OCHRONA PRAW WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ

Wiktor Pawlica

XXV edycja PASB

1. TEORETYCZNE ASPEKTY PRAW WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ

We współczesnej gospodarce przewaga konkurencyjna przedsiębiorstw coraz rzadziej uzależniona jest od wielkości fabryk oraz tradycyjnych materialnych składników kapitałowych. W wielu analizach wskazuje się, że podstawą sukcesu największych spółek są składniki niematerialne, takie jak kapitał ludzki, sieć dystrybucji, zaawansowane technologie stosowane przez daną spółkę, marki itp. Naturalna jest wobec tego chęć ochrony tak wypracowanego kapitału intelektualnego. Wielostronna współpraca w dziedzinie praw własności intelektualnej rozpoczęła się już ponad 100 lat temu. Już w tamtym okresie utożsamiano ten problem z handlem, jednak dopiero po stworzeniu WTO wypracowano prawnie obowiązujące międzynarodowe reguły, które go dotyczą. Własność intelektualna jest także chroniona regulacjami krajowymi.

Własność intelektualna to informacja mająca wartość ekonomiczną po wykorzystaniu jej na rynku. Prawa do własności intelektualnej (Intellectual Property Rights - IPR) obejmują zatem idee, pomysły i przejawy twórczości, co do których istnieje publiczna wola przyznania im statutu własności. Prawo własności intelektualnej pozwala na zapewnienie sobie wyłączności w zakresie niematerialnych składników przedsiębiorstwa. Obejmuje ono dość szeroki zakres tematyczny. Najczęściej wskazuje się na:

1) prawa własności przemysłowej,

2) prawa autorskie (copyright),

3) prawa pokrewne.

Prawa własności przemysłowej normują stosunki w zakresie:

• wynalazków,

• wzorów użytkowych,

• wzorów przemysłowych,

• znaków towarowych,

• oznaczeń graficznych,

• topografii układów scalonych.

Instrumentami ochrony w ramach tej kategorii są m.in. patenty dotyczące nowych cech, wzory przemysłowe dotyczące wzoru i deseniu oraz znaki towarowe dotyczące nazwy firmowej. Prawo autorskie natomiast chroni szeroki krąg kreatywnych działań, które są związane z pracą literacką, dziennikarstwem, nauka, muzyką, teatrem, pantomimą, fotografią itp. Ten akt prawny nie przewiduje ochrony patentowej ani certyfikacyjnej. Uwzględnia natomiast szeroką gamę licencji, tzn. umów rozporządzających przenoszących prawa w określonym zakresie na inny podmiot.

Wszystkie te prawa własności mają zakres terytorialny, a więc przyznają ochronę odnoszącą się do określonego terytorium. Przedmiotem ochrony nie są przedmioty materialne, lecz pewne dobra stanowiące zjawiska o charakterze niematerialnym. Cechą wspólną wszystkich praw własności intelektualnej jest to, że dają uprawnionemu możliwość zakazania innym pewnych czynności związanych zazwyczaj z gospodarczą eksploatacją dóbr będących przedmiotem ochrony. Jeżeli chodzi o funkcje przez nie spełniane, można sklasyfikować je według dwóch grup. Pierwsza dotyczy przede wszystkim znaków handlowych i znaków pochodzenia, które umożliwiają wyróżniać produkt drogą tworzenia marki i dostarczania informacji konsumentom Prawa własności intelektualnej w obrębie tej grupy są nie tylko bronią o charakterze ofensywnym, ale także narzędziem obrony i protekcjonizmu.. Jeżeli przedsiębiorca rezygnuje z korzystania z tego narzędzia, a konkurenci nie, odsłania się na ataki z ich strony. Znanych jest wiele przykładów, w których bardzo poważne przedsiębiorstwa lekceważyły zgłoszenie do rejestracji znaku towarowego, by następnie, ku swojemu przerażeniu, stwierdzić, że identyczny lub podobny znak został zarejestrowany przez inną spółkę. Jeśli chodzi natomiast o drugą grupę, do której można zaliczyć patenty, prawa autorskie, prawa pokrewne, tajemnice przemysłowe i wzory produkcyjne, mają one główną wspólną cechę - dotyczą mianowicie dóbr związanych z wiedzą. Powszechnie wiadomo, że wiedza jest dobrem publicznym, ponieważ jej zapas nie zmniejsza się w procesie konsumpcji. Gdyby jednak jej cena była zerowa, inwestorzy nie mieliby bodźców materialnych, aby inwestować w badania i rozwój. IPR są konieczne więc z tego względu, że z jednej strony promują wynalazki, natomiast z drugiej stwarzają bodźce do angażowania się w kosztowną działalność badawczo-rozwojową, która zamienia wynalazki w innowacje, m.in. w produkty lub technologie wykorzystywane w przemyśle. Ochrona wpływa na zyski wynalazcy oraz na inwestycje w B&R. Daje ona wynalazcom lub autorom pewien okresowy monopol na korzystanie ze swego wynalazku lub powielanie pracy, chroni przed dzieleniem się zyskami z konkurencją i wykorzystywaniem ich idei bez zapłaty. Pozwala to na zwrot kosztów związanych z inwestycjami, a więc na ochronę interesów ekonomicznych poszczególnych podmiotów. Prawa własności intelektualnej pełnią też jeszcze jedną ważną funkcję - sprzyjają mianowicie szybszemu publicznemu ujawnianiu i opisywaniu technologii, dla której pragnie się ochrony, co jest głównym źródłem innowacji i postępu technologicznego W razie jej nieobecności pewne typy wynalazków przemysłowych wraz z informacjami technicznymi byłyby utrzymywane w tajemnicy o wiele dłużej, co oznaczałoby szkodliwe skutki dla ich upowszechnienia.

2. PRAWO WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ W ŚWIETLE PRAWA

2.1 Ochrona praw własności intelektualnej w okresie przed Rundą Urugwajską

Ochrona praw własności intelektualnej okazała się ważna dla handlu międzynarodowego z wielu powodów. Handel towarami, których dotyczą IPR, nieustannie się rozwijał, wzrastał przede wszystkim udział artykułów przemysłowych w całości handlu towarowego. Począwszy od lat osiemdziesiątych rządy krajów uprzemysłowionych coraz bardziej zaczynały odczuwać potrzebę należytego egzekwowania IPR w krajach importujących. Mimo tego, że problem handlu towarami podrabianymi nie był nowością, w miarę rozwoju efektywności technologii powielania, które stawały się także coraz tańsze, okazało się, że najbardziej sporną kwestią staje się handel towarami zawierającymi „kradzioną” wiedzę. Dotyczyło to przede wszystkim towarów luksusowych, takich jak zegarki Rolex, oraz pirackich kopii płyt, oprogramowania i filmów. Pojawiające się wciąż spory likwidowano za pomocą dwustronnych gróźb sankcji handlowych w celu wymuszania zgody. Kolejny sposób stanowiły jednostronne groźby sankcji wobec postrzeganego naruszania IPR w obcych krajach. Pod tym względem pionierem stały się Stany Zjednoczone. Posługiwały się one:

1. paragrafem 337 US Tariff Act z 1930 r. - używano go przeciwko importowi do USA. Zezwalał on na wszczynanie śledztwa mającego określić, czy zagraniczni producenci towarów importowanych do USA nie wykorzystują nieuczciwych praktyk handlowych i czy nie przynosi to szkód działalności przemysłu amerykańskiego,

2. paragrafem 301 Trade Act z poprawkami zawartymi w Omnibus Trade and Competitiveness Act z 1998 r. - stosowano go przeciwko obcym rządom. Dawał on możliwość podjęcia działań odwetowych przeciwko praktykom handlowym państw obcych, którym zarzuca się ograniczenie eksportu. W ustawie z 1988 r. stworzono nową procedurę „Super 301” ze względu na spostrzeżenie Kongresu na temat nie dość energicznego działania prezydenta przeciwko niewłaściwym praktykom handlowym.

Wykorzystywanie owych instrumentów było w ramach GATT wielokrotnie kwestionowane, ponieważ USA wykorzystywała je często do dyskryminacji towarów importowanych. Łamało to zasadę równości traktowania, według której należy na równi traktować wszystkich partnerów zagranicznych.

Unia Europejska dysponowała podobnymi do Stanów Zjednoczonych instrumentami wobec zagranicznych praktyk handlowych. Głównym forum rozstrzygania sporów na ten temat na jej terenie był, przed utworzeniem WTO, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości. Uciekano się głównie do jednostronnych instrumentów ze względu na fakt, że Trybunał wymagał porozumienia między zainteresowanymi stronami jako warunku rozpoczęcia sprawy.

Kraje zaczęły dzielić się na dwa przeciwstawne obozy. Pierwszy z nich był reprezentowany przez kraje wysoko rozwinięte, zwłaszcza kraje OECD, dla których priorytetem było opracowanie iw wdrożenie wielostronnych reguł w sprawie ochrony praw własności intelektualnej. Drugim obozem stały się kraje rozwijające się, które sprzeciwiały się temu utrzymując, że zastosowanie silnej ochrony IPR zaszkodzi ich dobrobytowi i procesowi rozwoju. Jako przykład podawano fakt, że ochrona patentowa jest potencjalnie szkodliwa dla bezpieczeństwa żywnościowego i dla zdrowia biedniejszej części populacji na skutek większych opłat za farmaceutyki chronione patentami.

W trakcie ponad stuletniej historii IPR doszło do powstania kilku międzynarodowych konwencji, które wprowadziły pewne standardy ochrony własności intelektualnej. Należą do nich:

1) Konwencja Paryska o ochronie własności przemysłowej z 20.03.1883r. - ustanawia fundamentalne zasady międzynarodowe dotyczące własności przemysłowej, takie jak: przedmioty ochrony, zasada niezależności patentów, zasada równego traktowania, zasada pierwszeństwa. Tzw. akt sztokholmski tej konwencji z 14.07.1967r. ratyfikowany został przez Polskę w 1975 roku. Konwencję ratyfikowało ponad 100 państw świata.

2) Konwencja Berneńska o ochronie dzieł literackich i artystycznych z 09.09.1886 r - pierwsza umowa w sprawie respektowania praw autorskich pomiędzy suwerennymi krajami. Powstała z inspiracji Wiktora Hugo. Konwencja była wielokrotnie uzupełniana i rewidowana, ostatnio w Paryżu w 1971, ostatnie poprawki wprowadzono 28 września 1979. Polska ratyfikowała umowę w 1935 w tzw. redakcji rzymskiej z 2. czerwca 1928, a obecnie jest stroną konwencji w ostatniej redakcji paryskiej. Sygnatariuszami konwencji od kwietnia 2007 są 163 państwa;

3) Konwencja Rzymska o nagraniach dźwiękowych i muzyce;

4) traktat w sprawie własności intelektualnej w odniesieniu do układów

scalonych.

Tymi oraz innymi konwencjami zarządza Światowa Organizacja Ochrony Własności Intelektualnej (WIPO), będąca organem ONZ z siedzibą w Genewie. Została ona utworzona na mocy konwencji podpisanej w Sztokholmie w 1967 r., która weszła w życie w 1970 r., zaś organizacją wyspecjalizowaną ONZ stała się w 1974 r. „Celem organizacji jest pogłębianie wiedzy na temat ochrony praw własności intelektualnej na arenie międzynarodowej oraz zapewnianie współpracy administracyjnej w zakresie egzekwowania praw własności intelektualnej oraz praw autorskich. Organizacja czuwa nad przestrzeganiem umów międzynarodowych, by przeciwdziałać naruszeniom tych praw. Prowadzi również różnego rodzaju akcje edukacyjne i programy pomocowe.”

Pomimo licznych konwencji nie doszło do harmonizacji na większą skalę, a same konwencje nie wykroczyły wiele poza porozumienie o stosowaniu zasady równości traktowania. Większość krajów, zwłaszcza eksporterów netto, nie została w pełni usatysfakcjonowana ich treścią, zaczęto zgłaszać się o pomoc do GATT. Według przepisów układu ochrona własności intelektualnej pozostawała do regulacji wewnętrznej poszczególnych państw lub konwencji znajdujących się poza strukturą Ogólnej Umowy. Zdaniem wielu, konwencje nie przedstawiały dokładnie wszystkich występujących problemów, nie określały ich w sposób zadowalający, a krajowe ustawy były zbyt opieszale wprowadzane w życie. Pierwsze klauzule GATT związane z IPR pojawiły się w 1947 roku. Ich znaczenie było ograniczone. Skutkiem tego nie pojawiły się żadne formalne rygory w tym obszarze. Przed Rundą Urugwajską problem IPR w ramach GATT był poruszany wyłącznie w kwestii handlu fałszowanymi towarami. Nieformalne rozmowy w tej sprawie prowadzono podczas Rundy Tokijskiej, jednak do porozumienia nie doszło. Formalnie po raz pierwszy poruszono to zagadnienie w listopadzie 1982 roku, kiedy to ministrowie zwrócili się do Rady z propozycją podjęcia wspólnego działania w sprawie handlu fałszowanymi towarami w ramach GATT. W roku 1985 wyciągnięto wniosek, iż problem ten narasta i wymaga wielostronnych działań, jednak nadal nie można było dojść do porozumienia, czy aby GATT jest właściwą instytucją do tego celu. Kwestię tę rozwiązano dopiero na spotkaniu ministerialnym w Punta del Ester, które ogłosiło zwołanie Rundy Urugwajskiej.

2. 2. Umowa dotycząca handlowych aspektów do własności intelektualnej - TRIPS

Problem ochrony praw do własności intelektualnej stał się jedną z najbardziej kontrowersyjnych kwestii negocjacji urugwajskich, które toczyły się od 1986 roku. Problem wprowadzenia nowej umowy w ramy WTO nie był zadaniem łatwym. Zagadnienie pociągało za sobą konfrontację Północ-Południe. Z jednej strony, kraje uprzemysłowione pod przewodnictwem USA dążyły do ambitnego porozumienia, które obejmowałoby wszelkiego rodzaju własność intelektualną. Stany i Unia Europejska nie mogły jednak zgodzić się co do „minimalnego standardu” ochrony. Jednocześnie, kraje importujące technologię, rozwijające się reprezentowane m.in. przez Indie, Brazylię, Egipt, Argentynę i Jugosławię, obawiały się, że harmonizacja przepisów chroniących własno intelektualną ułatwi monopolizację procesu rozprowadzenia technologii przez wysoko uprzemysłowione kraje, które za parawanem umowy będą mogły dyktować ceny niemożliwe do przyjęcia dla krajów rozwijających się. Najważniejszym priorytetem krajów biednych było upewnienie się, czy jednostronnie podjęte środki ochrony IPR nie spowodują barier w dozwolonym handlu, chciały one więc kontroli polityki handlowej USA. Do tego dochodził problem kosztów ochrony własności intelektualnej w krajach ubogich. System efektywnego zabezpieczenia IPR wymagał przede wszystkim stworzenia nowych struktur administracyjno - sądowych, których cena była wymierna.

Pierwsze dwa lata negocjacji nie przyniosły znaczących porozumień, a zdominowane były przez spory i brak zgody pomiędzy dwoma przeciwstawnymi obozami. Nieporozumienia dotyczyły przede wszystkim standardów ochrony, wykorzystywania jednostronnych sankcji, zasięgu prawa o konkurencji oraz potrzeby wprowadzenia okresów przejściowych. Pewne kraje zaczęły ponadto twierdzić, iż GATT nie jest odpowiednim miejscem do podejmowania decyzji na temat praw własności intelektualnej, a zadaniem tym powinna zająć się WIPO. Kraje rozwijające się żądały także rezygnacji Stanów Zjednoczonych ze stosowania jednostronnych sankcji handlowych. Ostatecznie USA zgodziły się na to żądanie, chociaż wyegzekwowanie tego było problematyczne. Obrady miały na celu skłonienie krajów rozwijających się do zastosowania istniejących konwencji oraz w licznych dziedzinach wyjścia poza nie. Największe komplikacje miało to właśnie dla tej grupy krajów. Ujawniły się także korzyści ze wzajemnego targowania się o różne zagadnienia. Każdy obóz krajów miał do zaoferowania coś, czego pragnął drugi. Kraje rozwijające się zaczęły zauważać pozytywne aspekty silniejszej ochrony IPR. Dostrzegły w niej element bardziej ogólnego nakierowania na gospodarkę rynkową oraz więzi łączące IPR z bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi i związanym z tym dostępem do wiedzy. Skala możliwych kompromisów poszerzała się. Punktem zwrotnym w uzyskaniu porozumienia stała się perspektywa lepszego dostępu do rynku dla eksportu tekstyliów i odzieży przez kraje biedniejsze.

Umowa o handlowych aspektach praw do własności intelektualnej, popularnie określana jako TRIPS, jest kompromisem, którego osiągnięcie było możliwe tylko dzięki podpisaniu ugody urugwajskiej. Porozumienie TRIPS jest integralną częścią WTO, jego klauzule obowiązują wszystkich jego członków. Jest to porozumienie złożone, składa się z siedmiu części i 73. artykułów, które obejmują prawa autorskie i pokrewne, projekty układów scalonych, oznaczenia pochodzenia geograficznego, znaki handlowe, wzory przemysłowe i patenty. Ponadto porozumienie to:

1. ustala minimalne formalne standardy ochrony wyżej wymienionych praw,

2. zaleca procedury i środki zaradcze, którymi powinny dysponować kraje członkowskie przy egzekwowaniu tych praw,

3. rozszerza na IPR podstawowe zasady GATT, takie jak przejrzystość i brak dyskryminacji.

Porozumienie jest zbudowane na międzynarodowych konwencjach, którymi administruje WIPO. W licznych sytuacjach jednak TRIPS ustala rygory wykraczające poza istniejące normy międzynarodowe.

Część I Umowy zawiera podstawowe zasady ochrony IPR. Najważniejszą z nich jest tak zwana klauzula „standardu narodowego”. Zakłada ona, że obywatele każdej ze stron umowy winni mieć zapewniona ochronę własności intelektualnej na terytorium wszystkich innych stron nie gorszą od tej, którą strony konwencji zapewniają własnym obywatelom. Na terenie ochrony praw własności intelektualnej obowiązuje także kluczowa dla GATT zasada „kraju największego uprzywilejowania”. Zakłada ona, że każda korzyść przyznana obywatelom jednej strony konwencji musi być natychmiast i bezwarunkowo przyznana obywatelom innej strony, nawet jeśli taka korzyść przewyższa standard narodowy.

Cześć II Umowy określa zakres praw do korzystania z własności intelektualnej i uznany przez strony konwencji minimalny standard ich ochrony. W zakresie praw autorskich członkowie WTO zmuszeni SA respektować podstawowe postanowienia Konwencji Berneńskiej w jej ostatniej wersji z 1971 r. TRIPS stanowi ponadto, iż programy komputerowe i kompilacje danych źródłowych będą objęte ochroną jako prace literackie i że autorzy tych programów i producenci filmowi będą mieli zagwarantowane prawa kontroli wynajmu i reprodukcji swoich praw. Ochrona producentów nagrań dźwiękowych i wykonawców ma trwać co najmniej 50 lat, natomiast stacjom nadawczym udzielono dwudziestoletniego okresu, podczas którego wykorzystywanie ich programów będzie wymagało autoryzacji. W zakresie znaków towarowych Umowa definiuje rodzaje znaków, które ulegają ochronie, proces ich rejestracji, warunki udzielania licencji i prawa właścicieli znaków. Najważniejszą z klauzul jest zakaz żądania przez stronę konwencji używania znaków w połączeniu ze znakami lokalnymi. Rejestracja znaków następuje na okres nie krótszy niż siedem lat. Rządy muszą ponadto zapewnić sposoby zapobiegania stosowaniu wszelkich ograniczeń geograficznych, które mogłyby konsumentów wprowadzić w błąd co do pochodzenia towarów, muszą też uniemożliwiać takie używanie oznaczeń, które mogłoby stwarzać nieuczciwą konkurencję. Szczególnej ochronie podlegają tu wina i alkohole, których nazwy, takie jak koniak, szampan czy burgund, mogłyby mylić nabywców co do miejsca ich produkcji. Ochronie, przez okres co najmniej 10. lat, podlegają także konstrukcje, wzory lub aranżacje przemysłowe, które są nowe lub oryginalne. Właściciele takich wzorów mogą uniemożliwiać import, sprzedaż lub produkcję wyrobów, których wzór jest kopią chronionego. W zakresie prawa patentowego kolei członkowie WTO musza stosować się do formalnych klauzul Konwencji Paryskiej z 1967 roku. Ochrona rozciąga się na okres co najmniej 20. lat i obejmuje zasadniczo wszelki rodzaj technologii z wyjątkiem wynalazków, które nie podlegają patentom ze względu na ich wyłączenie z publicznego użycia z uwagi na porządek lub moralność publiczną, lub ich biologiczne lub medyczne zastosowanie, regulowane osobnymi przepisami. Istnieje znaczna elastyczność w określaniu warunków przyznania ochrony patentowej. W ich skład wchodzą - uznanie ograniczonych roszczeń, dostarczenie wzoru użytkowego oraz zapewnienie procedury sprzeciwu przed przyznaniem.

Cześć III Umowy dotyczy zobowiązań stron konwencji do reorganizacji własnego systemu prawnego w sposób gwarantujący efektywną ochronę praw do własności intelektualnej. Struktura egzekucji praw chronionych przez Umowę przewiduje możliwość sądowej weryfikacji zgodności administracyjnych decyzji z podjętymi przez strony konwencji zobowiązaniami umownymi. Członkowie WTO są zatem zobligowani do zapewnienia w ramach prawa krajowego takich procedur i środków zaradczych, które umożliwiłyby posiadaczom IPR, zarówno krajowym, jak i zagranicznym, efektywne ich wyegzekwowanie. Wszystkie te procedury musza być sprawiedliwe i uczciwe, wymagać rozsądnych limitów czasowych i nie powinny być niepotrzebnie skomplikowane oraz kosztowne. Szczególną troską było tu odciążenie krajów biedniejszych od nadmiernych wydatków związanych z wykonaniem Umowy. Dlatego też Umowa przewiduje zróżnicowany okres przejściowy, w którym poszczególne strony konwencji mają zapewnić harmonizację własnego systemu prawnego z minimalnym standardem ochrony przewidzianym przez Umowę. Wszyscy członkowie mieli na wdrożenie porozumienia rok od daty wprowadzenia w życie WTO. Kraje rozwijające oraz kraje znajdujące się procesie przekształcenia gospodarki z systemu centralnego zarządzania na system rynkowy się otrzymały dodatkowo cztery lata zwłoki wobec klauzul porozumienia oprócz zasady równości traktowania oraz największego uprzywilejowania, a więc razem 5 lat. Najsłabiej rozwinięte kraje zostały uprawione do dwunastoletniego okresu na dostosowanie się do porozumienia (do 1 stycznia 2006 r.), z prawem wnioskowania o przedłużenie tego terminu. Organem mającym zapewnić koordynację procesu harmonizacji światowego systemu ochrony własności intelektualnej jest Rada do handlowych aspektów praw dotyczących własności intelektualnej.

3. EFEKTY WDROŻENIA TRIPS

Wdrażanie porozumienia TRIPS oznacza dla krajów rozwijających się konieczność znacznego dostosowania i spore koszty. Koszty obejmują z jednej strony doprowadzenie do zgodności ustawodawstwa i umocnienie krajowych instytucji mających egzekwować nowe prawa. Należy też podjąć wysiłki na rzecz wyedukowania kręgów biznesu i społeczeństwa obywatelskiego. Przeszkodą staje się fakt, że typy własności intelektualnej, które należy chronić, są w różnych krajach różne, dlatego też należy opracowywać własne reżimy własności intelektualnej odpowiednio do sytuacji i cech gospodarki kraju rozwijającego się. Proste kopiowanie systemów działających w krajach rozwiniętych nie powiedzie się zatem. Ponoszenie tego typu kosztów nie grozi krajom OECD, które spełniają w znacznym stopniu standardy TRIPS. Pomimo okresów przejściowych na wdrożenie porozumienia, wielu krajom brakuje zasobów niezbędnych do podjęcia szeroko zakrojonych reform i koniecznego wzmocnienia instytucjonalnego. Z drugiej strony w krótkim okresie występują także koszty ekonomiczne, które związane są z transferem premii od krajowych konsumentów do zagranicznych posiadaczy praw własności intelektualnej.

Podczas pierwszych pięciu lat od wdrożenia TRIPS wniesiono do rozstrzygnięcia przez WTO 19 spraw. Dotyczyły one przede wszystkim „wielkiej czwórki”. Pierwsza z nich została wniesiona przez USA przeciwko japońskiemu systemowi ochrony praw autorskich w dziedzinie nagrań dźwiękowych. USA stały się najaktywniejszym użytkownikiem procedury rozstrzygania sporów, a większość wnoszonych przez nie spraw była skierowana przeciwko Unii Europejskiej. Do najważniejszych spraw należało zaskarżanie braku ochrony znaków towarowych i oznaczeń pochodzenia geograficznego dla produktów rolnych i artykułów spożywczych w UE oraz niestosowanie praw autorskich i pokrewnych w niektórych państwach członkowskich UE. Kraje rozwijające się także stały się bardziej aktywne, jeśli chodzi o ochronę swoich interesów. Zgłaszano przede wszystkim sprzeciwy przeciwko stosowaniu różnych wariantów nazwy „Basmati” dla ryżu - Indie podjęły kroki w celu ochrony tejże nazwy jako oznaczenia pochodzenia geograficznego.

Porozumienie TRIPS prowadzi także do powstawania kosztów i korzyści ekonomicznych. Wynika to z wcześniej omawianego faktu, mianowicie tworzenia przez prawa własności intelektualnej czasowego monopolu dla innowatorów, który ma im zrekompensować poniesione przez nich nakłady na działalność innowacyjną. Posiadacze IPR będący monopolistami mają możliwość przechwycenia części premii od konsumentów, co sprawia, że produkty podlegające ochronie stanowią dla gospodarki źródło stałych, niezrekompensowanych strat. Jak więc wzrosną ceny w odpowiedzi na egzekwowanie większej siły rynkowej? Mianowicie, im rynek był bardziej konkurencyjny dla danego produktu przed jego ochroną za pomocą IPR, im niższa jest substytucyjność produktów chronionych względem niemarkowych oraz im bardziej skoncentrowany jest przemysł zajmujący się produkcją chronionych wyrobów tym większy powinien być wpływ praw własności intelektualnej na ceny. Co więcej, im mniej elastyczny jest popyt, tym większy wpływ na podniesienie cen będzie miała wzmocniona poprzez IPR pozycja rynkowa. Ponadto, wynik będzie zależny od siły polityki konkurencyjnej i woli bezpośredniego interweniowania drogą regulacji. Wiele zależy także od sposobu sformułowania ustawodawstwa w zakresie IPR, m.in. zakresu ochrony czy też uczciwego stosowania wyjątków od praw autorskich.

W krajach będących importerami netto technologii oraz asortymentu opartego o wiedzę, premie płacone przez konsumentów producentom będą transferowane za granicę. IPR więc z jednej strony prowadzą do redystrybucji dochodu między różne grupy w danych społeczeństwie, co wiąże się ze stratami wydajności, a z drugiej -prowadzą do transferów między krajami. Wynikiem tego jest fakt, iż importerzy netto doznają pogorszenia w swoim dobrobycie narodowym, a producenci za granicą otrzymają premię od konsumentów krajowych. Warto tu oprzeć się na badaniach dotyczących wpływu TRIPS na dobrobyt oraz transfery, które przeprowadził Philips McCalman. Powołał się ona na informacje o liczbie i cenach technologii transferowej drogą patentów, uwzględniając prawdopodobieństwo lokalnych imitacji na poszczególnych rynkach, aby dokonać oceny wartości netto patentów przy wdrożonych w poszczególnych krajach standardów ochrony typu TRIPS. Badania wykazały, że transfery netto z Południa na Północ będą dodatnie. Okazuje się, że najbardziej zyskują Stany Zjednoczone, które korzystają z transferów z tytułu zwrotu z IPR o wartości ponad 5,5 mld USD. Kraje, które uzyskują korzyści, to także Niemcy, Francja, Włochy, Szwecja i Szwajcaria. Natomiast kraje z grupy krajów rozwijających się, takie jak Indie czy Meksyk, doznają znaczących strat. Co do wiążących się z tym zjawiskiem skutków negatywnych można zaliczyć przede wszystkim rozmaite posunięcia polityczne mające na celu redukcję wielkości transferów, np. opodatkowanie importu towarów o wysokiej ochronie za pomocą IPR, ułatwienie wchłaniania i rozpowszechniania know-how, wdrażanie ustaw o konkurencji czy bezpośrednie działania regulacyjne. Regulacja cen następuje w wielu krajach, zwłaszcza jeśli chodzi o farmaceutyki. Jeśli jednak ceny zostaną ustalone zbyt nisko, firmy mogą wycofać się ze sprzedaży czy zawyżać koszty. Mogą to zrobić poprzez ustalenie wysokich cen transferowych na importowane składniki czy stosowanie takiego systemu aktywnej konkurencji, który doprowadzi do rywalizacji na rynku i konkurencyjności w obrębie marki i między markami. Zdecydowane wprowadzenie IPR może jednak także doprowadzić do wykluczenia szarej strefy oraz spadku liczby oskarżeń o nadużywanie pozycji dominującej. Przykładem jest tutaj Hong Kong. Umożliwiają one także dochodzenie zakazu sprzedaży pochodzących z tzw. Importu równoległego, czyli sprowadzonych z innego państwa bez zgody uprawionego.

Efekty ze stosowania TRIPS mogą być więc różne w innych krajach. Zależy to w dużej mierze od wprowadzonej polityki i ustawodawstwa w zakresie IPR, od ich wpływu na bezpośrednie inwestycje zagraniczne i innowacje oraz od ochrony miejscowej kultury i wiedzy. Ważną rolę odgrywa także zachowanie się firm.

Tabela 1. Szacowane transfery statystycznych premii wynikające z wdrożenia porozumienia TRIPS w 1995 roku (w mln USD)

4. PRAWO WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ W POLSCE

Polska ratyfikowała Porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej TRIPS dnia 30 maja 1995r., przy czym całość przepisów Porozumienia TRIPS winna obowiązywać w Polsce od dnia 1 stycznia 2000r. Obowiązujące w Polsce prawo gwarantuje ochronę własności intelektualnej na dwóch podstawowych polach. Pierwszym z nich jest prawo autorskie (copyright), które dotyczy wszelkich form kreatywnej twórczości (poczynając od słowa pisanego, poprzez muzykę, film itd.). Ochrona ta dotyczy zarówno praw osobistych, jak i majątkowych. Jej zakres w Polsce jest zgodny z Konwencją Berneńską. Drugim, z perspektywy większości firm znacznie istotniejszym polem, są prawa patentowe i prawa z tym związane. W tej dziedzinie urzędem powołanym do zapewnienia ochrony jest Urząd Patentowy RP. Oprócz tego, w przypadku znaków towarowych można w Polsce korzystać z ochrony za pośrednictwem wspólnotowego znaku towarowego, (rejestracja odbywa się w Urzędzie ds. Harmonizacji w ramach rynku wewnętrznego, w Alicante (Hiszpania), lub uzyskać ochronę międzynarodową znaku towarowego (rejestracja w biurze Światowej Organizacji Własności Intelektualnej WIPO w Genewie.

 W zakresie ochrony własności intelektualnej dla stosunków międzynarodowych Polski ważne znaczenie ma również Układ Europejski z 16 grudnia 1991r. ustanawiający stowarzyszenie  między Rzeczpospolitą Polską z jednej strony a Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami Członkowskimi z drugiej strony, w którym Polska zobowiązała się do doskonalenia przepisów  praw własności intelektualnej, tak aby w ciągu 5 lat od wejścia w życie Układu osiągnąć poziom ochrony podobny do poziomu ochrony w krajach Wspólnoty Europejskiej.

Do podstawowych polskich  regulacji prawnych w zakresie ochrony własności intelektualnej należą:

• Ustawa z dnia 30 czerwca 2000r. - Prawo własności przemysłowej (Dziennik Ustaw z 2001r., Nr 49, poz. 508).

• Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 17 września 2001r. w sprawie dokonywania i rozpatrywania zgłoszeń wynalazków i wzorów użytkowych (Dziennik Ustaw z 2001r., Nr 102, poz. 1119).

• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 sierpnia 2001r. w sprawie opłat związanych z ochroną wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych (Dziennik Ustaw Nr 90, poz. 1000).

• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 sierpnia 2001r. w sprawie postępowania spornego przed Urzędem Patentowym Rzeczypospolitej Polskiej (Dziennik Ustaw z 2001 r., Nr 92 poz. 1018).

• Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 17 września 2001r. w sprawie nadania statutu Urzędowi Patentowemu Rzeczypospolitej Polskiej (Dziennik Ustaw z 2001 r., Nr 101 poz. 1092).

• Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 19 października 2001r. w sprawie dokonywania i rozpatrywania zgłoszeń topografii układów scalonych (Dz.U. 2001 nr 128 poz. 1413).

• Ustawa z 4 lutego 1994r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (opublikowana w Dz. U. nr 24 z 1994r. poz.83), wraz z jej ostatnią nowelizacją z 9 czerwca 2000r.,regulująca prawa autorów dzieł literackich, artystycznych, naukowych, twórców programów komputerowych oraz praw artystów wykonawców, jak również prawa do zapisu dźwięku, audycji radiowych i telewizyjnych;

• Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (opublikowana w Dz. U. nr 47 z 1993r. poz.211), a zwłaszcza jej uregulowania w zakresie oznaczania towarów lub usług fałszywymi lub oszukańczymi oznaczeniami, dotyczące naśladowania gotowego produktu jak również przekazywania, ujawniania lub wykorzystywania cudzych informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa.

Polskie prawo  ochrony własności intelektualnej nie może jednak funkcjonować w oderwaniu od całego polskiego systemu prawnego. Najważniejszym aktem prawnym współpracującym z nim jest kodeks cywilny.

5. PODSUMOWANIE

Porozumienie TRIPS ustala minimalne, powszechne standardy ochrony praw własności intelektualnej, których muszą przestrzegać wszyscy członkowie WTO. Pomimo tego, że wiele z nich zostało opracowanych pod auspicjami WIPO, to w wielu ważnych dziedzinach wykraczają one poza istniejące konwencje. TRIPS ustala minimalne standardy, pozostawiając sygnatariuszom sposób, w jaki te wymagania zostaną zrealizowane. Obliguje ono rządy do podjęcia pozytywnych działań mających chronić IPR w konkretny sposób. GATT i GATS narzucają jedynie pewne reguły, jeśli członkowie zdecydują się prowadzić określona politykę. Trzeba tu także podkreślić, ze kraje rozwijające się zgodziły się na o wiele więcej, niż można było się spodziewać. Porozumienie to zostało podpisane, ponieważ udało się uzyskać kompromis między IPR a pozostałą częścią obrad Rundy Urugwajskiej. Przesądziły o tym - zniesienie klauzuli największego uprzywilejowania i ponowne włączenie rolnictwa do systemu handlu, zawarcie układu GATS, silniejszy mechanizm rozstrzygania sporów oraz zgoda na delegalizację dobrowolnych ograniczeń w eksporcie (VER). Pewną rolę odegrała także zmiana postawy krajów rozwijających się co do bezpośrednich inwestycji zagranicznych, które wymagają silniejszej ochrony praw własności intelektualnej oraz zagrożenie ze strony USA wynikające przez podejmowanie przez nie jednostronnych działań. Nie można jednoznacznie określić, jakie korzyści uzyskały ze swojej decyzji kraje rozwijające się. Jednak nie da się ukryć, ze obok dynamicznych efektów porozumienia nadal aktualne jest stwierdzenie Dani Rodika, sformułowane przez niego podczas Rundy: „wszystkie argumenty i dowody (…) prowadzą do wniosku, że w pierwszym przybliżeniu TRIPS jest zagadnieniem redystrybucji, niezależnie od założeń czynionych względem struktury rynkowej lub reakcji dynamicznych; ostatecznym efektem wzmocnionej ochrony praw własności intelektualnej (…) będzie transfer bogactwa od konsumentów i firm (z krajów rozwijających się) do firm zagranicznych w większości znajdujących się w krajach uprzemysłowionych”.

Literatura:

1. B. Hoekman, Ekonomia światowego systemu handlu : WTO: zasady i mechanizmy negocjacji, Wydawnictwo AE, Wrocław 2002. Przekład Ewa Bogacka-Kisiel.

2. R. Ludwikowski, Handel międzynarodowy, C.H.Beck, Warszawa 2006.

3. D. Rodrik, One Economics - Many Recipes. Globalization, Institutions and Economic Growth, Princeton University Press, Princeton and Oxford 2007.

4. K. E. Maskus, Intelectual Property. Completing the Urugway Round.

5. M. Sowa, Problemy ochrony własności intelektualnej na forum GATT, Rynki Zagraniczne 1988, Nr. 125.

6. R. Smolski, E.H. Stadtmüller, Słownik Encyklopedyczny Edukacja Obywatelska, Wydawnictwo Europa, Warszawa 1999.

7. M. Gołębiewski, M. Łazewski, Vademecum innowacyjnego przedsiębiorcy, Tom III, Warszawa 2006.

8. www.uprp.gov.pl

9. www.wikipedia.pl

Por. B. Hoekman, Ekonomia światowego systemu handlu : WTO: zasady i mechanizmy negocjacji, Wrocław 2002, przekład Ewa Bogacka-Kisiel.

Tamże.

http://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Awiatowa_Organizacja_W%C5%82asno%C5%9Bci_Intelektualnej

K. E. Maskus, Intelectual Property. Completing the Urugway Round, op.cit., s. 170-171

R. Smolski, E.H. Stadtmüller, Słownik Encyklopedyczny Edukacja Obywatelska, Warszawa 1999, Wydawnictwo Europa.

Profesor nauk ekonomicznych na Uniwersytecie Kalifornii

www.uprp.gov.pl

D. Rodrik, One Economics - Many Recipes. Globalization, Institutions and Economic Growth, Princeton University Press, Princeton and Oxford 2007.

18

---