstawiciela Psychomyidae, j. przedstawiciel Psychomyidae
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
COLEOPTERA - chrząszcze     W Polsce występuje blisko 500 gatunków chrząszczy, które zarówno w postaci dorosłej jak i larwalnej przebywają przede wszystkim w wodzie, a także kilkadziesiąt gatunków spotykanych w wodach słodkich tylko w postaci larwalnej. Poza tym kilkanaście gatunków z rodzin Dryopidae i Cur- culionidae zamieszkuje środowiska wodne wyłącznie jako postaci dorosłe (imagines), podczas gdy ich larwy żyją na lądzie w pobliżu wód lub w nadwodnych częściach wodnych roślin. Zamieszczony poniżej klucz nie obejmuje kilku rodzin chrząszczy, których niektórzy przedstawiciele zamieszkują środowiska wilgotne i sporadycznie można natknąć się na nie w wodzie (Staphylinidae, kusakowate; Heteroceridae; Elateridae, sprężykowate). Nie uwzględniono także chrząszczy typowo wodnych ale o rozmiarach ciała znacznie mniejszych od granicznych rozmiarów przyjmowanych dla makrofauny bezkręgowej, a więc mniejszych niż 1,5 - 2 mm (np. Clambidae, Limnichidae). Larwy chrząszczy są całkowicie niepodobne do postaci dorosłych, a ich budowa i wygląd są bardzo różnorodne. Oddychają tlenem atmosferycznym lub, rzadziej, rozpuszczonym w wodzie.    a. Postaci dorosłe - klucz do oznaczania rodzin:    1a Czułki opatrzone 3 - 5 członową, owłosioną tzw. buławką (Rys. 39a); głaszczki szczękowe (Rys. 39b) dłuższe od czułków  - rodzina Hydrophilidae, kałużnicowate W Polsce występuje ponad 140 gatunków z tej rodziny, z których ponad 120 jest związanych ze środowiskami wodnymi (obecnie, większość systematyków dzieli kałużnicowate na cztery niezależne rodziny, których odróżnienie przy pomocy cech zewnętrznych jest bardzo trudne). Rozmiary ich ciała są przeważnie drobne i bardzo drobne (1-10 mm), tylko cztery gatunki to duże zwierzęta osiągające 50 mm długości. Kałużnicowate związane są z wodami płytkimi - drobnymi zbiornikami wodnymi i płytkim litoralem większych jezior (Rys. 39c) 1b Czułki bez buławki; głaszczki nie dłuższe od czułków - 2    2a Głowa wydłużona, wyciągnięta w ryjek; czułki osadzone między końcem ryjka a okiem (Rys. 39d)  - rodzina Curculionidae, ryjkowcowate Tylko kilka, dość rzadko spotykanych gatunków z tej rodziny w postaci dorosłej żyje w wodzie, odżywiając się tkankami wodnych roślin (Rys. 39e). Nie przekraczają długości 5 mm. 2b Głowa nie wyciągnięta w ryjek - 3    3a Czułki krótsze od głowy  -  4  3b Czułki dłuższe od głowy -  5      dalej	Rys. 39.  COLEOPTERA: a. czułek przedstawiciela Hydrophilidae, b. głowa przedstawiciela Hydrophilidae z zaznaczonym głaszczkiem szczękowym, c. przedstawiciele Hydrophilidae, d. głowa przedstawiciela Curculionidae (widok z boku i z góry), e. przedstawiciel Curculionidae
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
4a Dwie pary oczu - jedna na grzbietowej, druga na brzusznej stronie głowy; czułki nie zakończone grzebykiem; człony stóp środkowych i tylnych zestawione wachlarzowato (Rys. 40a) - rodzina Gyrinidae, krętakowate W Polsce 13 gatunków chrząszczy o rozmiarach poniżej 10 mm (Rys. 40b). Pospolite, bytują zwykle na powierzchni wód, szybko po niej pływając, unikają pływania pod powierzchnią. Drapieżne. 4b Jedna para oczu; czułki zakończone grzebykiem (Rys. 40c); człony stóp zestawione normalnie, szeregowo - rodzina Dryopidae Około 10 gatunków nie przekraczających 10 mm długości (Rys. 40d). Żyją wśród martwych szczątków roślinnych, którymi się żywią.     5a Nasada tylnych nóg zakryta przez dwie duże płytki biodrowe (Rys. 40e) rodzina Haliplidae, flisakowate W Polsce występuje 19 gatunków tych chrząszczy o długości ciała 3-5 mm, będących słabymi pływakami, przebywającymi z reguły wśród roślinności wodnej (Rys. 40f). 5b Nasada tylnych nóg nie zakryta płytkami - 6    6a Nogi tylne przekształcone w narządy pływne - rodzina Dytiscidae, pływakowate Najliczniejsza w gatunki rodzina wodnych chrząszczy; w Polsce występuje 147 gatunków. Są to owady o wielkości od 2 do 45 mm (Rys. 40g). Wiele z nich to pospolici mieszkańcy drobnych zbiorników i przybrzeżnej strefy jezior. Pomimo ogromnego zróżnicowania ekologicznego, wszystkie są dość podobne morfologicznie, dlatego odróżnianie poszczególnych rodzajów i gatunków jest zwykle bardzo trudne (współcześnie, większość systematyków wydziela spośród pływakowatych niezależną rodzinę Noteridae, odróżnienie jej przedstawicieli, zwłaszcza w postaci dorosłej jest jednak trudne). 6b Nogi tylne przystosowane do kroczenia - 7    7a Długość przedplecza stanowi około 1/5 długości pokryw - Hygrobiidae, mokrzeIicowate Tylko jeden, od wielu lat nie notowany już w Polsce gatunek z tej rodziny Hygrobia hermanni (Rys. 40h) o długości do 10 mm, żyjący w wodach stojących o mulistym dnie. 7b Długość przedplecza stanowi co najmniej 1/2 długości pokryw - Elmidae Do tej rodziny należy ponad 20 gatunków, o długości ciała 3 - 5 mm, niektóre z nich są liczne i pospolite (Rys. 40i). Obecność w środowisku Elmis aenea ma duże znaczenie w bioindykacji. Występują na dnie wód płynących lub jezior.     dalej	Rys. 40.  COLEOPTERA: a. tylne odnóże imago Gyrinidae, b. przedstawiciel Gyrinidae, c. czułek przedstawiciela Dryopidae, d. przedstawiciel Dryopidae, e. brzuszna strona imago Haliplidae, z zaznaczoną płytką biodrową, f. przedstawiciel Haliplidae, g. przedstawiciele Dytiscidae, h. przedstawiciel Hygrobiidae (Hygrobia hermanni), i. przedstawiciel Elmidae
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
b. Larwy - klucz do oznaczania rodzin:     1a Larwa o budowie tzw. pędrakowatej, tj. o miękkim, białym ciele i uwstecznionych choć widocznych nogach tułowiowych; na końcu odwłoka dwa wyrostki leżące wzdłuż osi ciała - Donaciidae, rzęsielnicowate W skład tej rodziny wchodzi kilka gatunków o rozmiarach 6 -15 mm. Żyją na podwodnych częściach roślin wodnych (Rys. 41a), zwykle wśród przybrzeżnych osadów wód stojących. 1b Larwa o innym typie budowy  - 2    2a Każda stopa opatrzona 1 pazurkiem (Rys. 41b)  - 3 2b Każda stopa opatrzona 2 pazurkami (Rys. 41c) -  7     3a Nogi tułowiowe składają się z 5 segmentów (Rys. 41d)  - Haliplidae, flisakowate W Polsce 19 gatunków, larwy w ostatnim stadium większe od postaci dorosłych (do 10 mm długości), mało aktywne - chodzą po roślinach lub powierzchni osadów (Rys. 41e). 3b Nogi tułowiowe składają się z 4 segmentów  - 4    4a Żuwaczki duże, dobrze widoczne od góry  - Hydrophilidae, kałużnicowate W Polsce występuje 140 gatunków, z czego ponad 120 związanych ściśle z wodą, o rozmiarach bardzo zróżnicowanych - od 5 do 60 mm długości. Budowa ciała i tryb życia larw są bardzo różnorodne: mogą pełzać po osadach lub roślinach, żyć w jamkach wewnątrz osadów, przebywać uczepione od spodu błonki powierzchniowej, bardzo nieliczne dość dobrze pływają dzięki włosom pływnym (Rys. 41f). 4b Żuwaczki małe, niewidoczne od góry  - 5    5a Czułki nitkowate, bardzo długie, dłuższe od głowy wraz z tułowiem - Helodidae Około 20 gatunków. Długość ciała około 10 mm, ciało owłosione, szerokie i spłaszczone, z bardzo długimi czułkami (Rys. 41g). Powoli łażą po dnie różnego typu zbiorników wodnych. Larwy Helodes sp. mają duże znaczenie w bioindykacji wód. 5b Czułki krótsze -  6      dalej	Rys. 41.  COLEOPTERA, larwy: a. przedstawiciel Donaciidae, b. odnóże przedstawiciela Hydrophilidae, c. odnóże przedstawiciela Dystiscidae, d. odnóże przedstawiciela Haliplidae, e. przedstawiciel Haliplidae, f. przedstawiciel Hydrophilidae, g. przedstawiciel Helodidae
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
6a Ciało bardzo spłaszczone, szerokie; głowa zakryta przez pierwszy segment tułowia  -  Psephenidae Tylko jeden gatunek Eubria palustris, zamieszkujący powierzchnię kamieni w szybko płynących wodach (Rys. 42a). 6b Ciało w przekroju owalne; głowa dobrze widoczna - Elmidae Ponad 20 niewielkich, detrytusożernych gatunków, zamieszkujących wody płynące i dość czyste jeziora (Rys. 42b). Obecność w środowisku Elmis aenea ma duże znaczenie w bioindykacji.    7a Ostatni segment odwłoka opatrzony czterema haczykami (Rys. 42c)  Gyrinidae, krętakowate 13 gatunków, larwy o długości ciała ok. 10 mm, spłaszczone grzbietobrzusznie. Na bokach odwłoka 10 par długich, pierzastych skrzelotchawek (Rys. 42d). Prowadzą życie przydenne, unikają powierzchni, mogą pływać wyginając całe ciało i wykorzystując skrzelotchawki jak płetwę ogonową. 7b Ostatni segment odwłoka bez haczyków  - 8    8a Na brzusznej stronie odwłoka i tułowia występują skrzelotchawki, na końcu odwłoka długi, wąski i gęsto oszczeciony wyrostek  -  Hygrobiidae, mokrzelicowate Jeden gatunek Hygrobia hermanni, mokrzelica - larwa o krępej budowie, długości 8-12 mm, spłaszczona grzbietobrzusznie (Rys. 42e). 8b Brak skrzelotchawek; wyrostek na końcu odwłoka, jeśli występuje to krótki, szeroki i rzadko oszczeciony  - Dytiscidae, pływakowate 147 gatunków o różnych rozmiarach w postaci larwalnej (zwykle 5-25 mm długości), także bardzo duże (Rys. 42f). Larwy o różnej budowie i o różnym trybie życia: pływające, grzebiące, pełzające, skaczące. Duże larwy charakterystyczne są dla drobnych zbiorników wodnych. Oddychają powietrzem atmosferycznym wystawiając nad powierzchnię ostatnią parę przetchlinek odwłokowych.     dalej	Rys. 42.  COLEOPTERA, larwy: a. przedstawiciel Psephenidae, b. przedstawiciel Elmidae, c. zakończenie odwłoka przedstawiciela Gyrinidae, d. przedstawiciel Gyrinidae, e. przedstawiciel Hygrobiidae, f. przedstawiciele Dytiscidae
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
HETEROPTERA  -  pluskwiaki różnoskrzydłe     W Polsce występują 63 gatunki wodnych pluskwiaków o rozmiarach od 2 do 40 mm. Uwaga! U niektórych gatunków występują tzw. formy krótkoskrzydłe, ze skrzydłami znacznie zredukowanymi. Łatwe do wyróżnienia są dwie grupy wodnych pluskwiaków, czasem traktowane jako podrzędy, których przedstawiciele różnią się budową ciała i trybem życia: - nawodne (Gerromorpha) - żyją na powierzchni wody, poruszając się po niej przy pomocy charakterystycznych wydłużonych odnóży, są drapieżne i padlinożerne (zjadają głównie owady opadłe na powierzchnię wody). - wodne (Nepomorpha) - aktywnie pływają w toni wodnej (grzbietem lub brzuchem do góry) lub chodzą po dnie. Oddychają tlenem atmosferycznym mogąc zabierać jego zapas pod wodę po wypłynięciu na powierzchnię, lub spod wody, przy pomocy rurki oddechowej. Pluskwiaki przechodzą rozwój niezupełny, ale młodsze stadia niektórych gatunków dość wyraźnie różnią się od postaci dorosłych (Rys. 43a-d).   Klucz do oznaczania rodzajów:   1a Czułki krótkie, niewidoczne gołym okiem       - Nepomorpha - 2 1b Czułki długie, dobrze widoczne gołym okiem       - Gerromorpha - 7     2a Środkowa para nóg smuklejsza od pozostałych i z dłuższymi pazurkami rodzina Corixidae, wioślaki  - 13  W skład tej najbogatszej rodziny pluskwiaków wchodzą 32 gatunki (9 rodzajów) o małych i średnich rozmiarach ciała (1,5-13 mm). Zwykle doskonale pływają. Przy pomocy zewnętrznych cech morfologicznych można oznaczyć dorosłych przedstawicieli Corixidae z dokładnością do rodzaju. 2b Środkowa para nóg zbudowana podobnie jak przednia albo tylna, pazurki na środkowych i tylnych nóg podobnej długości - 3    3a Koniec odwłoka zaopatrzony w rurkę oddechową, przednie nogi chwytne, środkowe i tylne kroczne  - 12 3b Koniec odwłoka bez rurki oddechowej, tylne nogi zaopatrzone we włosy pływne - 4    4a Grzbiet silnie wypukły, pływa grzbietem w dół  -  5 4b Grzbiet spłaszczony, pływa grzbietem do góry -  6     5a Maksymalna długość nie przekracza 3 mm, tylne nogi nie dłuższe niż pozostałe i skąpo owłosione  - rodzaj Plea, pianówka Jedyny gatunek z tego rodzaju, P. minutissima pływa wśród roślinności przybrzeżnej przy pomocy tylnych nóg, stroną grzbietową w dół (Rys. 43e). Pospolity gatunek planktonożerny.     dalej	Rys. 43.  HETEROPTERA: a. młodociany przedstawiciel rodzaju Notonecta, b. młodociany przedstawiciel rodzaju Nepa, c. młodociany przedstawiciel rodzaju Gerris, d. młodociany przedstawiciel Corixidae, e. przedstawiciel rodzaju Plea
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
5b Długość dorosłych osobników ponad 10 mm, tylne nogi dłuższe od pozostałych i silnie owłosione - rodzaj Notonecta, pluskolec, grzbietopławek Występuje u nas 6 gatunków z tego rodzaju (osiągają 13-15 mm), sprawnie i szybko pływających przy pomocy tylnych, gęsto owłosionych nóg. Pływają grzbietem do dołu, grzbietowa strona ciała jest silnie wypukła, brzuszna płaska (Rys. 44a). Zamieszkują różnego typu wody, głównie stojące, zarówno jeziora, jak i drobne zbiorniki torfowiskowe czy astatyczne. Poszczególne gatunki mają nieco inne wymagania siedliskowe.    6a Stopy przednich nóg pozbawione pazurków, a golenie składają się scyzorykowato; szerokość głowy znacznie większa od jej długości; wyraźnie widoczne skrzydła - rodzaj Ilyocoris, żyrytwa Jedyny przedstawiciel tego rodzaju, I. cimicoides to pospolity gatunek o długości ciała 13-15 mm, (Rys. 44b). Pływa grzbietem ku górze lub kroczy po dnie i wodnych roślinach. Występuje w różnych typach wód, najliczniej w dużych, płytkich i mocno zarośniętych. 6b Stopy przednich nóg z dwoma pazurkami; szerokość głowy mniej więcej równa długości; skrzydła zredukowane do niewielkich owalnych płytek - rodzaj Aphelocheirus, płaszczak Jedyny gatunek, A. aestivalis dorasta do około 10 mm długości, typowo reofilny, występujący w rzekach i stru- mieniach o szybkim prądzie, w wodzie czystej i natlenionej (Rys. 44c).    7a Czułki pięcioczłonowe; występuje na torfowiskach i na brzegach wód rodzaj Hebrus Dwa gatunki bardzo drobnych pluskwiaków z tego rodzaju o długości 1,5-2,0 mm występują wśród roślin na powierzchni torfowisk, turzycowisk, podmokłych łąk oraz w pobliżu brzegów większych zbiorników (Rys. 44d). 7b Czułki czteroczłonowe; występują na powierzchni wód otwartych - 8    8a Pazurki osadzone na końcu ostatniego członu stopy  - 9 8b Pazurki osadzone w połowie ostatniego członu stopy (Rys. 44e)  - 10    9a Oczy tuż przy przednim brzegu przedplecza - rodzaj Mesovelia Jedyny gatunek M. furcata o długości ciała do 4 mm to zwierzę nawodne, występuje w wodach stojących, wśród roślin o liściach pływających - grążela, grzybienia, rdestnicy pływającej, rzęsy. Często porusza się po powierzchni liści (Rys. 44f) 9b Oczy oddalone od przedplecza - rodzaj Hydrometra poślizg Dwa gatunki z tego rodzaju o długości ciała 7-12 mm (Rys. 44g) występują w Polsce. Wszystkie nogi służą do poruszania się po powierzchni wód, zarówno stojących jak i bieżących.     dalej	Rys. 44.  HETEROPTERA: a. przedstawiciel rodzaju Notonecta, b. Ilyocoris cimicoides, c. Aphelocheirus aestivalis, d. przedstawiciel rodzaju Hebrus, e. odnóże przedstawiciela rodzaju Velia, f. Mesovelia furcata, g. przedstawiciel rodzaju Hydrometra
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
10a Nogi przednie 2-3 krotnie krótsze od tylnych i środ- kowych - rodzaj Gerris, nartnik 12 gatunków z tego rodzaju to pospolici mieszkańcy powierzchni wód stojących i płynących (Rys. 45a). Mają zróżnicowane rozmiary - od 6 do 17 mm. Nogi 2 i 3 pary służą do poruszania się po powierzchni wody, przednie odnóża chwytne. 10b Nogi przednie nieznacznie krótsze od pozostałych - 11    11a Długość ciała większa niż 5 mm - rodzaj Velia, plesica Dwa, trudne do rozróżnienia gatunki z tego rodzaju osiągają 6 - 7 mm długości (Rys. 45b). Preferują wody płynące. 11b Długość ciała nie przekracza 2 mm - rodzaj Microvelia, plesiczka  Rodzaj ten obejmuje dwa gatunki nawodnych, drapieżnych pluskwiaków (Rys. 45c), podobne do przedstawicieli poprzedniego rodzaju. Preferują wody stojące.    12a Ciało spłaszczone grzbietobrzusznie; głowa węższa od przedplecza; długość ciała (bez rurki oddechowej) 2-3 krotnie większa od szerokości - rodzaj Nepa, płoszczyca (płaszczyca) Jedyny gatunek z tego rodzaju, N. cinerea to duży owad, osiągający ponad 20 mm długości (Rys. 45d). Poluje czatując w bezruchu na ofiary, często wolno kroczy po dnie w płytkim litoralu. Związany z roślinnością przybrzeżną. 12b Ciało walcowate, głowa szersza od przedplecza, długość ciała (bez rurki oddechowej) większa od szerokości około 8-9 razy - rodzaj Ranatra, topielica Jedyny przedstawiciel tego rodzaju w naszej faunie, R. linearis to największy gatunek pluskwiaka w naszej faunie, dorosłe osobniki osiągają ponad 40 mm długości (Rys. 45e). Płoszczyca występuje w silnie zarośniętej strefie zbiorników wodnych.    13a Segmentacja odwłoka dobrze widoczna od strony grzbietowej rodzina Corixidae, nimfy (postaci młodociane) 13b Segmentacja odwłoka przesłonięta od strony grzbietowej przez skrzydła rodzina Corixidae, (postaci dorosłe) - 14    14a Całkowita długość ciała nie przekracza 2,5 mm - rodzaj Micronecta W Polsce występuje pięć gatunków z tego rodzaju. Mają, w porównaniu z resztą wioślaków dość duże wymagania tlenowe. Występują wyłącznie w ciekach lub trwałych i głębokich (powyżej 2 m) zbiornikach wody stojącej (Rys. 45f) 14b Długość ciała 3-14 mm - 15    15a Przedplecze jednolicie brązowe lub ze słabo wyraźnymi ciemnymi, poprzecznymi paskami; stopa przednich odnóży wydłużona i cylindryczna (Rys. 45g); długość ciała 3-7 mm - rodzaj Cymatia Trzy gatunki z tego rodzaju występują w trwałych i dość głębokich wodach stojących w miejscach porośniętych obficie roślinnością wodną (Rys. 45h). Powszechne jest u nich występowanie form krótkoskrzydłych, niezdolnych do lotu a więc i do zasiedlania innych zbiorników.     dalej	Rys. 45.  HETEROPTERA: a. przedstawiciel rodzaju Gerris, b. przedstawiciel rodzaju Velia, c. przedstawiciel rodzaju Microvelia, d. Nepa cinerea, e. Ranatra linearis, f. przedstawiciel rodzaju Micronecta, g. przednie odnóże przedstawiciela rodzaju Cymatia, h. przedstawiciel rodzaju Cymatia
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
15b Przedplecze opatrzone rzędami kontrastowych, na przemian jasnych i czarnych, poprzecznych linii; stopa przednich odnóży spłaszczona albo trójkątna w przekroju (Rys. 46a); długość ciała 4-14 mm  - 16    16a Szerokość ciała co najmniej 3.5 mm, przedplecze, w niewielkim powiększeniu gładkie - rodzaj Corixa W Polsce występują 4 gatunki należące do tego rodzaju, zamieszkujące przede wszystkim niewielkie wody stojące. 16b Szerokość ciała najwyżej 3 mm, przedplecze w niewielkim powiększeniu wyraźnie pobrużdżone lub pofałdowane  - 17    17a Oczy bardzo duże, silnie wystają z boków i z przodu poza krawędź głowy (Rys. 46b) - rodzaj Glaenocorisa W Polsce 1, bardzo rzadki gatunek G. propinqua. 17b Oczy mniejsze, nie wystają z boków poza krawędź głowy  - 18    18a Jasne linie na korium (przednio-środkowej, twardej części skrzydła) (Rys. 46c) bardzo wąskie i ciągłe - rodzaj Hesperocorixa W Polsce występuje 5 gatunków należących do tego rodzaju, przede wszystkim w drobnych i bardzo drobnych zbiornikach wodnych i niewielkich ciekach.  18b Jasne linie na korium dość szerokie i poprzerywane -19     19a Wzdłuż całego przedplecza, środkiem biegnie listewka (kil), na przedpleczu 10 jasnych poprzecznych pasków  - rodzaj Arctocorisa W Polsce 1, bardzo rzadki gatunek A. germari 19b Kila na przedpleczu brak, lub występuje tylko przy samej przedniej krawędzi, liczba jasnych pasków na przedpleczu nie przekracza 9  - 20    20a Koniec pierwszego członu stóp tylnych nóg bez czarnej plamy - rodzaj Sigara W Polsce 13 gatunków (Rys. 46d). Poszczególne gatunki występują w bardzo różnorodnych środowiskach, najczęściej w drobnych zbiornikach wodnych. 20b Na końcu pierwszego członu stóp tylnych nóg występuje ciemna plama - 21    21a Prócz plamy przy końcu pierwszego członu stóp tylnych nóg także nasada drugiego członu ciemno zabarwiona (Rys. 46e) - rodzaj Paracorixa W Polsce 1 gatunek P. concinna, występujący w drobnych zbiornikach wodnych. 21b Nasada drugiego członu stóp tylnych nóg bez ciemnej plamy  - rodzaj Callicorixa W Polsce 1 gatunek C. praeusta, bardzo pospolity, występujący w małych jak i większych zbiornikach wodnych, także sztucznych, oraz w ciekach (Rys. 46f).      dalej	Rys. 46.  HETEROPTERA: a. przednie odnóże przedstawiciela rodzaju Corixa, b. głowa przedstawiciela Glaenocorisa, c. przedstawiciel rodzaju Hesperocorixa z zaznaczonym korium, d. przedstawiciel rodzaju Sigara, e. stopa tylnych nóg przedstawiciela rodzaju Paracorixa, f. przedstawiciel rodzaju Callicorixa z zaznaczonym kilem
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

3a Na głowie obecne dwuczłonowe czułki (Rys. 47b) - Limoniidae
W Polsce stwierdzono występowanie 218 gatunków z tej rodziny, tylko niektóre z nich żyją w wodzie (Rys. 47c). Poszczególne gatunki z tej słabo poznanej rodziny znacznie różnią się między sobą biologią. Występują zwykle wśród osadów dennych wód stojących i płynących.
3b Głowa pozbawiona czułków (Rys. 47d) - Tipulidae, koziułkowate, komarnicowate
Bardzo liczna, niedokładnie poznana rodzina, z której tylko niewielka część (u nas około 30 gatunków) posiada larwy wodne (Rys. 47e). Larwy niektórych gatunków bardzo duże, do 60 mm długości; większość wodnych przedstawicieli występuje w wodach płynących.
    

dalej   

    

    

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
DIPTERA - muchówki (larwy)    Muchówki są bardzo liczną w gatunki grupą owadów. Ich larwy żyją w bardzo rozmaitych środowiskach w tym także w wielu słodkowodnych. Larwy muchówek to najbardziej zróżnicowana i najbogatsza w gatunki grupa nie tylko wodnych owadów ale i całej słodkowodnej makrofauny, ich liczbę w naszych wodach słodkich można szacować na około 2000 gatunków. Rozmiary tych zwierząt wahają się od 1 do ponad 60 mm, a plan budowy i tryb życia poszczególnych przedstawicieli jest bardzo różny. Żyją we wszystkich możliwych typach i siedliskach wód słodkich, w wielu z nich odgrywają ogromną rolę ekologiczną. Mogą być dominującym składnikiem litoralnego i dennego bentosu, fauny naroślinnej oraz fauny zamieszkującej wnętrze roślin wodnych; masowo występują w ciekach, a także mogą wchodzić w skład zooplanktonu jezior. Część muchówek jest przystosowana do życia w drobnych, okresowych zbiornikach i w wodach silnie zanieczysz- czonych, podczas gdy inne występują jedynie w czystych, dobrze natlenionych górskich potokach. Niektóre grupy taksonomiczne tego ogromnego rzędu owadów są jeszcze stosunkowo słabo poznane i bardzo trudne do dokład- niejszego oznaczania. Poniżej prezentowany jest klucz do oznaczania tych zwierząt z dokładnością do rodziny.    Klucz do oznaczania rodzin:    1a Ciało zbudowane zewnętrznie z 7 segmentów; segmenty, od strony grzbietowej oddzielone głębokimi wcięciami; na brzusznej stronie segmentów obecne pojedyncze przyssawki - Blephariceridae Larwy 6 typowo reofilnych gatunków o długości ciała 5-12 mm zasiedlają szybko płynące potoki górskie (Rys. 47a). Żyją przytwierdzone do kamieni na dnie za pomocą przyssawek na brzusznej stronie ciała. 1b Ciało zbudowane z więcej niż siedmiu segmentów nie oddzielonych głębokimi wcięciami; przyssawki, jeśli obecne, to inaczej rozmieszczone  - 2    2a Głowa wyraźnie wyodrębniona od tułowia, tworzy całkowicie schitynizowaną "puszkę głowową", zwykle twardszą i ciemniejszą od reszty ciała; głowa zaopatrzona jest w oczy i czułki, nigdy nie jest nawet częściowo wciągana do wnętrza ciała  -  4  2b Głowa wyodrębniona od tułowia, ale nierównomiernie schitynizowana, jej tylna część posiada taką strukturę jak reszta ciała (Rys. 47b,d); głowa wciągana do wnętrza ciała - 3 2c Głowa słabo wyodrębniona od reszty ciała, zwykle może być częściowo lub całkowicie wciągana do wnętrza ciała, słabo schitynizowana a czasem kompletnie uwsteczniona; oczy i czułki zwykle uwstecznione lub nawet brak ich całkowicie - 13	Rys. 47.  DIPTERA: a. przedstawiciele Blepharoceridae, b. głowa przedstawiciela Limoniidae (na ciemno zazanaczono części schitynizowane), c. przedstawiciele Limoniidae, d. głowa przedstawiciela Tipulidae (na ciemno zaznaczono części schitynizowane) e. przedstawiciele Tipulidae     dalej
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

   

   

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
4a Całe ciało na grzbietowej i brzusznej stronie pokryte długimi, gęstymi wyrostkami lub włoskami, dłuższymi od pojedynczego segmentu - Cylindrotomidae Uboga w gatunki rodzina; larwy 4 gatunków osiągające długość ciała 25-30 mm żyjąca wodzie (Rys. 48a). Występująca wodach stojących wśród roślin. 4b Brak włosków i wyrostków pokrywających całe ciało, lub obecne krótkie włoski - 5    5a Na pierwszym segmencie tułowia obecny 1 wyrostek lokomotoryczny (pseudopodium) - Thaumaleidae Larwy kilkunastu gatunków, osiągające 15 mm długości, żyją przede wszystkim w szybko płynących wodach (Rys. 48b). 5b Na pierwszym segmencie tułowia para pseudopodiów  - 6  5c Na pierwszym segmencie tułowia brak pseudopodiów - 7    6a Na końcu odwłoka występuje para pseudopodiów - Chironomidae, ochotkowate Bardzo ważna ekologicznie, liczna, zróżnicowana i niezwykle szeroko rozprzestrzeniona grupa muchówek. Liczba gatunków szacowana jest u nas na ponad 450; są to zwierzęta o wielkości ciała 2-40 mm, niemal wyłącznie wodne. Występują we wszystkich typach słodkowodnych siedlisk a w wielu stanowią dominującą grupę makrofauny bezkręgowej. Występują bardzo licznie w osadach dennych rzek i jezior (Rys. 48c) gdzie są w stanie przetrwać niedobory lub nawet okresowe braki tlenu. Zasiedlają szybko płynące potoki, stanowią ważny składnik fauny naroślinnej w litoralu, żyjąc tam często wewnątrz domków i jamek. Zasiedlają wnętrze tkanek roślin wodnych, dominując wśród fauny minującej. Obecność bardzo dużych (do 40 mm długości), czerwonych larw należących do kilku gatunków z grupy Chironomus thummi-plumosus, zamieszkujących osady denne jest wykorzystywana w bioindykacji wód. 6b Na końcu odwłoka tarcza czepna działająca jak przyssawka -  Simuliidae, meszki Larwy 54 gatunków o drobnych rozmiarach ciała (3-10 mm długości) zasiedlające wyłącznie wody płynące (Rys. 48d). Prowadzą osiadły , tryb życia przytwierdzone tarczą czepną do podwodnych roślin, kamieni itp. Są wrażliwe na braki tlenu.    7a Parzyste pseudopodia występują na brzusznej stronie dwóch pierwszych segmentów odwłoka - Dixidae Około 10 gatunków niezbyt dużych larw, zamieszkujących zwykle powierzchniową strefę silnie zarośniętych zbiorników i cieków (Rys. 48e).      dalej	Rys. 48.  DIPTERA: a. przedstawiciel Cylindrotomidae, b. przedstawiciel Thaumaleidae, c. przedstawiciel Chironomidae z zaznaczonymi pseudopodiami tułowiowymi i odwłokowymi, d. przedstawiciel Simuliidae, e. przedstawiciel Dixidae
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
7b Parzyste pseudopodia występują na brzusznej stronie trzech pierwszych segmentów odwłoka; na końcu odwłoka wyrostki w postaci bardzo wydłużonego syfonu i pary przydatków - Ptychopteridae Larwy 9 gatunków osiągających do 70 mm długości, żyją w bardzo płytkich wodach przybrzeżnej strefy rzek i jezior, zwykle w siedliskach o dużej ilości martwej materii organicznej (Rys. 49a). 7c Brak pseudopodiów odwłokowych albo występują one tylko na końcu odwłoka - 8    8a Szerokość tułowia wyraźnie większa od szerokości pierwszych segmentów odwłoka; poszczególne segmenty tułowia słabo wyodrębnione  - 9 8b Szerokość tułowia mniej więcej równa szerokości pierwszych segmentów odwłoka; segmenty tułowiowe wyraźnie wyodrębnione od siebie  - 10    9a Występują wyraźnie widoczne, ciemne pęcherze hydrostatyczne (Rys. 49b) - Chaoboridae, wodzieniowate Larwy 5 gatunków osiągają długość 6-20 mm. Prowadzą planktonowy tryb życia w małych i dużych jeziorach oraz w drobnych zbiornikach wodnych. Larwy jeziorne przez część doby przebywają przy dnie lub w osadach dennych, przez pozostałą w strefie wody otwartej. Pionowe migracje umożliwiają im wyraźnie widoczne pęcherze hydrostatyczne. 9b Brak pęcherzy hydrostatycznych; na końcu odwłoka syfon oddechowy Culicidae, komarowate Ponad 40 gatunków stosunkowo dobrze poznanych larw muchówek o długości ciała 10-15 mm (Rys. 49c). Zamieszkują pospolicie rozmaite zaciszne, stojące i wolno płynące wody w tym także wszelkie sztuczne, nawet bardzo małe zbiorniki. Występują zwykle przy brzegu wśród żywej lub martwej roślinności.    10a Długość głowy co najmniej dwukrotnie większa od jej szerokości Ceratopogonidae, mokrzecowate, kuczmany Liczna grupa muchówek (w Polsce 170 gatunków); ich larwy w większości są ściśle wodne. Osiągają 1-20 mm długości (Rys. 49d). Żyją w rozmaitych środowiskach, najczęściej na dnie, wśród rozkładającej się roślinności lub na powierzchni roślin, wchodzą także w skład fauny minującej. 10b Długość głowy mniejsza, równa lub nieznacznie większa od jej szerokości - 11    11a Liczba widocznych segmentów ciała wynosi 12 - Stratiomyidae, lwinkowate Ponad 50 gatunków dość dużych larw (do 60 mm), zamieszkujących niewielkie, często zakwaszone zbiorniki wodne, często wśród roślin lub na powierzchni (Rys.49e). Oddychają powietrzem atmosferycznym. 11b Liczba widocznych segmentów większa od 15  - 12      dalej	Rys. 49.  DIPTERA: a. przedstawiciel Ptychopteridae, b. przedstawiciel Chaoboridae, c. przedstawiciel Culicidae, d. przedstawiciele Ceratopogonidae, e. przedstawiciel Stratiomyidae
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
12a Pomiędzy segmentami odwłokowymi występują dodatkowe, dwa razy węższe segmenty - Anisopodidae Kilka dość rzadko spotykanych gatunków o długości ciała 12 - 14 mm, występujących najczęściej w drobnych, silnie zanieczyszczonych organicznie, często okresowych zbiornikach (Rys. 50a). 12b Wszystkie segmenty odwłokowe podobnej długości - Psychodidae, ćmiankowate Larwy o długości ciała 1,5 - 8 mm (Rys. 50b). Co najmniej 50 gatunków z tej rodziny prowadzi jako larwy wodny lub półwodny tryb życia, zasiedlając najczęściej zbiorowiska roślin (zwykle mchów) porastające kamienie w szybko płynących wodach; niektóre gatunki preferują wody silnie zanieczyszczone organicznie.    13a Na końcu odwłoka długa rurka oddechowa, równa co najmniej połowie długości ciała - Syrphidae, bzygowate Około 50 gatunków osiągających, jako larwy 8-25 mm długości (bez rurki oddechowej), zasiedlają jako larwy najczęściej przybrzeżną strefę zbiorników silnie zanieczyszczonych organicznie (Rys. 50c), Oddychają powietrzem atmosferycznym, są detrytusożerne. 13b Na końcu odwłoka krótka rurka oddechowa, krótsza od ostatniego segmentu odwłokowego; ciało larwy w przekroju okrągłe -Tabanidae, ślepaki  Spośród ok. 50 gatunków z tej rodziny występujących w naszym kraju, ponad 30 gatunków zamieszkuje wody słodkie w stadiach larwalnych. Larwy zwykle pospolicie występują na dnie zbiorników wodnych i wśród przybrzeżnej roślinności. Osiągają 15-40 mm długości (Rys. 50d). 13c Na końcu odwłoka para wyrostków, krótszych od połowy długości ciała - 14 13d Na końcu odwłoka brak zarówno rurki oddechowej jak i pary długich wyrostków - 16    14a Odwłok zakończony skierowaną w górę rurką oddechową rozdwojoną na końcu, dłuższą od długości pierwszego segmentu odwłokowego - Ephydridae Kilkadziesiąt niedużych gatunków, z których większość jest ziemnowodna i żyje wśród roślin i osadów bądź wewnątrz tkanek makrofitów (Rys. 50e). Należą tu gatunki roślino- i detrytusożerne, często odporne na skrajne warunki środowiska wody gorące, alkaliczne i in. 14b Inne zakończenie odwłoka - 15      dalej	Rys. 50.  DIPTERA: a. przedstawiciel Anisopodidae, b. przedstawiciele Psychodidae, c. przedstawiciel Syrphidae, d. przedstawiciel Tabanidae, e. przedstawiciel Ephydridae
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
15a Zakończenie odwłoka w postaci dwu wyrostków, gęsto porośniętych długimi włoskami  - Athericidae, kobyliczkowate Larwy 3 gatunków o długości ciała do 30 mm, zamieszkują czyste, szybko płynące wody; drapieżne, są ważnym ogniwem sieci pokarmowej (Rys. 51a). Uwaga! niektórzy systematycy zaliczają te gatunki do licznej w gatunki rodziny Rhagionidae. 15b Dwa wyrostki na końcu odwłoka nie porośnięte długimi włoskami, na brzusznej. stronie ostatniego segmentu odwłoka para wydatnych pseudopodiów  - Muscidae, muchowate Wśród tej niezwykle bogatej w gatunki rodziny tylko 3 gatunki z rodzaju Limnophora (Rys. 51b), osiągające 8-9 mm długości mają larwy typowo wodne. Żyją wśród roślin porastających kamienie w szybko płynących potokach.    16a Na brzusznej stronie segmentów odwłoka występują wydatne, parzyste pseudopodia, o długości co najmniej równej ich szerokości - Empididae, wujkowate Liczna, słabo poznana rodzina, w obrębie której wiele gatunków ma wodne larwy o niewielkich rozmiarach ciała (do 3-6 mm) (Rys. 51c). Zdecydowana większość z nich to drapieżniki zamieszkujące wody płynące. 16b Na brzusznej stronie każdego segmentu odwłoka występuje wałeczkowate zgrubienie, zaopatrzone w krótkie pazurki i pełniące funkcje lokomotoryczne - 17 16c Na brzusznej stronie segmentów odwłoka brak zarówno pseudopodiów jak i wałeczkowatych zgrubień, zakończenie odwłoka w postaci 8 krótkich, gwiazdkowato ułożonych wyrostków - Sciomyzidae (Rys. 51d) Około 30 gatunków z tej rodziny ma wodne larwy, osiągające do 17 mm długości ciała (Rys. 51e). Zasiedlają wody stojące i przybrzeżną strefę rzek.    17a Ciało ma największą szerokość w końcowym odcinku odwłoka - Scatophagidae Kilka gatunków o wodnych larwach wchodzi w skład z tej rodziny. Spotykane wewnątrz tkanek makrofitów (Rys. 51f). 17b Ciało nie rozszerzone w tylnej części - Dolichopodidae, błyskleniowate Larwy kilkudziesięciu gatunków z tej licznej i słabo poznanej rodziny żyją w wodzie; osiągają do 12 mm długości (Rys. 51g).      dalej	Rys. 51.  DIPTERA: a. przedstawiciel Athericidae, b. przedstawiciel Muscidae, c. przedstawiciel Empididae, d. zakończenie odwłoka przedstawiciela Sciomyzidae, e. przedstawiciel Sciomyzidae, f. przedstawiciel Scatophagidae, g. przedstawiciel Dolichopodidae
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

Klucz do oznaczania słodkowodnej makrofauny bezkręgowej
ARACHNlDA - pajęczaki    W naszej faunie słodkowodnej spotykamy tylko jednego, typowo wodnego przedstawiciela pająków i licznych przedstawicieli wodopójek czyli wodnych roztoczy z rzędu Hydrachnellae, wyodrębnianych zwyczajowo spośród innych roztoczy jako sztuczna grupa "Hydracarina".    Klucz do oznaczania:    1a Wyodrębniony głowotułów i odwłok  - Aranea, pająki W naszej faunie występuje tylko jeden, ściśle wodny gatunek pająka Argyroneta aquatica, topik (Rys. 52a). Żyje pod wodą w budowanych przez siebie schronach z pajęczyny (dzwonach) o skomplikowanej budowie. Oprócz niego w wodzie znaleźć można także kilka innych gatunków pająków, uważanych raczej za zwierzęta lądowe (bardzo często przedstawicieli rodzaju Dolomedes). Zwykle zamieszkują one wynurzone części roślin wodnych ale potrafią szybko i sprawnie poruszać się po powierzchni wody. 1b Głowotułów nie wyodrębniony od odwłoka  - "Hydracarina" (Hydrachnellae) - wodopójki Liczna (kilkaset gatunków) i zróżnicowana grupa wodnych roztoczy o niewielkich rozmiarach ciała (Rys. 52b). Często są jaskrawo ubarwione (czerwone, zielone, brązowe), zamieszkują licznie przybrzeżną strefę różnego rodzaju wód, zwykle wśród roślinności lub przy dnie. Przechodzą kilka stadiów larwalnych, z reguły pasożytniczych. Jako postaci dojrzałe są aktywnymi, sprawnie pływającymi lub (rzadziej) kroczącymi po dnie drapieżnikami, zjadającymi zwykle zooplankton bądź jaja i larwy owadów. Niektóre gatunki często żyją przyczepione do powierzchni ciała wodnych owadów i małży jako pasożyty lub półpasożyty.      dalej	Rys. 51.  ARACHNIDA: a. Argyroneta aquatica, b. przedstawiciele Hydrachnellae
Spis treści	Wigierski Park Narodowy

 

 

---