SPIS TREŚCI:

Wstęp ...............................................................................................................................3.

Rozdział I Prawne aspekty przekształceń własnościowych ............................................5.

1. Podstawy prawne prywatyzacji ..................................................................5.

2. Cele, motywy i metody polskiego modelu prywatyzacji .........................14.

3. Warunki realizacji prywatyzacji ...............................................................20.

1. Zasoby majątku państwowego ........................................................21.

2. Regulacje systemowe - przedsięwzięcia legislacyjne ....................22.

Rozdział II Komercjalizacja i prywatyzacja w świetle ustawy z 30 sierpnia 1996r. ....26.

1. Pojęcie prywatyzacji .................................................................................26.

2. Komercjalizacja przedsiębiorstwa państwowego .....................................29.

1. Komercjalizacja z konwersją wierzytelności ..................................34.

2. Prywatyzacja pośrednia ...................................................................37.

3. Prywatyzacja bezpośrednia .............................................................45.

1. Zasady i formy prywatyzacji bezpośredniej ........................45.

2. Sprzedaż przedsiębiorstwa ...................................................47.

3. Wniesienie przedsiębiorstwa do spółki ................................48.

4. Oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania .........49.

4. Likwidacja i upadłość przedsiębiorstw państwowych ....................53.

5. Program Powszechnej Prywatyzacji - Program Narodowych Funduszy Inwestycyjnych ...............................................................55.

1. Opinie na temat Programu Powszechnej Prywatyzacji ........60.

3. Przychody i koszty prywatyzacji ..............................................................61.

Rozdział III Przebieg procesów prywatyzacyjnych w Polsce .......................................64.

1. Analiza przebiegu procesu komercjalizacji i prywatyzacji kapitałowej . 64.

2. Analiza procesu prywatyzacji bezpośredniej ...........................................72.

3. Społeczne skutki prywatyzacji .................................................................77.

4. Statystyka prywatyzacyjna - stan na dzień 30 września 2001r. ..............78.

Zakończenie ...................................................................................................................81.

Wykaz literatury ............................................................................................................86.

Spis rysunków i tabel .....................................................................................................88.

WSTĘP

Prywatyzacja jest to proces zmian własnościowych polegających na tym, że ogranicza się liczbę i znaczenie przedsiębiorstw państwowych na rzecz podmiotów gospodarczych o innej formie własności.

Prywatyzacja to konieczny element transformacji gospodarczej. Pełne działanie mechanizmów rynkowych jest możliwe tylko w gospodarce, w której dominuje własność prywatna. Proces przekształceń własnościowych jest niewątpliwie częścią przebiegających w Polsce od kilku lat zmian systemowych; oznacza on budowę gospodarki rynkowej zamiast dotychczasowej gospodarki centralnie planowanej.

Pojęcie „prywatyzacja” może być rozumiane jako prywatyzacja całej gospodarki albo tylko jako prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych.

Nie jest to ten sam proces widziany z dwóch stron. Z pierwszej - szerszej interpretacji wynika, że w kręgu zainteresowania pozostają wszystkie sposoby oddziaływania na wzrost sektora prywatnego, a jeśli ograniczymy się do drugiej, to w centrum uwagi pozostaną głównie sposoby zmniejszania tej części sektora publicznego, który jest zorganizowany w postaci przedsiębiorstw państwowych. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że pierwsze podejście jest nastawione bardziej na budowanie, a drugie - głównie na przekształcenie.

Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych jako największej grupy podmiotów gospodarczych, mających do niedawna największe znaczenie w gospodarce narodowej, jest procesem o dużej doniosłości, a los prywatyzowanych przedsiębiorstw państwowych może decydować o efektach prywatyzacji szeroko rozumianej. Oczywiście, nie jest to zależność jedyna ani jednokierunkowa. Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych to istotna część kompleksu procesów nazywanych prywatyzacją, kompleksu procesów prowadzących do zmniejszenia sektora własności państwowej jako nieefektywnego, obciążającego społeczeństwo w różnych wymiarach.

W niniejszej pracy przybliżono przebieg przekształceń własnościowych w Polsce od 1990 roku, jakie były ich unormowania prawne, jak formowały się kierunki i programy prywatyzacji oraz jaki miała charakter i jakie skutki wywołała prywatyzacja w naszym kraju.

Praca obejmuje trzy rozdziały. W rozdziale pierwszym pt. „Prawne aspekty przekształceń własnościowych” przedstawione zostały podstawy prawne prywatyzacji, cele motywy i metody polskiego modelu prywatyzacji oraz warunki jej realizacji.

Rozdział drugi pt. „Komercjalizacja i prywatyzacja w świetle ustawy z 30 sierpnia 1996r.” zawiera dokładny opis prywatyzacji i komercjalizacji przedsiębiorstw państwowych. Ujęte są tu krok po kroku wszystkie działania jakie muszą mieć przebieg by móc dokonać procesu prywatyzacji.

Rozdział trzeci pt. „Przebieg procesów prywatyzacyjnych w Polsce” prezentuje analityczny opis przebiegu procesów prywatyzacyjnych w Polsce oraz skutki jakie one wywołały. Zawarte jest tu również zestawienie dotychczas sprywatyzowanych przedsiębiorstw.

Interesujące wnioski, wynikające z przeprowadzonych badań, jak np. między innymi ocena polskiego modelu prywatyzacji na tle innych krajów postsocjalistycznych, zawarte zostały w zakończeniu.

W pracy wykorzystano materiały klasycznej literatury przedmiotu a także niektóre ustawy, komentarze i rozporządzenia Rady Ministrów. Wszystkie dane zawarte w pracy pochodzą z raportów i sprawozdań przygotowywanych corocznie przez Ministerstwo Skarbu Państwa oraz z roczników statystycznych i sprawozdań Głównego Urzędu Statystycznego.

ROZDZIAŁ I

Prawne aspekty przekształceń własnościowych

1. Podstawy prawne prywatyzacji

Transformacja systemowa jaka dokonała się w Polsce pod koniec lat siedemdziesiątych oznaczała radykalną zmianę filozofii gospodarowania polegającą na przejściu od systemu centralnego planowania do ekonomii opartej na mechanizmach rynkowych. Wiarygodność funkcjonowania tych mechanizmów została wzmocniona przez uznanie własności prywatnej za podstawę ustrojową gospodarki. Sprawne przeprowadzenie procesu transformacji wymagało stworzenia odpowiednich uregulowań prawnych, które umożliwiłyby wykorzystanie zasobów przedsiębiorstw państwowych w gospodarce rynkowej.

Wprowadzanie odpowiednich zmian legislacyjnych zainicjowane zostało jesienią 1987 roku. Dokonano wtedy zmiany art. 29 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych wprowadzając zapis, że "w gospodarczo uzasadnionych przypadkach rada pracownicza i dyrektor przedsiębiorstwa może wnioskować do organu założycielskiego o przekształcenie przedsiębiorstwa w spółkę".

Dzięki tej nowelizacji zaistniała możliwość przekształcania przedsiębiorstw państwowych w spółki prawa handlowego. Powyższa zmiana stanowiła jednak jedynie "teoretyczne" otwarcie procesu przekształceń. Dlatego też znowelizowany art. 29 nie znalazł praktycznego zastosowania. Dopiero po uchwaleniu przez Sejm w dniu 11 maja 1988 r. ustawy o nadzwyczajnych uprawnieniach i upoważnieniach dla Rady Ministrów, uzyskała ona szerokie pełnomocnictwa do łączenia, podziału i likwidacji przedsiębiorstw, odwoływania dyrektorów oraz zmiany organu założycielskiego bez zgody rady pracowniczej. Ponadto, ustawa ta wprowadziła restrykcyjne, administracyjne ograniczenia ustalania cen i ograniczania płac. Powstał wtedy tzw. "popiwek" - podatek od ponadnormatywnych wypłat wynagrodzeń.

Wyżej opisane zmiany miały jedynie charakter wycinkowy, nie obejmowały całości zagadnień związanych z procesem transformacji systemowej. Stąd też zaistniała potrzeba stworzenia kompleksowego aktu prawnego, który szczegółowo regulowałby kwestie związane z przekształceniami własnościowymi i prywatyzacją państwowych podmiotów gospodarczych. Wymogi te spełniała przyjęta 13 lipca 1990 r. ustawa o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (zwana dalej ustawą prywatyzacyjną). Ustawa ta miała charakter pionierski, stworzyła bowiem zasady i standardy polskiej prywatyzacji, które stały się przykładem dla innych krajów transformacji. Jednocześnie z ustawą o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych Sejm uchwalił też inny akt prawny przekazujący sprawy przekształceń własnościowych w ręce specjalnie powołanego organu administracji państwowej - Ministerstwa Przekształceń Własnościowych. Swoim zakresem ustawa prywatyzacyjna obejmowała przedsiębiorstwa państwowe z wyjątkiem:

- kopalń węgla kamiennego i przedsiębiorstw handlu hurtowego węglem kamiennym;

- kopalń węgla brunatnego;

- zakładów wytwarzania oraz przesyłu i zbytu energii elektrycznej i cieplnej;

- przedsiębiorstw, dla których podstawowym przedmiotem działania jest produkcja uzbrojenia lub sprzętu wojskowego.

Podmioty te, jako szczególnie istotne dla gospodarki miały być przekształcane w oparciu o zapisy ustawy z dnia 5 lutego 1993 r. o przekształceniach własnościowych niektórych przedsiębiorstw państwowych o szczególnym znaczeniu dla gospodarki państwa.

W ustawie prywatyzacyjnej określone zostały zasady i tryb przekształcania przedsiębiorstw państwowych w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa (jsSP), zasady nabywania akcji i udziałów w tych spółkach oraz ścieżki prywatyzacji likwidacyjnej. Ustawodawca przewidział dwie główne ścieżki prywatyzacji przedsiębiorstw: kapitałową i likwidacyjną.

Pierwsza z nich przeznaczona była głównie dla średnich i dużych przedsiębiorstw. Polegała ona na przekształceniu przedsiębiorstwa państwowego w spółkę prawa handlowego, a następnie na udostępnieniu akcji lub udziałów osobom trzecim w następujących trybach (art. 5 i 6 ustawy prywatyzacyjnej):

- w drodze oferty publicznej, którą stosowano wobec dużych podmiotów o dobrej kondycji ekonomiczno - finansowej;

- w drodze przetargu publicznego (głównie dotyczyło to mniejszych jssp), który mógł polegać na porównaniu ofert lub też przeprowadzeniu licytacji;

- w drodze publicznego zaproszenia do rokowań.

Metodą tą prywatyzowano głównie największe i zarazem najważniejsze gospodarczo przedsiębiorstwa. W każdym z powyższych przypadków pewna pula akcji była przeznaczona do nabycia na zasadach preferencyjnych przez uprawnionych pracowników prywatyzowanej spółki. Z możliwości tej mogli skorzystać również współpracujący na stałe z przekształcanym zakładem producenci rolni .

Druga ścieżka zakładała poddanie przedsiębiorstwa państwowego likwidacji w celu dokonania zmian własnościowych (art. 37). Została ona określana mianem prywatyzacji bezpośredniej. Wynikało to z faktu, iż proces transformacji firmy nie musiał być poprzedzony przekształceniem jej w spółkę prawa handlowego. Ścieżka likwidacyjna zgodnie z ustawą prywatyzacyjną miała być stosowana głównie do prywatyzacji małych i średnich przedsiębiorstw znajdujących się w dobrej kondycji ekonomicznej. W polskich warunkach prywatyzacja likwidacyjna polegała na dysponowaniu mieniem w całości lub w zorganizowanych częściach. Proces ten mógł być przeprowadzony w następujących trybach:

- sprzedaży;

- wniesienia do spółki;

- oddania do odpłatnego korzystania.

Sprzedaż stanowiła ofertę adresowaną do inwestorów krajowych, zarówno - osób fizycznych, jak i prawnych. W przypadku braku zainteresowania ze strony rodzimego kapitału oferta była rozszerzana na podmioty zagraniczne. Poszukiwanie nabywcy odbywało się poprzez ogłoszenia publiczne, którym towarzyszyła kampania promocyjna organizowana przez ówczesne Ministerstwo Przekształceń Własnościowych. Cena sprzedawanej firmy ustalana była na zasadach rynkowych.

Tylko w wyjątkowych wypadkach, gdy inwestor pochodził z zagranicy ustawa z dnia 14 czerwca 1991 r o spółkach z udziałem zagranicznym obligowała Ministerstwo Przekształceń Własnościowych do dokonania wyceny przedprywatyzacyjnej i tym samym zweryfikowania ceny.

Za pośrednictwem tej techniki prywatyzowano również podmioty znajdujące się w trudnej sytuacji finansowej. W celu zachęcenia potencjalnych nabywców do zakupu tych firm oraz skrócenia czasu postępowania wprowadzono tzw. szybką sprzedaż, z której mogły skorzystać firmy zatrudniające do 500 pracowników. Przy zastosowaniu szybkiej sprzedaży przeniesienie prawa własności ze Skarbu Państwa na inwestora mogło nastąpić już po wpłaceniu przez nabywcę 40 % wynegocjowanej ceny. Resztę należności można było uregulować w ratach przez okres 4 lat. Dodatkowo płatność pierwszej raty mogła mieć roczną karencję.

Wniesienie mienia w całości lub w zorganizowanych częściach do spółki polegało na stworzeniu spółki prawa handlowego przez Skarb Państwa i potencjalnego inwestora (zarówno krajowego, jak i zagranicznego). Skarb Państwa wnosił do tego przedsięwzięcia całość aktywów przedsiębiorstwa państwowego, natomiast nabywca przekazywał środki finansowe lub majątek rzeczowy. W zamian za wniesione wkłady strony otrzymywały proporcjonalnie do zainwestowanego kapitału akcje lub udziały nowo utworzonej spółki kapitałowej.

Stosowanie tego trybu przekształceń nie przynosiło bezpośrednich korzyści Skarbowi Państwa, gdyż inwestorzy nie płacili za majątek przedsiębiorstwa, lecz na podstawie podpisanej umowy wnosili do spółki określony kapitał, najczęściej w formie pieniężnej. Pozyskane w ten sposób środki spółki przeznaczały na restrukturyzację i rozwój przedsiębiorstwa. Dzięki tym działaniom wartość spółek i ich akcji (udziałów) rosła, tym samym umożliwiając Skarbowi Państwa uzyskanie dobrej ceny w przypadku ewentualnej sprzedaży swojego pakietu.

Oddanie mienia w całości lub w zorganizowanych częściach do odpłatnego korzystania - stwarzała możliwość przekazywania mienia w "leasing pracowniczy", zwany również "pracowniczą prywatyzacją lewarowaną". Proces ten polegał na tym, iż udziały w spółce obejmowane były przez pracowników, a zapłata za nie następowała z bieżących przychodów firmy. W rzeczywistości oznaczało to, iż państwo udzielało kredytu niepieniężnego spółce pracowniczej i pełniło rolę instytucji finansowej uczestniczącej w prywatyzacji lewarowanej. Oddanie mienia mogło nastąpić jedynie na rzecz spółki:

- do której przystąpiła większość pracowników likwidowanego przedsiębiorstwa;

- której wspólnikami były wyłącznie osoby fizyczne (decyzją Ministra Przekształceń Własnościowych mogły to być także osoby prawne);

- która zgromadziła kapitał akcyjny lub zakładowy w wysokości nie mniejszej niż 20 % łącznej wartości funduszów założycielskiego i przedsiębiorstwa likwidowanego podmiotu.

Spółka pracownicza korzystała z mienia zlikwidowanego przedsiębiorstwa na zasadach odpłatności, nie będąc jego właścicielem. Po upływie okresu umowy najczęściej użytkownicy kupowali leasingowane mienie.

Swoistą formą prywatyzacji jest zagospodarowanie mienia polikwidacyjnego przejmowanego przez Skarb Państwa w oparciu o zapis art. 19 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych. Rozwiązanie to dotyczyło likwidacji firmy ze względów ekonomicznych. Przesłanką do podjęcia takiego działania mogły być:

- niemożliwość pokrycia dywidendy z zysku netto;

- wyrok sądu lub decyzja administracyjna zakazująca podmiotowi prowadzenia działalności we wszystkich dotychczasowych dziedzinach,

- wniosek zarządu komisarycznego;

- sytuacja, w której ponad połowa wartości majątku firmy łącznie oddana jest do użytkowania innym osobom na podstawie umów cywilno - prawnych, bądź są to udziały w spółkach czy obligacje.

W ramach tej procedury istniała możliwość zagospodarowania mienia podmiotów o najniższej efektywności, których majątek mógł być alokowany w lepszy sposób. Proces zagospodarowania mienia ruchomego przebiegał sprawnie, natomiast problemy pojawiały się w zakresie przeniesienia własności nieruchomości, czy też mienia socjalnego. Wiązały się one z nieuregulowanym stanem własnościowym tych składników majątku oraz małym popytem na nie. W związku z powyższym proces likwidacji znacznie się wydłużał. Ustawa prywatyzacyjna obowiązywała do 8 kwietnia 1997 roku, kiedy to została zastąpiona przyjętą przez Sejm 30 sierpnia 1996 r. ustawą o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (zwana dalej ustawą komercjalizacyjną) .

Ustawa ta jest obecnie podstawowym aktem prawnym, ma mocy którego przeprowadzane są przekształcenia własnościowe w Polsce. Od momentu uchwalenia była ona wielokrotnie nowelizowana, dostosowując zapisy do wymogów zmieniającej się rzeczywistości gospodarczej. Ustawa komercjalizacyjna stanowi istotne rozszerzenie ustawy prywatyzacyjnej. Przede wszystkim wprowadziła i zdefiniowała pojęcie komercjalizacji. Zostały w niej także zachowane podstawowe ścieżki prywatyzacji: kapitałowa (nazwana w ustawie pośrednią) i likwidacyjna (nazwana w ustawie bezpośrednią).

Nowością wprowadzoną przez tę ustawę było przyznanie prawa inicjowania procesu przekształceń własnościowych Ministrowi właściwemu do spraw Skarbu Państwa. Poprzednia ustawa działanie to rezerwowała wyłącznie dla organów przedsiębiorstwa i jego organu założycielskiego. Obecnie również Minister Skarbu Państwa może z własnej inicjatywy dokonać komercjalizacji przedsiębiorstwa w celu jego prywatyzacji. W wypadku skorzystania z tego prawa Minister Skarbu Państwa zawiadamia o swoim zamiarze dyrektora przedsiębiorstwa państwowego, radę pracowniczą oraz organ założycielski. Dyrektor przedsiębiorstwa jest zobowiązany w terminie nie przekraczającym trzech miesięcy od dnia otrzymania zawiadomienia, doręczyć Ministrowi Skarbu Państwa kwestionariusz przedsiębiorstwa państwowego przeznaczonego do komercjalizacji wraz z dokumentami określonymi w Rozporządzeniu Rady Ministrów z 4 lutego 1997 roku. W sytuacji komercjalizacji z inicjatywy dyrektora i rady pracowniczej, dokumenty te powinny być dołączone do wniosku o komercjalizację.

Dodatkowo, w ustawie komercjalizacyjnej znalazł się zapis zobowiązujący do wykonywania analizy przedprywatyzacyjnej przedsiębiorstw, które mają zostać sprywatyzowane. Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 3 czerwca 1997 roku analiza powinna obejmować:

- sytuację prawną majątku;

- oszacowanie wartości przedsiębiorstwa;

- stan i perspektywy rozwoju;

- ocenę realizacji obowiązków wynikających z tytułu wymagań ochrony

środowiska i ochrony dóbr kultury.

Podstawowym celem komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego jest prywatyzacja. W rozumieniu ustawy prywatyzacją jest zbywanie należących do Skarbu Państwa akcji lub udziałów spółek, powstałych w wyniku komercjalizacji oraz rozporządzanie wszystkimi składnikami materialnymi i niematerialnymi majątku przedsiębiorstwa państwowego lub spółki na zasadach określonych ustawą, poprzez sprzedaż, wniesienie do spółki lub oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania. Minister Skarbu Państwa za zgodą Rady Ministrów może jednak również przeprowadzić komercjalizację w innym celu niż prywatyzacja. Z procesu komercjalizacji wyłączone zostały przedsiębiorstwa państwowe, które:

- znajdują się w stanie likwidacji lub upadłości;

- prowadzone jest w nich postępowanie ugodowe lub układowe;

- zarządzane są na podstawie umowy zawartej z zarządcą;

- złożyły wniosek lub wydane zostało w stosunku do nich zarządzenie o

prywatyzacji bezpośredniej;

- są przedsiębiorstwami użyteczności publicznej.

Kolejną nowością wprowadzoną przez analizowaną ustawę było szczegółowe określenie kategorii osób uprawnionych do nieodpłatnego nabywania akcji. Ponieważ w przeszłości pracownicy pospiesznie sprzedawali akcje nabywane na zasadach preferencyjnych, ustawodawca wprowadził zakaz ich zbywania (naruszenie go powodowało nieskuteczność transakcji) przez okres 2 lat w przypadku pracowników i 3 lat w przypadku osób pełniących funkcję członków zarządu. Czas zakazu liczony jest od dnia zbycia pierwszych akcji przez Skarb Państwa na zasadach ogólnych. Dodatkowo pracownicy uzyskali prawo do wyłaniania 2/5 składu rady nadzorczej, a w spółkach zatrudniających powyżej 500 osób 1 członka zarządu.

Dzięki wprowadzonej przez ustawę komercjalizacyjną ścieżce komercjalizacji z konwersją wierzytelności zaistniała możliwość równoczesnego przeprowadzenia procesu oddłużenia i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego. Z metody tej mogły skorzystać podmioty, których dyrektorzy w okresie trzech miesięcy od daty wejścia ustawy w życie, przedstawili Ministrowi Skarbu Państwa wnioski o przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością z udziałem Skarbu Państwa i wierzycieli. Dodatkowo przedsiębiorstwa te musiały spełniać jeden z dwóch warunków: suma zobowiązań, zaciągniętych kredytów i pożyczek wraz z odsetkami stanowi więcej niż 60% wartości księgowej aktywów lub suma zobowiązań krótkoterminowych, zaciągniętych kredytów i pożyczek krótkoterminowych oraz zobowiązań przeterminowanych powiększona o należne odsetki za zwłokę w ich zapłacie stanowi więcej niż 50% przychodów, pomniejszonych o przychody ze sprzedaży środków trwałych i inwestycji uzyskanych przez przedsiębiorstwo państwowe w okresie od 1 stycznia 1995 roku do 31 grudnia 1995 roku (art. 21-31).

Nie mogły zostać przekształcone w spółkę z udziałem wierzycieli przedsiębiorstwa:

- w stosunku, do których wszczęto postępowanie likwidacyjne,

- w stosunku, do których została ogłoszona upadłość, chyba, że na przekształcenie wyrażą zgodę wierzyciele posiadający łącznie przynajmniej 50% ogólnej sumy wierzytelności według ustalonej przez sąd listy,

- które zawarły prawomocny układ lub ugodę bankową,

- wykonujące prawomocną decyzję o podziale lub łączeniu,

- które mimo przekształcenia w spółkę z udziałem wierzycieli miałyby nadal zadłużenie na poziomie kwalifikującym je do komercjalizacji z konwersją wierzytelności,

- których strata za okres od 1 stycznia 1995 roku do 31 grudnia 1995 roku przekracza 70% sumy wierzytelności konwertowanych i wierzytelności częściowo umarzalnych.

W związku z komercjalizacją z konwersją wierzytelności ustawodawca wprowadził dwa rodzaje wierzytelności: konwertowane i częściowo umarzalne. Do wierzytelności konwertowanych (podlegających zamianie na udziały) zaliczone zostały wszelkiego rodzaju wierzytelności pieniężne powstałe przed 31 grudnia 1995 roku, z wyjątkiem wierzytelności:

• wynikających ze stosunku pracy,

• nie przekraczających kwoty 5000 zł,

• wobec podmiotów zagranicznych, w rozumieniu przepisów o spółkach z

udziałem zagranicznym, ­ jeszcze nie wymagalnych w dniu wejścia ustawy życie (8 kwietnia 1997 r.), ­ częściowo umarzalnych,

• długoterminowych z tytułu wieczystego użytkowania gruntów,

• powstałych z tytułu kar pieniężnych za naruszenie wymogów ochrony

środowiska, których termin płatności został odroczony.

Natomiast wierzytelnościami częściowo umarzalnymi w rozumieniu ustawy są wierzytelności wobec budżetu państwa oraz z tytułu ubezpieczeń społecznych i składek na rzecz Funduszu Pracy, Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.

Z dniem rejestracji spółki wierzytelności częściowo umarzalne zostają z mocy prawa zredukowane o 70%. Pozostała część ma być spłacona przez spółkę w 24 równych, miesięcznych ratach począwszy od siódmego miesiąca po wpisaniu spółki do rejestru handlowego.

W przypadku spełnienia warunków odnośnie komercjalizacji z konwersją wierzytelności dyrektor przedsiębiorstwa lub wierzyciele posiadający co najmniej 30% wierzytelności mogą wystąpić z wnioskiem do Ministra Skarbu Państwa o rozpoczęcie procesu komercjalizacji. Po uzyskaniu zgody na objęcie udziałów przez wszystkich posiadaczy wierzytelności konwertowanych lub w sytuacji, gdy zgodę na objęcie udziałów wyrażą wierzyciele posiadający powyżej 50% sumy wierzytelności konwertowanych oraz wierzytelności częściowo umarzalnych, Minister dokonuje komercjalizacji z konwersją wierzytelności.

W skomercjalizowanym przedsiębiorstwie rada nadzorcza może na podstawie konkursu zlecić sprawowanie zarządu osobie fizycznej lub prawnej. O przeprowadzeniu konkursu decyduje walne zgromadzenie. Stosując tę metodę w spółce mocą umowy ustanowiony zostaje jednoosobowy zarząd. Tryb i warunki, jakie powinny być spełnione przy przeprowadzeniu konkursu określone zostały w drodze rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 września 1997 roku.

Umowę dotyczącą sprawowania zarządu w przedsiębiorstwie zawiera rada nadzorcza za zgodą walnego zgromadzenia. Celem umowy (zwanej również kontraktem menedżerskim) jest restrukturyzacja firmy i doprowadzenie do jej prywatyzacji. Umowa o zarządzanie powinna określać:

• obowiązki osoby, która sprawuje zarząd z uwzględnieniem zakresu zmian i

usprawnień w przedsiębiorstwie spółki;

• sposób wynagradzania zarządcy;

• czas obowiązywania umowy;

• przesłanki przedterminowego rozwiązania kontraktu.

Dodatkowo w umowie mogą zostać wprowadzone zapisy dające prawo do obejmowania akcji w podwyższonym kapitale spółki osobie zarządzającej. Cena, po której walory te zostaną objęte, musi być zapisana w umowie o zarządzanie.

2. Cele, motywy i metody polskiego modelu prywatyzacji.

Twórcy polskiego modelu prywatyzacji stanęli przed problemami wyboru dotyczącymi praktycznie wszystkich obszarów działań prywatyzacyjnych. Chodziło zarówno o określenie celów i metod prywatyzacji, jej zakresu, zasad społecznej partycypacji czy wreszcie sekwencji reform. Zadanie było tym bardziej trudne, że brakowało jakichkolwiek zagranicznych przykładów prywatyzacji na tak dużą skalę.

Podstawowe zadanie wiązało się ze sformułowaniem celów prywatyzacji. Było to niezbędne z trzech powodów: po pierwsze, dla politycznego uzasadnienia całego procesu przekształceń własnościowych; po drugie, dla jego ukierunkowania w krótszej i dłuższej perspektywie; po trzecie wreszcie - ustalenie celów determinowało wybór określonych metod (ścieżek) prywatyzacji. Wprawdzie w sensie ogólnoteoretycznym cele prywatyzacji były w literaturze dostatecznie jasno zdefiniowane (jedną z tych typologii przedstawia tabela 1), należało im jednak nadać specyficzny wymiar, odpowiadający warunkom polskiej transformacji.

TABELA 1

Główne motywy i cele przeprowadzenia prywatyzacji

MOTYW	CEL	UZASADNIENIE
Pragmatyczny	Skuteczniejsze zarządzanie	Rozsądna prywatyzacja prowadzi do większej efektywności świadczeń społecznych.
Ideologiczny	Zmniejszenie wpływu rządu	Rząd jest zbyt wielki, zbyt silny, nadmiernie ingerujący w życie poszczególnych ludzi, dlatego stanowi zagrożenie demokracji. Decyzje rządu są uwarunkowane politycznie, dlatego z natury są mniej godne zaufania niż rozstrzygnięcia wolnego rynku.
Ekonomiczny	Więcej biznesu	Wydatki rządu obciążają znaczną część gospodarki, większość z nich może i powinna być skierowana do firm prywatnych. Przedsiębiorstwa i majątek stanowiący własność państwa mogłyby być lepiej wykorzystane po przesunięciu do sektora prywatnego.
Populistyczny	Lepsze społeczeństwo	Ludzie powinni mieć większy zakres wyboru świadczeń społecznych. Powinni mieć prawo do określenia, co jest im potrzebne, powinni kształtować poczucie wspólnoty opierające się bardziej na więzach sąsiedzkich, rodzinnych, wynikających z przynależności do wspólnego kościoła, grupy etnicznej, dobrowolnych zrzeszeń, a nie narzuconych przez struktury biurokracji.

Źródło: E.S. Savas, Prywatyzacja - klucz do lepszego rządzenia, PWE, Warszawa 1992, s.56.

W przypadku Polski istotnym czynnikiem, który musiał być wzięty pod uwagę przy formułowaniu celów prywatyzacji, była sytuacja makroekonomiczna, a zwłaszcza wysoka inflacja, głęboka nierównowaga budżetowa i duże zadłużenie zagraniczne. Niekorzystna była przy tym struktura towarowa eksportu i importu oraz terms of trade. Pod względem tych uwarunkowań gospodarka polska znajdowała się w trudniejszej sytuacji niż np. czeska czy węgierska. Pamiętać też należało o mocno zakorzenionych w zakładach pracy ideach samorządowych i związanej z tym silnej pozycji organizacji związkowych. Duże również były społeczne oczekiwania wobec dokonywanych przemian ustrojowych i instytucjonalnych

W tych okolicznościach społeczno-ekonomicznych zasadnicze cele prywatyzacji rysowały się dość klarownie i polegały głównie na:

• podniesieniu mikro- i makroekonomicznej efektywności gospodarki,

• zmniejszeniu deficytu budżetowego m.in. poprzez dochody z prywatyzacji

przedsiębiorstw państwowych oraz zwiększenie wpływów podatkowych od lepiej funkcjonujących sprywatyzowanych przedsiębiorstw,

• przyciągnięciu inwestycji zagranicznych i zwiększeniu wpływów dewizowych

poprzez wzrost eksportu,

• zapewnieniu członkom społeczeństwa, a zwłaszcza załogom pracowniczym,

możliwości partycypacji w prywatyzacji przedsiębiorstw i zwiększeniu przez to społecznego poparcia dla przyjętego kierunku zmian ustrojowych.

Trudniejszym problemem od identyfikacji celów prywatyzacji była ich właściwa hierarchizacja. W tej kwestii nie było już jednoznaczności poglądów. Przykładem może być tutaj ewolucja stanowiska J. Lewandowskiego i J. Szomburga. Mianowicie już w 1998 roku sformułowali oni koncepcję, by priorytet nadać społecznym celom prywatyzacji i rozdać jednorazowo ludności cały majątek państwowy w postaci bonów prywatyzacyjnych. Później autorzy ci wycofali się z pierwotnej koncepcji i większą wagę przywiązywali do aspektów ekonomicznych, opowiadając się za prywatyzacją bardziej ukierunkowaną pod kątem celów restrukturyzacyjnych i efektywnościowych. Nie oznaczało to oczywiście rezygnacji przez nich z idei uwłaszczeniowej. Chodziło już jednak o inny zakres i tryb przeprowadzenia tego procesu.

Trzeba podkreślić, że koncepcjom społecznego rozdawnictwa sprzeciwiała się w zasadzie większość polskich ekonomistów, a także wielu ekspertów zachodnich. Stanowczo wypowiadali się w tej kwestii m.in. J. Mujżel, M. Nasiłowski, Z. Sadowski, T. Kowalik, a także M. Nuti i J. Kornai. Ci ostatni twierdzili, że „ darmowe rozdawnictwo jest iluzją i że własność państwowa nie może zostać roztrwoniona przez jej rozdawanie, lecz powinna być sprzedawana prywatnym właścicielom po realnych cenach rynkowych. Nie chodzi bowiem o to, by po prostu oddać własność, lecz o to, aby umieścić ją w rękach naprawdę lepszego właściciela”.

Tak więc ustalenie właściwej relacji celów społecznych i ekonomicznych należało niewątpliwie do bardziej kontrowersyjnych problemów prywatyzacji w Polsce. Ostatecznie przeważył jednak pogląd, że prywatyzacja nie powinna zostać podporządkowana celom krótkookresowym, jak np. wpływy budżetowe czy spełnienie od razu oczekiwań partycypacyjnych, lecz powinna służyć ukształtowaniu w dłuższej perspektywie sprawnego systemu gospodarczego. Uznano to za jeden z najważniejszych warunków powodzenia całego programu przekształceń własnościowych i reform ustrojowych.

Hierarchia celów prywatyzacji była niezmiernie ważna również i z tego powodu, że - jak to już stwierdzono - determinowała wybór odpowiednich metod prywatyzacji, a tym samym możliwe do osiągnięcia tempo przekształceń. Dla realizacji określonych celów prywatyzacji niezbędne było zastosowanie określonych metod. Tak np. wpływy budżetowe z prywatyzacji możliwe były do osiągnięcia tylko przy odpowiednich formach sprzedaży majątku państwowego. Podobnie osiągnięcie celów restrukturyzacyjnych i efektywnościowych wymagało zastosowania metod i technik właściwych prywatyzacji kapitałowej. Występowała więc w tym względzie pewna zależność wymienna pomiędzy metodami a celami prywatyzacji, a także pomiędzy samymi celami, jeśli wziąć pod uwagę np. szybkość prywatyzacji i lepszy dostęp do kapitału. Ilustruje to tabela 2.

W świetle zaprezentowanych w tabeli 2 alternatyw, w warunkach polskich konieczna była realizacja pewnej grupy celów. To zaś oznaczało, że proces prywatyzacji przebiegać musiał wielotorowo i przy zastosowaniu różnych metod i ścieżek. Ukształtował się przy tym pewien kompromis pomiędzy zwolennikami celów ekonomicznych a środowiskami samorządowymi.

TABELA 2

Cele a metody prywatyzacji

METODA PRYWATYZACJI	CEL PRYWATYZACJI
	Lepszy nadzór właścicielski	Szybkość i wykonalność	Lepszy dostęp do kapitału	Wyższe dochody budżetowe	Większa sprawiedliwość
Sprzedaż inwestorom zewnętrznym	+	-	+	+	-
Wykup przez pracowników	-	+	-	-	-
Powszechna prywatyzacja	?	+	?	-	+
Prywatyzacja żywiołowa	?	?	+	+	+

Źródło: A. Chordecki, A. Wojtyna, Transformacja własnościowa”, s. 46

Przedsiębiorstwa duże, o znacznej wartości kapitałowej miały zostać przeznaczone do sprzedaży inwestorom zewnętrznym i być poddane procedurom prywatyzacji kapitałowej, natomiast przedsiębiorstwa mniejsze, o znaczeniu lokalnym - procedurom prywatyzacji bezpośredniej, m.in. w formie tzw. spółek pracowniczych. Ponadto, w przypadku prywatyzacji kapitałowej, załogi pracownicze prywatyzowanych spółek Skarbu Państwa miały uzyskać określone przywileje i korzyści związane z zakupem akcji.

Niezwykle ważną kwestią, i to o zasadniczym znaczeniu, było także określenie właściwej sekwencji reform. Chodziło tutaj o dwie grupy problemów:

1. zależność czasową między głównymi częściami składowymi reform

(stabilizacja, liberalizacja, prywatyzacja itd. ),

2. zależność czasową między działaniami, jakie należy podjąć w ramach każdej części składowej (np. komercjalizacji i prywatyzacji).

Chociaż podzielano opinię, że te dwa wymiary sekwencji reform są ze sobą ściśle powiązane, to jednak nie ulegało wątpliwości, że kluczowe znaczenie w tym względzie będzie mieć relacja pomiędzy stabilizacją a prywatyzacją. Za wcześniejszą prywatyzacją przemawiała przede wszystkim ta okoliczność, że układ bodźców, jakie wyzwala własność prywatna, jest niezbędnym czynnikiem powodzenia stabilizacji. Ponadto procesy prywatyzacji uwiarygodnić miały całość transformacji i umocnić wśród podmiotów gospodarczych przekonanie o trwałości i nieodwracalności przemian.

Z kolei w stanowisku wskazującym na konieczność poprzedzenia prywatyzacji stabilizacją podkreślano głównie ten argument, że efektywny sektor prywatny może powstać tylko w warunkach właściwych sygnałów cenowych. Osiągnięcie cen równowagi warunkuje także prawidłowy przebieg samego procesu prywatyzacji. Jeżeli bowiem ceny są zbyt oddalone od tego poziomu, to nie wiadomo, ile jest wart prywatyzowany majątek. Komplikuje to więc jego wycenę. Dlatego też pierwszym krokiem powinna być stabilizacja makroekonomiczna, a dopiero później podejmować można działania w zakresie przemian własnościowych. Taka sekwencja reform jest szczególnie pożądana w warunkach dużej inflacji.

Sytuacja hiperinflacyjna w Polsce u progu lat 90 rozstrzygnęła w zasadzie dylemat kolejności reform. W rezultacie procesy prywatyzacji zaczęto realizować w warunkach twardych ograniczeń budżetowych, stabilizacji makroekonomicznej i postępującej liberalizacji życia gospodarczego. Zastosowana terapia szokowa i związane z nią zjawiska recesji powodowały, że same przedsiębiorstwa zaczęły upatrywać w prywatyzacji dróg wyjścia z kryzysu. Dostrzegano w niej szansę na restrukturyzację oraz na pozyskanie dodatkowego kapitału, technologii i nowych rynków zbytu. Z drugiej jednak strony pamiętać trzeba, jak to pokazało późniejsze doświadczenie, o społecznych kosztach takiej polityki. Stąd przyjęte dziesięć lat temu rozwiązania do dzisiaj budzą wiele kontrowersji, zwłaszcza w kontekście narastającego obecnie bezrobocia.

Jeżeli chodzi o relację pomiędzy prywatyzacją a komercjalizacją, to przeważała opinia, że - wobec braku realnej perspektywy przeprowadzenia w krótkim czasie całościowej prywatyzacji - przekształcenie przedsiębiorstw państwowych w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa prowadzi do pozytywnych skutków gospodarczych. W szczególności podkreślano następujące funkcje komercjalizacji:

• usprawnienie procesu zarządzania przedsiębiorstwem, poprzez poddanie go

regułom konkurencji rynkowej,

• wykreowanie rzeczywistych, a nie czysto formalnych funkcji nadzoru

właścicielskiego (corporate governance),

• przygotowywanie gruntu dla prywatyzacji kapitałowej, uważanej za najbardziej efektywną formę przekształceń własnościowych.

W gronie zwolenników komercjalizacji funkcjonowały również poglądy traktujące ten proces jako samodzielną formę przekształceń niektórych dziedzin, a nie jako etap przejściowy, będący jedynie wstępem do ich prywatyzacji. Dotyczyć to miało zwłaszcza przedsiębiorstw znajdujących się w dobrej kondycji ekonomicznej, mogących stanowić swego rodzaju katalizator dla negatywnych skutków procesów transformacji. Tego rodzaju opinie odżywają i obecnie, kiedy znane są przypadki realizacji projektów prywatyzacyjnych budzących poważne wątpliwości zarówno z punktu widzenia racjonalności ekonomicznej, jak i społecznej.

W tym kontekście nie należy również zapominać o argumentach wysuwanych przeciwko procesom komercjalizacji, a zwłaszcza projektom komercjalizacji powszechnej. W ramach tej argumentacji wysuwane były głównie te same zarzuty, które formułuje się przeciwko sektorowi przedsiębiorstw państwowych, jak np. pozorny charakter nadzoru właścicielskiego, nieefektywność gospodarcza, biurokracja i upolitycznianie zarządzania. Ponadto zwracano uwagę, że komercjalizacja prowadzi w gruncie rzeczy do opóźniania procesów prywatyzacji, a nawet stwarza ryzyko przeciągnięcia ich na dziesięciolecia. Stąd też powinna być ona wprowadzana stopniowo i wybiórczo i nie powinna przekraczać liczby kilkuset przedsiębiorstw.

3. Warunki realizacji prywatyzacji.

Wiadomym jest, że do realizacji każdego nowego programu - w tym wypadku prywatyzacji - muszą być spełnione pewne warunki. Wprowadzenie takiego programu wiąże się przede wszystkim z regulacjami systemowymi. Należało zatem podjąć prace legislacyjne nad odpowiednimi ustawami. Ponadto istotnym warunkiem wprowadzenia prywatyzacji były zasoby majątku państwowego.

3.1. Zasoby majątku państwowego.

Obiektywnym warunkiem realizacji programu prywatyzacji jest wielkość zasobów, które mogą być przedmiotem przekształceń własnościowych. Realizując zapisy ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa w Ministerstwie SP opracowywane jest corocznie Sprawozdanie o stanie mienia Skarbu Państwa. Jednym z ważniejszych celów tego sprawozdania jest prezentacja zasobów majątku państwowego, dająca podstawę do wyodrębnienia mienia przeznaczonego do prywatyzacji.

W sprawozdaniu, dla oszacowania zasobów prywatyzacyjnych będących obecnie w dyspozycji Ministra Skarbu Państwa przyjmuje się w zależności od rodzaju zasobów odpowiednią indywidualną metodę wyceny.

Wartość majątku przedsiębiorstw państwowych, jednoosobowych spółek Skarbu Państwa, akcji i udziałów w innych spółkach oraz wartość majątku powierzonego instytucjom prowadzącym prywatyzację wg stanu na 31 grudnia 1999 r. przedstawia poniższe zestawienie (tabela 3).

TABELA 3

Mienie Skarbu Państwa przeznaczone do prywatyzacji

Lp.	Rodzaj Mienia Skarbu Państwa	wartość w mld zł
1.	Przedsiębiorstwa i banki państwowe - wartość funduszy własnych	32,3
2.	Jednoosobowe spółki Skarbu Państwa - wartość funduszy własnych	65,1
3. 3.1. 3.2.	Akcje i udziały w pozostałych spółkach Skarbu Państwa Wartość rynkowa udziałów w spółkach giełdowych Wartość nominalna akcji i udziałów w innych spółkach	39,6 34,8 4.8
4. 4.1. 4.2.	Zasób Własności Rolnej Skarbu Państwa Grunty Pozostały majątek	21,9 14,3 7,6

Źródło: Opracowane na podstawie „Sprawozdania o stanie mienia Skarbu Państwa na dzień 31 grudnia 1999 r.”, MSP, 2000 r. Jest to ostatnie, najbardziej aktualne opracowanie o stanie mienia Skarbu Państwa

Według stanu na 31 grudnia 1999 r. majątek Skarbu Państwa w podmiotach gospodarczych i stanowiący zasób Własności Rolnej Skarbu Państwa szacowany jest na ok. 159 mld zł, w tym wartość przedsiębiorstw państwowych i banków państwowych, jednoosobowych spółek Skarbu Państwa oraz udziałów i akcji Skarbu Państwa wyniosła ok. 137 mld zł.

Część zasobów majątkowych służących realizacji zadań publicznych nie będzie prywatyzowana. Szacuje się, że wartość księgowa tego majątku wynosi ok. 41 mld zł.

Wartość majątku SP ciągle się zmienia. Z jednej strony wartość ta ulega pewnemu wzrostowi, m.in. dzięki korzystnej koniunkturze rynkowej, z drugiej strony w wyniku prywatyzacji ulega systematycznemu zmniejszaniu. Ponadto ogólna wartość rynkowa zasobów odbiega zarówno in plus, jak i in minus od wartości księgowej netto.

3.2. Regulacje systemowe - przedsięwzięcia legislacyjne.

Wypracowane w czasie dziesięcioletniej praktyki rozwiązania prawne dają ramowe podstawy do przekształceń własnościowych, umożliwiając przeprowadzenie procesu prywatyzacji adekwatnego do sytuacji ekonomicznej danego przedsiębiorstwa państwowego oraz spółki oraz uwarunkowań społeczno-gospodarczych kraju. Prowadzone w 2000 r. przez Ministerstwo Skarbu Państwa działania prywatyzacyjne oraz stosowane zasady, formy i reguły postępowania oparte były na następujących aktach prawnych:

1. Ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 51, poz. 298 z późn. zm.),

2. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 118, poz. 561 z późn. zm.),

3. Ustawa z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (Dz.U. Nr 24, poz. 122 z późn. zm.),

4. Ustawa z dnia 30 kwietnia 1993 r. o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji (Dz.U. Nr 44, poz. 202 z późn. zm.),

5. Ustawa z dnia 3 lutego 1993 r. o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw państwowych i banków oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 18, poz. 82 z późn. zm.),

6. Ustawa z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa - tekst jednolity (Dz.U. z 1995 r. Nr 57, poz. 299 z późn. zm.).

Przedsięwzięcia legislacyjne, jakie resort podejmował, zmierzały do usprawnienia przebiegu procesów restrukturyzacyjnych i prywatyzacyjnych, umożliwienia realizacji ciążących na Państwie zobowiązań o charakterze społecznym oraz do kompleksowego unormowania prawnego organizacji Skarbu Państwa i sposobu zarządzania jego majątkiem.

Prowadzone były prace legislacyjne w zakresie następujących projektów aktów normatywnych: ustaw i rozporządzeń. Podjęto prace nad ustawami:

1) o zmianie ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.

Po toczących się ponad 18 miesięcznych pracach Sejmu nad rządowym projektem ustawy o zmianie ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz innych ustaw, projekt ten nie został przyjęty przez Sejm. (w dniu 18 lutego 2000 r.) Tym samym, nie dokonano zasadniczych zmian w tej ustawie, a częściowa, kilkakrotna jej nowelizacja nie rozwiązała szeregu ważnych problemów. Ministerstwo Skarbu Państwa przygotowało następny projekt ustawy o zmianie ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz ustawy o wykorzystaniu wpływów z prywatyzacji części mienia Skarbu Państwa na cele związane z reformą systemu ubezpieczeń społecznych. Ustawa uchwalona przez Sejm w dniu 29 marca 2000 r. (Dz.U. Nr 31, poz. 383) umożliwia zrealizowanie ciążących na Państwie zobowiązań o charakterze społecznym, poprzez rozdysponowanie części akcji spółek, bądź określonej procentowo kwoty wpływów uzyskanych z prywatyzacji na cele: reformy systemu ubezpieczeń społecznych, zaspokojenia roszczeń byłych właścicieli mienia przejętego przez Skarb Państwa, rozwoju polskiej nauki, restrukturyzacji spółek Skarbu Państwa, uwłaszczenie obywateli RP,

2) o zmianie ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (ustawa uchwalona przez Sejm w dniu 15 grudnia 2000 r. - Dz.U. z 2001 r. Nr 4, poz. 226),

3) o organizacji Skarbu Państwa oraz o sposobie zarządzania jego majątkiem (wykonanie dyspozycji art. 218 Konstytucji RP - projekt został w dniu 12 lipca 2001 r. odrzucony przez Sejm),

4) o uchyleniu ustawy o funduszach przemysłowych i ich prywatyzacji w związku z reformą systemu ubezpieczeń społecznych oraz o zmianie niektórych ustaw (ustawa uchwalona przez Sejm w dniu 29 czerwca 2000 r. - Dz.U. Nr 60, poz. 703),

5) o reprywatyzacji nieruchomości i niektórych ruchomości osób fizycznych przejętych przez państwo lub gminę miasta stołecznego Warszawy oraz o rekompensatach (ustawa uchwalona przez Sejm w dniu 11 stycznia 2001 r., zawetowana przez Prezydenta RP),

6) o zmianie ustawy o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków oraz o zmianie niektórych ustaw, ustawy o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji oraz ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych - w związku z dostosowaniem do prawa Unii Europejskiej (projekt został przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 30 stycznia 2001 r. i skierowany do Sejmu ).

Wprowadzono także rozporządzenia:

1) Rady Ministrów w sprawie przekształcenia banku państwowego PKO BP w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa (rozporządzenie z dnia 18 stycznia 2000 r. - Dz.U. Nr 5, poz. 55),

2) Rady Ministrów w sprawie określenia przedsiębiorstw państwowych oraz jednoosobowych spółek Skarbu Państwa o szczególnym znaczeniu dla gospodarki (rozporządzenie z dnia 2 marca 2000 r. --Dz.U. Nr 22, poz. 274),

3) Rady Ministrów zmieniające rozporządzenie w sprawie szkoleń i egzaminów dla kandydatów na członków rad nadzorczych spółek, w których Skarb Państwa jest jedynym akcjonariuszem oraz wynagrodzeń członków rad nadzorczych tych spółek (rozporządzenie z dnia 20 grudnia 2000 r. - Dz.U. Nr 120, poz. 1269),

4) Rady Ministrów zmieniające rozporządzenie w sprawie określenia wzoru kwestionariusza przedsiębiorstwa państwowego przeznaczonego do komercjalizacji oraz wykazu dokumentów niezbędnych do sporządzenia aktu komercjalizacji (rozporządzenie przyjęte w dniu 30 stycznia 2001r.),

5) Ministra Skarbu Państwa w sprawie warunków i trybu dokonywania zmiany nieruchomości (rozporządzenie z dnia 22 lutego 2000 r. - Dz.U. Nr 22, poz. 288),

6) Ministra Skarbu Państwa zmieniające rozporządzenie w sprawie nadania statutu Bankowi Gospodarstwa Krajowego (rozporządzenie z dnia 14 listopada 2000 r. - Dz.U. Nr 107, poz. 1140).

Rozdział II

Komercjalizacja i prywatyzacja w świetle ustawy z 30 sierpnia 1996r.

1. Pojęcie prywatyzacji

Jak już wspomniano w rozdziale I, podstawą prawną polskiej prywatyzacji polskiej gospodarki po roku 1989 była ustawa o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych z dnia 13 lipca 1990 roku. Przewidywała ona dwie podstawowe formy prywatyzacji przedsiębiorstw:

1) prywatyzację kapitałową (pośrednią) polegającą na przekształceniu przedsiębiorstwa w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa (akcyjną lub z o.o.) lub „udostępnieniu” akcji (udziałów) spółki osobom trzecim na zasadach określonych w ustawie i kodeksie handlowym,

2) prywatyzację likwidacyjną obecnie nazywaną bezpośrednią, w ramach której następowała sprzedaż całości lub zorganizowanej części przedsiębiorstwa, wniesienie go do spółki albo oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania.

Przepisy omawianej ustawy były podstawą do przekształcenia kilku tysięcy państwowych przedsiębiorstw w spółki. Czynności te ujawniły jednak liczne niedoskonałe punkty owej regulacji, wskutek czego dnia 30 sierpnia 1996 roku uchwalona została, aczkolwiek w wielu punktach powielająca stare rozwiązania ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Na gruncie tej ustawy także mamy dwie zasadnicze drogi przekształcenia przedsiębiorstwa: prywatyzację pośrednią i bezpośrednią.

Prywatyzację poprzedza komercjalizacja przedsiębiorstwa państwowego, której przebieg jest jednak nieco inny niż przewidywała ustawa z 1990 roku. Różnice dotyczą przede wszystkim zakresu przedmiotowego legitymacji do wszczęcia procesu przekształcenia, a także celu jaki przyświeca organom inicjującym ten proces. Istnieje bowiem nieznana wcześniej tzw. komercjalizacja niesamoistna, czyli prowadzona w innym celu niż prywatyzacja. Ustawodawca przewidział ponadto zupełnie odrębny od zwykłego tryb komercjalizacji, którego celem jest utworzenie spółki z o.o. z udziałem dotychczasowych wierzycieli przekształconego przedsiębiorstwa (tzw. komercjalizacja z konwersją wierzytelności). Jest to rozwiązanie nieznane dotychczas na gruncie polskiego prawa. W ramach samego już procesu prywatyzacji pośredniej dochodzi do zbycia osobom trzecim akcji (udziałów) spółek utworzonych poprzez komercjalizację. Różnice w stosunku do unormowań poprzednich można dostrzec zwłaszcza w zakresie przyznanych pracownikom uprawnień do nabywania akcji.

Prywatyzacja bezpośrednia dochodzi do skutku poprzez sprzedaż przedsiębiorstwa państwowego, wniesienia go do spółki albo oddanie go odpłatnego korzystania. Obok przedsiębiorstw państwowych w ten sposób prywatyzowane mogą być także spółki powstałe w wyniku komercjalizacji. Metody prywatyzacji w Polsce obrazuje rysunek 1.

Należy zaznaczyć, że dotychczas prywatyzacja bezpośrednia zwana była także niekiedy prywatyzacją likwidacyjną, a to z tego względu, że do jej prowadzenia wymagano uprzedniej likwidacji przedsiębiorstwa państwowego i wykreślenia go z rejestru przedsiębiorstw. Obecnie jednak określenie to jest już nieadekwatne do charakteru prywatyzacji bezpośredniej. Majątkiem przedsiębiorstwa państwowego można obecnie dysponować z pominięciem konieczności jego likwidacji.

Ratio legis ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych z 1990 roku, podobnie jak i obecnie obowiązującej ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, było stworzenie prawnej podstawy do przeprowadzenia zakrojonych na szeroką skalę przekształceń zarówno w sferze własności, jak i sposobu zarządzania mieniem państwowym. Założeniem było pozyskanie inwestorów, głównie zagranicznych, gotowych do zainwestowania w dużej części w nierentowne przedsiębiorstwa państwowe.

RYSUNEK 1

Metody prywatyzacji

Źródło: opracowano na podstawie Ustawy z 30.08.1996r o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.

Niemal jednocześnie z modelem prywatyzacji narodził się tzw. Program Powszechnej Prywatyzacji. Jego celem było włączenie do procesów prywatyzacyjnych szerszych, niż to było możliwe na gruncie wcześniej omawianych ustaw prywatyzacyjnych, grup społeczeństwa. Powszechność wyraża się więc tutaj przede wszystkim we włączeniu wszystkich dorosłych obywateli do uczestnictwa w procesie przekształcenia i nabywania części mienia powszechnego i zarządzanie nim. Założenia Programu Powszechnej Prywatyzacji znalazły swoje legislacyjne odbicie przede wszystkim w ustawie o Narodowych Funduszach Inwestycyjnych i ich prywatyzacji oraz w wydawanych na jej podstawie przepisach wykonawczych.

Inne drogi prywatyzacji zostały przewidziane wyłącznie dla niektórych przedsiębiorstw o strategicznym dla państwa znaczeniu, a więc między innymi przedsiębiorstw energetycznych i przemysłu zbrojeniowego, banków, przedsiębiorstw przemysłu cukrowego.

2. Komercjalizacja przedsiębiorstwa państwowego.

Komercjalizacja to pierwszy etap przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego w podmioty prywatne. Może ona poprzedzać zarówno prywatyzację pośrednią, jak i bezpośrednią. Może ponadto, zgodnie z dyspozycją art.3 ust.2 powołanej ustawy, służyć innym celom niż prywatyzacja.

Komercjalizacja to proces, którego celem jest przekształcenie przedsiębiorstwa, czyli jednostki działającej w dużym stopniu na podstawie mechanizmów administracyjnoprawnych, w podmiot o charakterze prywatno - prawnym i tym samym przygotowanie gruntu pod mające nastąpić zmiany własnościowe. W wyniku komercjalizacji powstaje spółka (akcyjna, z o.o.), a więc podmiot, do którego stosuje się przepisy kodeksu handlowego. Powstała spółka wstępuje „we wszystkie stosunki prawne, których przedmiotem było przedsiębiorstwo państwowe, bez względu na charakter prawny tych stosunków”. Wynika z tego, że staje się ona podmiotem zarówno cywilnoprawnych, jak i administracyjnoprawnych stosunków, których stroną było przedsiębiorstwo państwowe. Nie ma wątpliwości, że spółkę tę wiążą wydane jeszcze w stosunku do przedsiębiorstwa państwowego decyzje administracyjne.

Komercjalizacji mogą podlegać wszystkie przedsiębiorstwa państwowe z wyjątkiem:

• przedsiębiorstw postawionych w stan likwidacji,

• przedsiębiorstw postawionych w stan upadłości,

• innych przedsiębiorstw, które zostały szczegółowo wymienione w art. 3 ust. 1 pkt 1-10 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.

Przedsiębiorstwa, których fundusze własne są niższe niż równowartość 4000,00 PLN, mogą być przekształcane jedynie w drodze komercjalizacji z konwersją wierzytelności (art. 3 ust. 4).

Rozpoczęcie procesu komercjalizacji wymaga zgłoszenia w tym zakresie inicjatywy przez upoważniony do tego podmiot. W brzmieniu obecnej ustawy podmiotami tymi są: organ założycielski, dyrektor przedsiębiorstwa państwowego z radą pracowniczą,

Minister Skarbu.

W stosunku do poprzednich unormowań ustawa wyraźnie ogranicza prawa organów przedsiębiorstwa na etapie przystępowania do komercjalizacji. Zniesiono wymóg opiniowania przez ogólne zebranie pracowników wniosków o przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego składanych przez organ założycielski oraz dyrektora i radę pracowniczą. Zniesiono także konieczność uzyskiwania zgody dyrektora i rady pracowniczej na złożenia wniosku o przekształcenie przez organ założycielski.

Z drugiej strony pojawiła się możliwość zgłoszenia inicjatywy samodzielnie przez Ministra Skarbu. W tym wypadku Minister Skarbu zobowiązany został jedynie do zawiadomienia dyrektora przedsiębiorstwa państwowego, rady pracowniczej oraz organu założycielskiego przedsiębiorstwa o zamiarze komercjalizacji (art. 4 ust. 2).

W wypadku komercjalizacji na wniosek organu założycielskiego organ ten zobowiązany jest do zawiadomienia dyrektora przedsiębiorstwa państwowego i rady pracowniczej o zamiarze komercjalizacji. W obu przypadkach, tzn. gdy komercjalizacja ma być dokonywana na wniosek organu założycielskiego lub z własnej inicjatywy Ministra Skarbu, dyrektor przedsiębiorstwa państwowego powinien w ciągu trzech miesięcy od otrzymania zawiadomienia doręczyć Ministrowi Skarbu Państwa kwestionariusz przedsiębiorstwa państwowego przeznaczonego do komercjalizacji wraz z dokumentami niezbędnymi do sporządzenia aktu komercjalizacji. Jeśli dyrektor przedsiębiorstwa państwowego nie dopełni tego obowiązku, Minister Skarbu Państwa zawiadamia organ założycielski, który ma od tej chwili miesiąc na doręczenie wyżej wymienionych dokumentów (art. 4 ust. 4).

Wymóg dostarczenia kwestionariusza przedsiębiorstwa państwowego i innych niezbędnych dokumentów obciąża przedsiębiorstwo państwowe także wtedy, gdy komercjalizacja ma nastąpić na wniosek dyrektora i rady pracowniczej tego przedsiębiorstwa.

Komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego w celu prywatyzacji dokonuje Minister Skarbu Państwa. Komercjalizacja w innym celu wymaga zgody Rady Ministrów (art.3 ust. 2). Na podstawie dostarczonych dokumentów, w tym przede wszystkim kwestionariusza przedsiębiorstwa państwowego, Minister Skarbu Państwa sporządza akt komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego. Akt komercjalizacji jest oświadczeniem woli, w którym Minister, działający za Skarb Państwa, ustala: statut (umowę) spółki, wysokość jej kapitału akcyjnego (zakładowego), nazwiska i imiona członków władz pierwszej kadencji.

Akt komercjalizacji zastępuje czynności określone w przepisach kodeksu handlowego, poprzedzające złożenie wniosku o wpisanie spółki do rejestru handlowego (art. 9 ust. 2). Chociaż ustawa milczy na temat formy, w jakiej akt powinien być sporządzony, ale ze względu chociażby na bezpieczeństwo obrotu należy go sporządzić w formie aktu notarialnego. Po sporządzeniu aktu komercjalizacji zarząd spółki niezwłocznie składa wniosek o wpisanie spółki do rejestru handlowego. Wykreślenie przedsiębiorstwa państwowego z rejestru przedsiębiorstw państwowych następuje z urzędu, z chwilą wpisania utworzonej spółki do rejestru handlowego. Postanowienie o dokonaniu wpisu i związane z nim wykreślenie przedsiębiorstwa z rejestru przedsiębiorstw państwowych staje się skuteczne od pierwszego dnia miesiąca przypadającego po wydaniu postanowienia (art. 10). Z tą chwilą dokonuje się przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w spółkę. Wskutek tego:

• spółka wstępuje we wszystkie stosunki prawne, których podmiotem było przedsiębiorstwo państwowe, bez względu na ich charakter prawny (art.1 ust.1);

• bilans zamknięcia przedsiębiorstwa państwowego staje się bilansem otwarcia spółki, przy czym suma kapitału akcyjnego (zakładowego i zapasowego) jest równa funduszom własnym przedsiębiorstwa (art. 7);

• pracownicy komercjalizowanego przedsiębiorstwa państwowego stają się z mocy prawa pracownikami spółki, z wyjątkiem dyrektora i pracowników zatrudnionych na podstawie powołania, których stosunek pracy wygasa ex lege z dniem wykreślenia przedsiębiorstwa państwowego z rejestru przedsiębiorstw państwowych (art. 6 ust. 3); pracownikom tym przysługuje z zasady odprawa w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia; należy przy tym zwrócić uwagę, że dyrektor, którego stosunek pracy wygasa zgodnie z dyspozycją art. 6 ust. 3 wraz z wykreśleniem przedsiębiorstwa państwowego z rejestru, z zasady zostaje powołany do pełnienia funkcji pierwszego prezesa zarządu nowo powstałej spółki, chyba że nie wyrazi zgody na pełnienie tej funkcji (art. 6 ust. 2);

• do spółki powstałej w wyniku komercjalizacji stosuje się przepisy kodeksu handlowego, jeśli ustawa nie stanowi inaczej (art.5).

Przepis art. 5 należy uznać za normę kolizyjną, regulującą wzajemne relacje między kodeksem handlowym a ustawą o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Relacja ta odpowiada zasadzie lex specialis derogat legi generali. Prawem szczególnym jest w tym wypadku ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. W odniesieniu do spółki jednoosobowej Skarbu Państwa przepisy kodeksu handlowego należy zatem stosować wprost, chyba że regulacja szczególna znajduje się w ustawie o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych; dotyczy to zwłaszcza niżej opisanych sytuacji:

Po pierwsze - akt komercjalizacji zastępuje przewidziane w kodeksie handlowym czynności poprzedzające złożenie wniosku o wpis spółki do rejestru. W konsekwencji wyłączone zostały przepisy kodeksu handlowego dotyczące między innymi: wnoszenia wkładów, wpłat na akcje (udziały) czy konieczności dokonywania sprawozdania i jego badania przez biegłych rewidentów;

Po drugie - w zakresie statusu władz spółki ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych wprowadza rozwiązania szczególne, odmienne od przewidzianych w kodeksie. W spółkach powstałych w wyniku komercjalizacji działa rada nadzorcza ( art. 11 ust. 1 zd. 1), jednak w spółkach z o.o. powstałych w wyniku komercjalizacji można nie ustanawiać rady. Prawo kontroli wykonuje wtedy wspólnik lub osoba przez niego upełnomocniona (art. 10 ust. 2). Liczbę członków rady określa statut jednak pierwsza rada nadzorcza liczy pięć osób, w tym 2 przedstawicieli pracowników. W spółkach powstałych w wyniku przekształcenia przedsiębiorstwa przemysłu rolno - spożywczego rolnicy lub rybacy oraz inni pracownicy mają po jednym przedstawicielu w radzie nadzorczej;

Po trzecie - szczególny charakter mają postanowienia ustawy dotyczące trybu powoływania i odwoływania rady. Tak długo, jak spółka jest jednoosobową spółką Skarbu Państwa, członków rady powołuje i odwołuje walne zgromadzenie, którym w jednoosobowej spółce jest Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Skarbu Państwa lub - na mocy odrębnych upoważnień - Agencja Prywatyzacji (art. 9 ust. 4). Kandydatów na członków rady nadzorczej wskazuje Minister Skarbu Państwa oraz organ, który pełnił przed komercjalizacją funkcje organu założycielskiego przedsiębiorstwa państwowego, z tym, że 2/5 składu rady nadzorczej stanowią osoby wybrane przez pracowników albo w 1/5 przez pracowników i w 1/5 przez rolników i rybaków. Tryb wyboru tych członków określa statut lub regulaminy uchwalone w sposób określony w statucie (art. 12 ust. 1,3). Tak długo, jak Skarb Państwa jest jedynym akcjonariuszem - udziałowcem, członkom rady nadzorczej nie wolno:

• pozostawać ze spółką w stosunku pracy ani świadczyć na jej rzecz pracy lub usług na podstawie innego tytułu prawnego;

• posiadać akcji lub udziałów w podmiotach gospodarczych tworzonych przez spółkę ani pozostawać z nimi w stosunku pracy; nie mogą również świadczyć pracy lub usług na rzecz tych podmiotów na podstawie innego tytułu prawnego (art. 13 ustawy o kom. i p.p.p. ).

Po zbyciu przez Skarb Państwa ponad połowy akcji komercjalizowanej spółki postanowienia statutu dotyczące powoływania i odwoływania członków rady nadzorczej mogą być zmienione, jednak uprawnienia pracowników i rolników lub rybaków nadal podlegają regulacji ustawowej (art. 19).

Po czwarte - częściowo odmienną od zasad kodeksu handlowego regulację wprowadza ustawa także w zakresie sprawowania zarządu. Różnice te dotyczą powoływania członków zarządu oraz możliwości zawarcia przez spółkę umowy o sprawowanie zarządu z osobą trzecią.

W art. 16 ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych stwierdza, iż w spółce powstałej w wyniku komercjalizacji, zatrudniającej średnio rocznie powyżej 500 pracowników, jeden członek zarządu wybierany jest przez pracowników spółki. Zasady oraz tryb wyboru i odwoływania członka zarządu przez pracowników określa statut. Fakt, że pracownicy nie dokonali wyboru członka zarządu nie stanowi przeszkody przy wpisaniu spółki do rejestru ani w podejmowaniu przez zarząd uchwał (art. 16 ust. 3). Zarządzanie spółką może być powierzone osobie trzeciej - fizycznej lub prawnej. W takiej sytuacji ustanawia się zarząd jednoosobowy (z pominięciem przepisów o wyborze członka zarządu przez pracowników), a stanowi go osoba, której zlecono sprawowanie zarządu. Osoba ta, wyłoniona w drodze konkursu przeprowadzonego przez radę nadzorczą, działa na podstawie umowy - zlecenia zawartej między tą osobą a radą nadzorczą spółki za zgodą walnego zgromadzenia (zgromadzenia akcjonariuszy). Umowa określa:

• obowiązki i uprawnienia osoby wykonującej zarząd;

• wynagrodzenie przysługujące jej za sprawowanie zarządu (wybór zarządu zależy m.in. od czynników finansowych spółki);

• czas trwania umowy oraz przesłanki jej przedterminowego rozwiązania (art. 17 ustawy o kom. i p.p.p.).

2.1. Komercjalizacja z konwersją wierzytelności.

Ustawa wprowadza drugi sposób komercjalizacji, który od wyżej opisanego różni się przede wszystkim tym, że:

• w jego wyniku może dojść do utworzenia jedynie spółki z o.o.,

• utworzona w ten sposób spółka z o.o. nie ma charakteru spółki jednoosobowej Skarbu Państwa,

• utworzona spółka nie wchodzi we wszystkie stosunki prawne swego poprzednika, ponieważ stosunki z wierzycielami posiadającymi wierzytelności konwertowalne i częściowo umarzalne ulegają zmianie, stosownie do przepisów ustawy.

W pewnym uproszczeniu można komercjalizację z konwersją wierzytelności określić jako proces pełniący w zasadzie dwie funkcje. Po pierwsze - następuje przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w spółkę prawa handlowego (sp. z o.o.) z konsekwencjami, które zostały już wcześniej omówione. Po drugie - dopuszczenie dotychczasowych wierzycieli do objęcia udziałów w utworzonej spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w zamian za wierzytelności prowadzi do częściowego oddłużenia spółki.

Trzeba mieć jednak na uwadze fakt, że mimo wymienionych tutaj różnic między dwoma typami komercjalizacji, wynikających przede wszystkim z odmiennych funkcji, które mają one pełnić, zasady i procedura nimi rządząca są w dużej mierze takie same. Prawnym tego wyrazem jest art. 30 ust. 1 i 2 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, który mówi, iż do spółek powstałych z przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego z udziałem wierzycieli stosuje się zasady dotyczące spółek komercjalizowanych na zasadach ogólnych. Przepis ten znajdzie zastosowanie zwłaszcza w odniesieniu do władz nowej spółki: trybu i zasad powoływania członków rady nadzorczej i zarządu oraz możliwości zawierania umów o sprawowanie zarządu, a także rejestracji spółki.

Przekształceniu z udziałem wierzycieli mogą podlegać jedynie przedsiębiorstwa państwowe, jeżeli: suma zobowiązań, zaciągniętych kredytów i pożyczek powiększona o należne wierzycielom odsetki za zwłokę w zapłacie tych wierzytelności, stanowi więcej niż 60% wartości księgowej aktywów lub suma zobowiązań krótkoterminowych zaciągniętych kredytów i pożyczek krótkoterminowych oraz kredytów i pożyczek przeterminowanych, powiększona o należne wierzycielom odsetki za zwłokę w zapłacie tych wierzytelności, stanowi więcej niż 50% przychodów pomniejszonych o przychody ze sprzedaży środków trwałych i inwestycji uzyskanych przez przedsiębiorstwo państwowe w okresie od dnia 1 stycznia 1995 roku do dnia 31 grudnia 1995 roku.

Ustawa przewiduje też wyłączenia podmiotowe. Nie mogą być przekształcone w spółki z o.o. z udziałem wierzycieli m.in. te przedsiębiorstwa państwowe (art. 22) :

• w stosunku do których wszczęto postępowanie likwidacyjne,

• których upadłość ogłoszono (chyba, że na przekształcenie wyrazili zgodę wierzyciele posiadający łącznie nie mniej niż 50% ogólnej sumy wierzytelności),

• które zawarły prawomocny układ lub ugodę bankową,

• które wykonują prawomocną decyzję o podziale lub łączeniu,

• które pomimo przekształcenia w spółkę nadal spełniałyby przesłanki określone w art. 21 ust. 1 ustawy, dotyczące zadłużenia.

W procesie komercjalizacji z udziałem wierzycieli zasadnicza rola przypada wierzycielom posiadającym tzw. wierzytelności konwertowalne. Ustawa określa je jako wszelkie wierzytelności pieniężne powstałe przed dniem 31 grudnia 1995 roku, według stanu z dnia 31 grudnia 1995 roku, z wyjątkiem m.in. wierzytelności:

• ze stosunku pracy,

• nie przekraczających kwoty 5000 zł,

• wobec podmiotów zagranicznych,

• w dniu wejścia w życie ustawy jeszcze nie wymagalnych (art. 24).

Ponadto ustawa wprowadza jeszcze pojęcie wierzytelności częściowo umarzalnych. Są nimi zgodnie z art. 24 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych:

• wierzytelności wobec budżetu państwa,

• wierzytelności z tyt. Ubezpieczeń społecznych i składek na rzecz Funduszu Pracy, Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.

Procedurę komercjalizacyjną rozpoczynają dyrektorzy przedsiębiorstw państwowych spełniających warunki komercjalizacji, o których była wyżej mowa. Mają oni obowiązek w ciągu trzech miesięcy od wejścia w życie ustawy przedstawić Ministrowi Skarbu Państwa wnioski o przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością z udziałem Skarbu Państwa i wierzycieli (art. 25 ust. 1). Do wniosków tych należy dołączyć szereg dokumentów wymienionych w art. 25 ust. 2 ustawy, w tym między innymi: spis wierzycieli - ze wskazaniem imion, nazwisk lub firm, adresów, wykaz wierzytelności i terminów ich płatności wraz z należnymi odsetkami, wyliczający osobno wierzytelności konwertowalne, częściowo umarzalne oraz inne wierzytelności.

Minister Skarbu Państwa po otrzymaniu wniosków wraz z dołączonymi dokumentami, bez zbędnej zwłoki sporządza projekt aktów komercjalizacji z konwersją wierzytelności i przedstawia go wierzycielom posiadającym wierzytelności konwertowalne (art. 26 ust. 1). Ustawa przewiduje trzymiesięczny termin, licząc od dnia otrzymania projektu aktu komercjalizacji, w ciągu którego wierzyciele mogą odmówić zgody na objęcie udziałów w zamian za wierzytelności.

Brak wyraźnej pisemnej odmowy w tym terminie ustawa nakazuje traktować jako zgodę na objęcie udziałów za wierzytelności na warunkach oznaczonych w akcie komercjalizacji (art. 26 ust.2).

Aby procesom przekształceniowym nadać bieg, potrzebna jest zgoda wierzycieli posiadających powyżej 50% sumy wierzytelności konwertowalnych i częściowo umarzalnych (art. 28) na objęcie udziałów. W związku z niejasną redakcją art. 26 i art. 28 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych nasuwa się jednak pewna wątpliwość dotycząca tego, czy zgodę na objęcie udziałów mają wyrazić wierzyciele posiadający wierzytelności konwertowalne, czy też wszyscy wierzyciele. Należy przychylić się do stanowiska, iż treść aktu komercjalizacji nie wymaga zgody posiadaczy wierzytelności częściowo umarzalnych i innych wierzytelności niż wierzytelności konwertowalne.

W wyniku przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego wszyscy wierzyciele posiadający wierzytelności konwertowalne obejmują za nie udziały o wartości nominalnej odpowiadającej 1/3 przysługujących im należności (art. 29 ust. 1). Warto przy tym podkreślić, że decyzja wierzycieli akceptujących akt komercjalizacji lub nie wyrażających pisemnego sprzeciwu w określonych terminach odnosi skutek także wobec tych wierzycieli, którzy taki sprzeciw zgłosili.

Wartość nominalna udziałów przyznawanych wierzycielom może ulec proporcjonalnej redukcji w wypadku, gdy wysokość kapitału zakładowego będzie niższa niż suma wartości nominalnych udziałów przypadających wierzycielom (art. 29 ust. 2).

Wierzytelności częściowo umarzalne z dniem rejestracji spółki ulegają umorzeniu w części stanowiącej 70% tych wierzytelności. Pozostałe 30% spółka ma zaspokoić w 24 miesięcznych ratach, poczynając od siódmego miesiąca po wpisaniu spółki do rejestru (art. 24 ust. 2 i 3).

1. Prywatyzacja pośrednia.

Prywatyzacja pośrednia, czyli kapitałowa, polega na przekazaniu własności do przedsiębiorstwa państwowego prywatnym właścicielom w zamian za zainwestowany przez nich kapitał. Jest to więc „pogłębienie” procedury komercjalizacyjnej, ponieważ w ramach tej ostatniej dochodzi jedynie do zmiany charakteru prawnego przekształconej jednostki, przy czym uprawnienia właścicielskie pozostają wyłącznie przy Skarbie Państwa.

Prywatyzacja pośrednia może dotyczyć zarówno spółek skomercjalizowanych w „zwykłym” trybie, jak i powstałych przy zastosowaniu komercjalizacji z konwersją wierzytelności. W pierwszym wypadku w wyniku prywatyzacji pośredniej spółka przestanie mieć charakter jednoosobowej spółki Skarbu Państwa, w drugim - wzrośnie liczba udziałowców spółki.

Prywatyzacja pośrednia polega na zbywaniu należących do Skarbu Państwa udziałów lub akcji spółek powstałych w wyniku komercjalizacji osobom trzecim - fizycznym lub prawnym. Zanim dojdzie jednak do zaoferowania tych akcji lub udziałów, dokonuje się analizy prawno - ekonomicznej prywatyzowanej spółki. Celem tej analizy jest ustalenie sytuacji prawnej majątku spółki, stanu i perspektyw rozwoju przedsiębiorstwa spółki, oszacowanie wartości przedsiębiorstwa oraz ocena realizacji obowiązków wynikających z tytułu wymagań ochrony środowiska (art. 32 ust. 1).

Szczegółowe przepisy dotyczące zakresu analizy, sposobu jej zlecania, opracowania, odbioru i finansowania oraz warunków, przy których spełnieniu można odstąpić od opracowania analizy, wydaje Rada Ministrów poprzez rozporządzenia (art. 32 ust. 2). Do czasu wydania takiego rozporządzenia, zgodnie z dyspozycją art. 76 ustawy „ zachowują moc przepisy wykonawcze wydane na podstawie ustawy z dnia 13 lipca 1990 roku o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych”.

Zbycia udziałów lub akcji dokonuje w imieniu Skarbu Państwa Minister Skarbu Państwa lub Agencja Prywatyzacji (art. 31 a). Obowiązują dwa tryby zbywania akcji (udziałów): tryb zwykły, przewidziany w art. 33 ust. 1 ustawy; w tym wypadku zbycie następuje poprzez: oferty ogłoszone publicznie, przetarg publiczny, rokowania podjęte na podstawie publicznego ogłoszenia; tryb nadzwyczajny, który przewiduje ustawa w art. 33 ust. 3 zezwalając Radzie Ministrów na dokonanie zbycia akcji lub udziałów w innym niż zwykły trybie.

Jeśli chodzi o pierwszą możliwość, tj. zbycie akcji w trybie zwykłym, stosuje się przepisy rozporządzeń wydanych przez Radę Ministrów określające szczegółowy tryb zbywania akcji (udziałów) oraz warunki, jakim powinny odpowiadać. Odbywa się to poprzez:

• ofertę zbycia akcji,

• zaproszenia do składania ofert nabycia akcji oraz zaproszenia do rokowań, które mogą dotyczyć zobowiązań inwestycyjnych, zobowiązań odnoszących się do ochrony środowiska, a także do ochrony interesów pracowników i innych osób związanych ze spółką (art. 33 ust. 2).

Ogólną podstawę do dokonania zbycia akcji (udziałów) będą stanowić ponadto, do czasu wydania wyżej wymienionych rozporządzeń, przepisy kodeksu cywilnego.

Ofertą w rozumieniu art. 66 k.c. jest złożone drugiej stronie oświadczenie woli zawarcia umowy, określające jej istotne postanowienia. Do zawarcia umowy dochodzi w chwili otrzymania przez składającego ofertę oświadczenia o jej przyjęciu, wysłanego w oznaczonym w ofercie terminie, a gdyby nie był on oznaczony - bez nieuzasadnionego opóźnienia.

Oferty publiczne spółek Skarbu Państwa w Polsce polegają na oferowaniu ich akcji na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych. Dopuszczenie spółki na giełdę wymaga spełnienia szeregu warunków określonych przez ustawę o publicznym obrocie papierów wartościowych oraz przez Komisję Papierów Wartościowych.

Dotyczą one wielkości spółki, jej wartości, wyników finansowych, perspektyw na przyszłość. Komplet informacji o spółce przygotowany jest przez niezależną i renomowaną firmę doradczą. Jest on - w postaci prospektu emisyjnego podawany do wiadomości publicznej.

Sprzedaż akcji jest poprzedzana akcją promocyjną w prasie, radiu i telewizji, a w razie potrzeby - prezentacjami wobec poważnych potencjalnych nabywców oraz ich doradców inwestycyjnych. Cena i inwestorzy zazwyczaj są określani metodą "book building".

Minister Skarbu Państwa czasami decyduje się sprzedać część akcji drobnym inwestorom indywidualnym, część inwestorom instytucjonalnym (banki, fundusze inwestycyjne), a resztę przeznacza do późniejszej sprzedaży inwestorowi strategicznemu.

Korzyści dla spółki wynikające z oferty publicznej to przede wszystkim wzrost jej wiarygodności w oczach klientów i banków oraz możliwość pozyskiwania środków na rozwój przez nowe emisje akcji. Istotna może też być darmowa reklama firmy spółki.

Pracownicy spółki otrzymują za darmo do 15 % akcji Skarbu Państwa. Z ich punktu widzenia ważna jest łatwość sprzedania akcji po dwóch latach karencji i uzyskanie korzystnej ceny.

Przepisy o przetargu (art.70¹- 70⁴ k.c.) zostały wprowadzone do kodeksu cywilnego ustawą z dnia 23 sierpnia 1996 roku. Choć przetarg jest odmiennym od trybu ofertowego sposobem zawarcia umowy, to jednak można dostrzec liczne cechy wspólne. Przede wszystkim ogłoszenie przetargu zawiera w sobie dwa elementy:

• ofertę ogłaszającego przetarg co do warunków przetargu,

• zaproszenie do składania ofert przez uczestników przetargu.

Przystąpienie do przetargu, niezależnie od jego rodzaju, ma charakter przyjęcia oferty złożonej przez organizatora przetargu osobom trzecim. Przystąpienie do przetargu następuje przez składanie ofert przez uczestników. Regulamin przetargu może przewidywać szczegółowe warunki, którym oferty powinny odpowiadać, może także zobowiązywać uczestników do wpłacenia wadium w określonej wysokości. Przetarg ustny zakończony jest przez wybór najkorzystniejszej oferty lub zamknięcie przetargu bez wybrania jakiejkolwiek oferty, chyba, że inaczej zastrzeżono w warunkach przetargu. Sytuacja wygląda podobnie w przypadku przetargu pisemnego.

Przetarg publiczny polega na publicznym zaproszeniu inwestorów kwalifikowanych przez Skarb Państwa, reprezentowany przez Ministra Skarbu Państwa lub Agencję Prywatyzacji, do składania przez nich ofert na zakup istotnego pakietu akcji lub udziałów spółek Skarbu Państwa.

W ogłoszeniu Skarb Państwa określa m.in. minimalną liczbę akcji, którą musi objąć inwestor, minimalną cenę za akcję oraz minimalne przyrzeczone nakłady inwestycyjne i zobowiązania socjalne.

Ogłoszenia ukazują się zazwyczaj co miesiąc, w piątek, w dzienniku "Rzeczpospolita". W określonym czasie potencjalni nabywcy przedkładają o sobie informację, wpłacają wadium oraz otrzymują pisemną informację o spółce. Mogą oni także zapoznać się na miejscu z przedsiębiorstwem spółki. Następnie składają oni w zamkniętej kopercie ofertę zgodnie z warunkami określonymi w ogłoszeniu Skarbu Państwa. Po upłynięciu terminu składania ofert komisja powołana przez Ministra Skarbu Państwa otwiera wszystkie koperty, ocenia zgodność ofert z ogłoszeniem oraz typuje nabywcę, który przedstawił najlepszą ofertę. Minister Skarbu Państwa może unieważnić przetarg, ale nie może wskazać innego nabywcy niż wytypowany przez komisję.

Warunki zaproponowane przez wskazanego nabywcę obowiązują go przez trzy miesiące. W tym czasie umowa kupna-sprzedaży akcji jest podpisywana przez Ministra Skarbu Państwa. W przypadku wycofania się nabywcy traci on wadium.

Metoda ta została uruchomiona w połowie 1996 r. Podstawowym ograniczeniem tej techniki jest stosowanie jej do spółek małych i średniej wielkości oraz o stosunkowo prostej strukturze organizacyjnej i jednolitych produktach.

Zawarciu umowy w drodze rokowań kodeks cywilny poświęca przepis art. 72. Umowa dochodzi do skutku, jeżeli strony dojdą do porozumienia co do wszystkich jej postanowień, które były przedmiotem rokowań. Metoda ta stosowana jest na ogół do prywatyzacji spółek średniej i dużej wielkości, których pakiety kontrolne akcji powinny być udostępniane kwalifikowanym inwestorom strategicznym, krajowym lub zagranicznym. Metodą tą sprywatyzowano w Polsce fabryki opon, browary, producentów chemii gospodarczej, przedsiębiorstwa farmaceutyczne, przemysł cukierniczy, przedsiębiorstwa elektromaszynowe i inne.

Potencjalni inwestorzy zapraszani są do podjęcia rokowań na podstawie ogłoszeń Ministra Skarbu Państwa drukowanych w dzienniku "Rzeczpospolita". Przed ukazaniem się ogłoszenia Minister Skarbu Państwa lub Agencja Prywatyzacji zleca przeprowadzenie analizy spółki. Często wykonywana jest analiza całego sektora, z uwzględnieniem stanu rynku danych wyrobów w kraju i za granicą.

Ministerstwo Skarbu Państwa podpisuje umowę z doradcą, który pomaga Skarbowi Państwa w rokowaniach z nabywcami. Doradcami są renomowane firmy doradcze krajowe, a w razie potrzeby międzynarodowe oraz kancelarie prawne.

Rokowania prowadzą pracownicy ministerstwa lub Agencji Prywatyzacji. Dotyczą one liczby sprzedawanych akcji, ich ceny, warunków zapłaty, przyrzeczonych inwestycji, pakietu socjalnego i ewentualnie innych warunków transakcji.

W przypadku wielu potencjalnych inwestorów ich liczba jest ograniczona po wstępnych negocjacjach do dwóch lub trzech, a następnie do jednego, z którym, po uwzględnieniu podstawowych warunków transakcji, precyzuje się umowę kupna-sprzedaży akcji. Rokowania bywają czasochłonne, niekiedy mogą trwać nawet przez rok lub dłużej.

W trakcie trwania rozmów pracownicy Ministerstwa Skarbu Państwa oraz ich doradcy nie informują osób trzecich o potencjalnych inwestorach i o przebiegu negocjacji. Do wiadomości publicznej podawane są tylko informacje uzgodnione z nabywcą, po podpisaniu umowy kupna-sprzedaży akcji.

Wspólną cechą wszystkich omawianych tu trybów zbywania akcji (udziałów) jest ich publiczny charakter. Zbycie akcji należących do Skarbu Państwa w inny sposób jest nieważne (art. 34).

Obok trybu odpłatnego nabycia akcji (udziałów) ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych przewiduje również przyznanie w określonych wypadkach uprawnień do nieodpłatnego nabycia akcji (udziałów). Osobami uprawnionymi do nieodpłatnego nabycia akcji są: tzw. uprawnieni pracownicy, czyli osoby wymienione w art. 2 ust. 5 ustawy; są to przede wszystkim osoby będące pracownikami prywatyzowanego przedsiębiorstwa w dniu wykreślenia go z rejestru; osoby, które w dniu wykreślenia przedsiębiorstwa z rejestru były stroną umowy o zarządzanie przedsiębiorstwem oraz osoby, które przepracowały w przekształcanej jednostce co najmniej 10 lat, a rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło wskutek przejścia na rentę, emeryturę lub z przyczyn leżących po stronie zakładu pracy oraz rolnicy i rybacy, czyli osoby, które ustawa definiuje w art. 2 ust. 6.

Uprawnienie do nieodpłatnego nabycia akcji (udziałów) przez wyżej wymienione osoby powstaje w dniu zbycia przez Skarb Państwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych i wygasa z upływem 6 miesięcy od tej chwili (art. 38 ust. 1). Akcje przeznaczone do nieodpłatnego nabycia nie mogą być przedmiotem obrotu przed upływem 2 lat od dnia zbycia przez Skarb Państwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych. Umowa mająca za przedmiot obrót tymi akcjami przed upływem powyższego terminu jest ex lege nieważna (art. 38 ust. 3 i 4).

Uprawnionym osobom przysługuje prawo do nabycia maksymalnie 15% należących do Skarbu Państwa akcji (udziałów) prywatyzowanej spółki. Faktyczną wartość nominalną akcji/ udziałów przeznaczonych do nieodpłatnego nabycia ustala się w podany niżej sposób.

Dla przedsiębiorstw państwowych, które w chwili wykreślenia z rejestru przedsiębiorstw miały uregulowane zobowiązania wobec Skarbu Państwa, wartość nominalną akcji przeznaczonych do nieodpłatnego nabycia odlicza się poprzez pomnożenie przez 24 liczby osób uprawnionych do nabycia tych akcji. Uzyskany w ten sposób iloczyn mnoży się przez wartość średniego wynagrodzenia miesięcznego w sektorze przedsiębiorstw z okresu 6 miesięcy przed miesiącem, w którym następuje nabycie akcji.

Jeżeli uzyskana w ten sposób wartość nominalna akcji spółki, przeznaczonych do nieodpłatnego nabycia jest niższa niż 15% akcji tej spółki należących do Skarbu Państwa, to będzie ona stanowić przedmiot podziału między osoby uprawnione do nieodpłatnego nabycia. Jeżeli jednak wartość ta przekraczałaby 15%, to nadwyżki tej nie uwzględnia się przy dzieleniu akcji (udziałów).

Te same zasady stosuje się przy obliczaniu wartości akcji przeznaczonych do nieodpłatnego nabycia w przypadku spółek powstałych z przekształcenia przedsiębiorstw państwowych nie mających w chwili wykreślenia ich z rejestru przedsiębiorstw uregulowanych zobowiązań wobec Skarbu Państwa oraz z tytułu ubezpieczeń - z tym, że mnożnik 24 zostaje zastąpiony przez 18. Strukturę prywatyzacji pośredniej obrazuje rysunek 2.

RYSUNEK 2

Prywatyzacja pośrednia

2.3. Prywatyzacja bezpośrednia

2.3.1. Zasady i formy prywatyzacji bezpośredniej.

W porównaniu z prywatyzacją pośrednią prywatyzacja bezpośrednia stanowi proces zdecydowanie bardziej uzależniony od procedur komercjalizacyjnych. O ile do przeprowadzenia prywatyzacji pośredniej niezbędne jest przekształcenie przedsiębiorstwa w spółkę prawa handlowego, o tyle do prywatyzacji bezpośredniej nie jest to konieczne. Prywatyzacji bezpośredniej podlegają bowiem podmioty będące wciąż przedsiębiorstwami państwowymi. Różnica ta wynika w głównej mierze stąd, iż celem prywatyzacji pośredniej jest utrzymanie ciągłości bytu przekształcanego podmiotu przy zmianie jedynie struktury organizacyjno - prawnej, podczas gdy prywatyzacja bezpośrednia prowadzi do całkowitego unicestwienia tego podmiotu.

Dokładniej rozróżnienie to podkreślały przepisy poprzedniej ustawy prywatyzacyjnej z 1990 roku, które z prywatyzacją bezpośrednią łączyły konieczność przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego. Obecnie wymóg ten nie istnieje. Prywatyzacja bezpośrednia dotyczy zatem przede wszystkim nie skomercjalizowanych przedsiębiorstw państwowych, chociaż art.1 ust. 2 pkt 2 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych przewiduje także możliwość rozporządzenia w ten sposób składnikami materialnymi i niematerialnymi spółki powstałej w wyniku komercjalizacji.

Prywatyzacja bezpośrednia polega na rozporządzeniu wszystkimi składnikami materialnymi i niematerialnymi majątku przedsiębiorstwa państwowego, o których mówi art. 55¹ k.c., poprzez:

• sprzedaż przedsiębiorstwa,

• wniesienie przedsiębiorstwa do spółki,

• oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania (art. 39 ust.1).

Z chwilą dokonania którejś z wyżej wymienionych czynności przedsiębiorstwo w znaczeniu podmiotowym (przedsiębiorstwo państwowe) zostaje wykreślone z rejestru przedsiębiorstw i przestaje istnieć. Przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym przechodzi na własność nabywcy (w wypadku sprzedaży lub wniesienia go do spółki) lub pozostaje własnością Skarbu Państwa (w sytuacji oddania przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania).

Prywatyzacji bezpośredniej mogą podlegać przedsiębiorstwa państwowe spełniające łącznie następujące przesłanki:

• zatrudnienie w przedsiębiorstwie w dniu 31 grudnia roku poprzedzającego rok wydania zarządzenia o prywatyzacji nie może przekraczać 500 osób;

• wartość sprzedaży towarów i usług w tym okresie nie może być wyższa od równowartości w złotych polskich kwoty 6 000 000 euro;

• wysokość funduszy własnych w dniu 31 grudnia roku poprzedzającego rok wydania zarządzenia o prywatyzacji nie może być wyższa od równowartości w złotych polskich 2 000 000 euro.

Procedura prywatyzacyjna obejmuje różne działania. Pierwszym z nich jest sporządzenie analizy prawno - ekonomicznej. Podobnie jak to się dzieje przy prywatyzacji pośredniej, tak i tu, przed wydaniem zarządzenia o prywatyzacji dokonuje się analizy stanu przedsiębiorstwa, polegającej między innymi na ustaleniu stanu prawnego jego majątku i ocenie realizacji obowiązków wynikających z wymogów ochrony środowiska i dóbr kultury oraz oszacowaniu wartości przedsiębiorstwa. Zakres tej analizy, sposób jej zlecenia, opracowywania oraz finansowania określa Rada Ministrów poprzez rozporządzenia (art.42).

Kolejnym krokiem jest zarządzenie o prywatyzacji bezpośredniej. Wydaje je organ założycielski za zgodą Ministra Skarbu z własnej inicjatywy, a także na wniosek dyrektora przedsiębiorstwa i rady pracowniczej albo gdy złożona zostanie oferta nabycia przedsiębiorstwa, zawiązania spółki z udziałem Skarbu Państwa lub zawarcia umowy o odpłatne korzystanie z przedsiębiorstwa (art. 41 ust. 1 i 2).

W zarządzeniu organ założycielski określa w szczególności sposób prywatyzacji oraz wskazuje osobę, której udzielił pełnomocnictwa do jej dokonania. Do zarządzenia załącza się analizę prawno - ekonomiczną. Zarządzenie o prywatyzacji podlega ujawnieniu w rejestrze przedsiębiorstw państwowych (art. 41 ust. 4 i 5).

Z dniem wydania zarządzenia o prywatyzacji ustaje działalność dotychczasowych organów przedsiębiorstwa, a ich funkcje przejmuje pełnomocnik do spraw prywatyzacji (art. 43 ust. 1). Jest nim osoba wskazana przez organ założycielski w zarządzeniu o prywatyzacji.

Pełnomocnik do spraw prywatyzacji dokonuje ponadto czynności związanych z przekształceniami prywatyzacyjnymi, działając za organ założycielski. Pełnomocnik do spraw prywatyzacji działa zatem w podwójnej roli: po pierwsze - jest reprezentantem organu założycielskiego w zakresie czynności prywatyzacyjnych, po drugie - wykonuje funkcje nie istniejących organów przedsiębiorstwa państwowego do czasu jego wykreślenia z rejestru przedsiębiorstw.

Pełnomocnik do spraw prywatyzacji dokonuje czynności sprzedaży przedsiębiorstwa, wniesienia go do spółki lub też oddania do odpłatnego korzystania. Po wykonaniu tych czynności sporządza bilans zamknięcia, a następnie niezwłocznie występuje z wnioskiem do sądu o wykreślenie przedsiębiorstwa z rejestru. O fakcie tym organ założycielski zawiadamia Ministra Skarbu Państwa (art. 43 ust. 3).

1. Sprzedaż przedsiębiorstwa

Jeżeli zarządzenie o prywatyzacji bezpośredniej przewiduje, że przedsiębiorstwo państwowe ma zostać sprywatyzowane poprzez sprzedaż, pełnomocnik do spraw prywatyzacji może tego dokonać: w drodze przetargu publicznego albo w drodze rokowań podjętych na podstawie publicznego zaproszenia.

Jeżeli Rada Ministrów nie określi, na mocy art. 48 ust. 7, szczegółowego trybu sprzedaży, do czynności tych stosuje się przepisy kodeksu cywilnego ze zmianami wynikającymi z art. 48 ustawy.

Umowa sprzedaży powinna dokładnie określać cenę kupna (art. 535 k.c.). Zgodnie z art. 48 ust. 3 ustawy cena ustalona w drodze przetargu lub rokowań zostaje pomniejszona o maksymalnie 15%, którą to sumę kupujący przekazuje na zakładowy fundusz świadczeń socjalnych. Zapłata należności z tytułu sprzedaży przedsiębiorstwa może być dokonana w ratach, pod warunkiem zabezpieczenia kwoty pozostałej do zapłaty po uiszczeniu pierwszej raty, której wysokość ustawa określa na minimum 20% ceny całkowitej. Pozostała część należności może być spłacana przez okres nie dłuższy niż pięć lat i jest oprocentowana.

W razie sprzedaży przedsiębiorstwa w drodze rokowań umowa, obok koniecznych elementów każdej umowy sprzedaży, powinna także uwzględniać zobowiązania kupującego w zakresie przewidywanych inwestycji, ochrony środowiska oraz miejsc pracy.

2.3.3. Wniesienie przedsiębiorstwa do spółki.

Ta forma prywatyzacji polega na tym, że mienie prywatyzowanego przedsiębiorstwa zostaje wniesione w formie aportu do spółki na zasadach określonych w trybie rokowań podjętych na podstawie publicznego zaproszenia. Chodzi tu więc zwłaszcza o takie sytuacje, w których, w drodze rokowań, pełnomocnik do spraw prywatyzacji zawiąże w imieniu Skarbu Państwa spółkę z innymi podmiotami, do której wniesie w formie aportu mienie przedsiębiorstwa państwowego. Inni akcjonariusze powinni wnieść wkłady na pokrycie minimum 25% kapitału akcyjnego. Spółka, do której zostanie wniesiony majątek przedsiębiorstwa państwowego, musi być spółką kapitałową. Przepisy nie zawierają natomiast ograniczeń co do kręgu osób, które mogą stać się wspólnikami obok Skarbu Państwa.

Akcje (udziały) utworzonej w tym trybie spółki należące do Skarbu Państwa zostaną zbyte w sposób przewidziany w wypadku sprzedaży udziałów (akcji) spółek prywatyzowanych w ramach prywatyzacji pośredniej, a więc w formie:

• oferty ogłoszonej publicznie,

• przetargu publicznego,

• rokowań podjętych na podstawie publicznego zaproszenia.

Osobom będącym pracownikami przedsiębiorstwa w dniu zawarcia umowy rozporządzającej przedsiębiorstwem przysługuje prawo do nieodpłatnego nabycia 15% akcji (udziałów) należących do Skarbu Państwa w tej spółce (na zasadach art. 36, 38 ustawy o kom. i p.p.p.).

Ustawa osobno reguluje sytuację, kiedy akcjonariuszami spółki, do której ma zostać wniesione mienie przedsiębiorstwa, są oprócz Skarbu Państwa wyłącznie osoby będące w dniu wydania zarządzenia prywatyzacyjnego pracownikami przedsiębiorstwa oraz rolnicy i rybacy. Powinni oni wnieść wkłady na pokrycie minimum 10% kapitału spółki. Ponadto Skarb Państwa zobowiązany jest do corocznego oferowania im akcji (udziałów) w takiej liczbie, aby ich udział w kapitale spółki z dnia wpisania do rejestru mógł po pięciu latach od dokonania wpisu wynieść 51%. Nabywanie akcji tą drogą jest odpłatne.

Do tych spółek odnoszą się także przepisy o zbywaniu akcji (udziałów) Skarbu Państwa nie oferowanych pracownikom lub nie nabytych przez nich w drodze rokowań, publicznej oferty lub przetargu, oraz przepisy o nieodpłatnym nabywaniu 15% akcji/ udziałów Skarbu Państwa przez pracowników, rolników i rybaków.

2.3.4. Oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania.

Trzecim sposobem prywatyzacji bezpośredniej dopuszczonej przez ustawodawcę jest zawarcie umowy między Skarbem Państwa, reprezentowanym przez pełnomocnika do spraw prywatyzacji, a spółką spełniającą określone w ustawie warunki o oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania. Wymagania stawiane spółkom, o których tu mowa, muszą być spełnione łącznie. Wymaga się więc, aby:

1. do spółki przystąpiła odpowiednio ponad połowa ogólnej liczby pracowników przedsiębiorstwa państwowego;

2. akcjonariuszami spółki były wyłącznie osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania w kraju, chyba że Minister Skarbu Państwa wyda stosowne zezwolenie;

3. opłacony kapitał zakładowy spółki nie może być niższy niż 20% wysokości funduszu założycielskiego i funduszu przedsiębiorstwa w dniu, na który został sporządzony bilans za rok obrotowy poprzedzający wydanie zarządzenia o prywatyzacji bezpośredniej;

4. co najmniej 20% akcji (udziałów) zostało objętych przez osoby nie zatrudnione w prywatyzowanym przedsiębiorstwie.

Wątpliwości budzi charakter prawny umowy o oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania. Wydaje się, że wykazuje ona podobieństwo przede wszystkim do dzierżawy i użytkowania, które dają uprawnionemu prawo korzystania z przedsiębiorstwa oraz pobierania pożytków. Natomiast jeżeli strony wprowadzą do umowy postanowienia, o których mowa w art. 52 ust. 2 ustawy, umowa ta będzie wówczas wykazywała podobieństwa do umowy leasingu. Klauzule dotyczące tej umowy to:

1. postanowienie, że po upływie czasu, na jaki umowa została zawarta, i po spełnieniu określonych w umowie warunków, prawo własności przedsiębiorstwa zostanie przeniesione na przejmującego; w tej sytuacji opłaty uiszczane na rzecz Skarbu Państwa powinny zawierać spłatę wartości przedsiębiorstwa; umowa może jednak stanowić, że własność przedsiębiorstwa przejdzie na przejmującego jeszcze przed upływem okresu, na jaki umowa została zawarta, lecz nie wcześniej niż po zapłaceniu przez przejmującego co najmniej 1/3 należności wynikającej z umowy oraz po zatwierdzeniu bilansu i rachunku wyników za drugi rok obrotowy od dnia zawarcia umowy o odpłatne korzystanie; okres ten może ulec skróceniu o połowę w przypadku spłacenia przez przejmującego co najmniej połowy należności ustalonej w umowie (art. 52 ust. 3 i 4);

2. postanowienie, że po upływie czasu, na jaki umowa została zawarta, przejmujący będzie miał prawo nabycia przedsiębiorstwa, jest to tzw. opcja zakupu; cena zostaje ustalona po zakończeniu okresu, na jaki zawarto umowę o odpłatne korzystanie;

3. postanowienie, że po upływie dwóch lat od dnia zawarcia umowy akcje spółki o podwyższonym kapitale będą mogły objąć osoby prawne.

Umowa o odpłatne korzystanie może być zawarta na czas nie przekraczający 10 lat. Prawa i obowiązki Skarbu Państwa wynikające z tej umowy wykonuje Minister Skarbu Państwa. Ma on m.in. prawo jej rozwiązania przed upływem okresu, na jaki została zawarta, gdy przejmujący nie wykonuje lub nienależycie wykonuje zobowiązania z niej wynikające. Przejmującemu nie przysługuje zwrot nakładów ani świadczeń w związku z umową. W tej sytuacji przedsiębiorstwo może być wniesione do spółki lub sprzedane w trybie publicznego przetargu lub rokowań. Przepisy ustawy tworzą generalną zasadę, że zbycie przedsiębiorstwa wywołuje skutki wobec osób trzecich z chwilą ich zawiadomienia, najpóźniej jednak z chwilą wykreślenia przedsiębiorstwa państwowego z rejestru (art. 46 ust.1).

Artykuł 40 ustawy stwierdza, iż kupujący lub przejmujący przedsiębiorstwo wstępuje we wszystkie prawa i obowiązki mu przysługujące, bez względu na charakter stosunku prawnego, z którego wynikają. Przepis ten należy rozumieć w ten sposób, że przejęcie tych praw i obowiązków nastąpi jedynie w przypadkach zbycia przedsiębiorstwa (sprzedaż, wniesienie do spółki), natomiast w przypadku zawarcia umowy o oddanie do odpłatnego korzystania wstąpienie w te prawa i obowiązki jest możliwe tylko wtedy, jeśli w umowie przewidziano przeniesienie własności na przejmującego i dopiero z tą chwilą.

Jeśli chodzi o przejęcie zobowiązań, to ustawa wprowadza dodatkowo jeden przepis szczególny dotyczący tej kwestii. Otóż art. 47 ustawy stwierdza, iż: po pierwsze - przejęcie zobowiązań przedsiębiorstwa państwowego w wyniku prywatyzacji bezpośredniej przez nabywcę lub przejmującego nie wymaga zgody wierzycieli, ponieważ skutkiem dokonania prywatyzacji jest unicestwienie przedsiębiorstwa i wykreślenie go z rejestru przedsiębiorstw (mamy tu do czynienia ze zwalniającym przejęciem długu); po drugie - kupujący albo przejmujący przedsiębiorstwo odpowiada za jego zobowiązania tylko do wartości przedsiębiorstwa według stanu z chwilą nabycia, a ceny z chwili zaspokojenia wierzycieli.

Należy wobec tego uznać, iż w przypadku prywatyzacji bezpośredniej dochodzi do przejęcia długów przedsiębiorstwa państwowego przez nabywcę (przejmującego), którego odpowiedzialność zostaje jednak ustawowo ograniczona jedynie do wartości nabytego przedsiębiorstwa.

Strukturę prywatyzacji bezpośredniej obrazuje rysunek 3.

RYSUNEK 3

Prywatyzacja bezpośrednia

2.4. Likwidacja i upadłość przedsiębiorstw państwowych.

Jedną z istotnych formuł realokacji mienia państwowego jest metoda eliminowania z rynku podmiotów trwale deficytowych w oparciu o art. 19 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych. Dotyczy ona przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą ze stratą i nie rokujących szans na zmianę tej sytuacji.

Najbardziej efektywną strategią likwidacji nierentownych przedsiębiorstw, ukierunkowaną na kontynuację działalności w nowych formach własności, jest sprzedaż zorganizowanych części majątku inwestorom zewnętrznym, połączona ze sprzedażą mienia, którym nie jest zainteresowany główny nabywca. Ta strategia likwidacji (zbliżona do procedur prywatyzacji bezpośredniej) prowadzi do, skutecznej z reguły, sanacji sprawnie działającej części przedsiębiorstwa i utrzymania zatrudnienia. Zdecydowana większość przedsiębiorstw likwidowana jest metodą sprzedaży poszczególnych składników majątku.

Likwidacja w wymienionym wyżej trybie pośrednio łączy się z procesem prywatyzacji poprzez transfer produktywnego lecz nie wykorzystywanego (nierentownego) mienia państwowego sektorowi prywatnemu, przy czym tzw. mienie niechciane (zazwyczaj socjalne) przejmuje z mocy prawa Skarb Państwa.

Efektywność tej metody ujmowania jako procentowy udział procesów zakończonych w liczbie rozpoczętych jest nadal dość niska (wynosi 50,0 %), a sam proces kosztowny i długotrwały.

Do dnia 31 grudnia 1999 roku Minister Skarbu Państwa nie zgłosił sprzeciwu wobec 1641 wniosków o likwidację przedsiębiorstwa państwowego ze względów ekonomicznych (w 1999 roku - 57 wniosków), z tego w 126 przypadkach likwidacja dotyczyła przedsiębiorstw podległych organom administracji centralnej.

W wyniku likwidacji w trybie art.19 ustawy o p.p. majątek zlikwidowanego przedsiębiorstwa może być alokowany w zorganizowanych częściach (poprzez sprzedaż lub/i wniesienie do spółki) do więcej niż jednej spółki. Łączna liczba spółek powstałych w wyniku likwidacji z przyczyn ekonomicznych według stanu na dzień 31 grudnia 1999 roku wynosiła 1886.

W 820 przedsiębiorstwach (w 1999 roku - w 52) zakończono likwidację i wykreślono je z rejestru p.p., natomiast w 618 przedsiębiorstwach odstąpiono od procedur likwidacyjnych i ogłoszono ich upadłość. W stan upadłości stawiane są głównie przedsiębiorstwa, w których proces likwidacji wydłuża się (nawet do kilku lat), co powoduje, że staje się on kosztowny.

Doprowadziło to do sytuacji, w której przedsiębiorstwo nie może sprostać narastającym zobowiązaniom przekraczającym wartość jego likwidowanego majątku. Możliwość taką przewidują odpowiednie zapisy ustawy o przedsiębiorstwach państwowych.

Postępowanie upadłościowe należy do właściwości sądów gospodarczych. Sąd może na wniosek dłużnika lub organu założycielskiego ogłosić upadłość, gdy podmiot gospodarczy zaprzestał płacić długi lub gdy jego majątek nie wystarcza na zaspokojenie długów. Sens gospodarczy likwidacji i upadłości jest podobny. Upłynnienie aktywów i zaspokojenie wierzycieli jest zadaniem zarówno likwidatora, jak i syndyka nadzorowanego przez sędziego Komisarza. Różnice polegają na odmiennych przesłankach, procedurach i możliwościach zadysponowania majątkiem. Likwidacja bowiem może być przeprowadzona tylko wówczas, gdy istnieją podstawy do stwierdzenia, że środki uzyskane ze sprzedaży mienia (aktywów) pozwolą na zaspokojenie w całości wierzycieli i pokrycie kosztów postępowania.

Natomiast upadłość sąd może ogłosić na wniosek każdego dłużnika lub organu założycielskiego, gdy sprzedaż majątku nie wystarcza na zaspokojenie wierzycieli, bądź gdy podmiot gospodarczy trwale zaprzestał płacenia długów.

Struktura branżowa likwidowanych przedsiębiorstw w trybie art. 19 ustawy o pp. była bardzo zróżnicowana. W większości były to przedsiębiorstwa prowadzące działalność produkcyjną - 31,5%, budowlane - 17,4% oraz związane z handlem i naprawami pojazdów - 13,1%. Podmioty nabywające mienie polikwidacyjne działały na ogół w tej samej branży co firmy likwidowane.

W latach 1990 - 1999, likwidacją z art.19 ustawy o pp. objęto 1355 przedsiębiorstw zatrudniających mniej niż 200 osób - 82,6% ogółu przedsiębiorstw likwidowanych w ww. trybie, co wskazuje, że likwidacja z przyczyn ekonomicznych prowadzona jest w przedsiębiorstwach małych. Udział przedsiębiorstw zatrudniających powyżej 200 osób w grupie podmiotów likwidowanych w tym trybie systematycznie maleje.

Pomimo ilościowej dominacji na mapie przemian własnościowych procesów likwidacyjnych ze względów ekonomicznych oraz stałej poprawy skuteczności działań likwidatorów, nie przynoszą one tak znaczących efektów gospodarczych, jak duże projekty realizowane na ścieżce prywatyzacji pośredniej.

W pierwszym okresie przekształceń, gdy istniało wiele przedsiębiorstw nadmiernie obarczonych majątkiem trwałym nie przynoszącym zysku, jak np.: grunty, budynki mieszkalne, ośrodki wypoczynkowe itp. ta forma zmian własnościowych była najczęściej stosowana. Niekiedy trudności związane ze zbywaniem majątku, który rzadko miał uregulowany stan prawny, wydłużały nawet do kilku lat procesy likwidacji a wartość zobowiązań często przekraczała wartość likwidowanego mienia przedsiębiorstwa. Dlatego też efektywność tej metody wyznaczona stosunkiem procesów zakończonych do rozpoczętych, była z reguły niska.

Pomimo wciąż licznych zastrzeżeń co do trybu i tempa procesów likwidacyjno-upadłościowych, były one nadal istotną formułą realokacji mienia. Stanowiły ważną metodę eliminowania z życia gospodarczego podmiotów trwale deficytowych i odgrywały istotna rolę w procesie transferowania produktywnych, a nieużytkowanych lub użytkowanych nieefektywnie zasobów do zastosowań potencjalnie dochodowych. Problemem pozostaje wciąż nierównomierny popyt na oferowane mienie, balast mienia niezbywalnego oraz nieuregulowana sytuacja prawna wielu nieruchomości.

2.5. Program Powszechnej Prywatyzacji - Program Narodowych Funduszy Inwestycyjnych

Program Narodowych Funduszy Inwestycyjnych został przygotowany w oparciu o ustawę o Narodowych Funduszach Inwestycyjnych i ich prywatyzacji z dnia 30.04.1993 r. Pierwszym etapem Programu rozpoczynającym jego realizację, było powołanie w marcu 1995 r. 15 Narodowych Funduszy Inwestycyjnych w formie spółek akcyjnych.

Podstawowym zadaniem NFI było pomnażanie powierzonego im majątku, dlatego też w omawianej ustawie znalazł się zapis, że Fundusze mogą zawierać umowy o zarządzanie z wyłonionymi w drodze przetargu firmami zarządzającymi. Czternaście zarejestrowanych NFI (z wyjątkiem NFI im. E. Kwiatkowskiego) skorzystało z tej możliwości podpisując odpowiednie umowy. W dniu 12.07.1995 r. Minister Przekształceń Własnościowych, działając jako walne zgromadzenie akcjonariuszy, zatwierdził umowy o zarządzanie majątkiem Funduszy.

Kolejnym etapem Programu było losowanie spółek parterowych (portfelowych) przez wszystkie Fundusze. Procedura ta została przeprowadzona w dwóch turach w lipcu oraz w grudniu 1995 r. W pierwszym terminie NFI dokonały wyboru wiodących pakietów akcji 413 spółek Programu Powszechnej Prywatyzacji w drugim zaś 99. Łącznie do Narodowych Funduszy Inwestycyjnych wniesiono więc akcje 512 spółek.

Po trzech latach od wniesienia spółek do NFI blisko połowa z nich ma, bądź w najbliższym czasie znajdzie nowych inwestorów strategicznych. Do końca 1999 r. inwestora zewnętrznego pozyskały 233 spółki. W spółkach portfelowych dominują inwestorzy krajowi, jednak zauważalne stają się również inwestycje z udziałem kapitału zagranicznego.

Największym zainteresowaniem inwestorów strategicznych cieszyły się spółki z branż produkcji artykułów żywnościowych i napojów, produkcji tkanin, budownictwa oraz produkcji z pozostałych surowców niemetalicznych. Łącznie w tych czterech grupach branżowych zawarto prawie 60% transakcji. Funduszami, które najszybciej bo już od 1996 r. rozpoczęły proces wprowadzania do spółek inwestorów strategicznych były NFI Progress, NFI Magna Polonia, NFI im. E. Kwiatkowskiego, NFI Fortuna i Zachodni NFI. Funduszami, które do końca 1999 r. były najbardziej zaangażowane w sprzedaż pakietów większościowych spółek portfelowych były NFI Magna Polonia (13 spółek), Zachodni NFI (11 spółek), NFI Progress (10 spółek), NFI i. E. Kwiatkowskiego i XI NFI (po 9 spółek). Transakcje przeprowadzone przez te fundusze stanowiły ponad połowę ogółu zawartych transakcji.

W oparciu o odpowiednie rozporządzenia Rady Ministrów - w sierpniu 1995 r. rozpoczęły się przygotowania do kolejnego etapu Programu NFI, czyli dystrybucji Powszechnych Świadectw Udziałowych (PŚU). Uruchomiona została ogólnopolska akcja sporządzania i weryfikacji spisów osób uprawnionych do odbioru powszechnych świadectw udziałowych. Do ich otrzymania uprawnionych zostało ponad 28 mln obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, którzy byli zameldowani na pobyt stały w kraju i mieli do dnia 31 grudnia 1994 roku ukończone 18 lat.

Planowana na 12 miesięcy dystrybucja Powszechnych Świadectw Udziałowych rozpoczęła się w dniu 22 listopada 1995 roku.

Poprzedziła ją zakrojona na szeroką skalę kampania informacyjna, edukacyjna i promocyjna. Rozpoczęła się ona w październiku 1995 r. i była czynnikiem, który w znacznym stopniu zadecydował o powodzeniu dystrybucji PŚU.

W 1997 r. zakończyła się dystrybucja powszechnych świadectw udziałowych programu NFI. W podstawowym okresie dystrybucji, tj. od 22.11.1995 r. do 31.01.1997 r. (wraz z okresem reklamacyjnym) wydano 25.855.417 świadectw, co oznacza, że odebrało je 96,09% uprawnionych. W okresie od 15.09. do 15.12.1997 r. trwała dystrybucja świadectw dla osób bez stałego zameldowania. W tym czasie (plus okres reklamacyjny) wydano dodatkowo 33.917 świadectw. W sumie wydano 25.889.334 świadectw udziałowych.

Dnia 12 maja 1997 r. rozpoczęła się wymiana świadectw udziałowych na akcje Narodowych Funduszy Inwestycyjnych, a debiut giełdowy akcji wszystkich funduszy miał miejsce 12 czerwca 1997 r.

Niemal od początku notowań NFI na giełdzie występował ciągły spadek kursów ich akcji. Wartość indeksu NFI - będącego sumą kursów akcji wszystkich Narodowych Funduszy Inwestycyjnych - w pierwszym dniu notowania na GPW wyniosła ponad 170 zł i była jak dotąd rekordowo wysoka. Indeks NIF nigdy już nie osiągnął tak wysokiej wartości. Po trzech latach obecności NFI na giełdzie, czyli w połowie czerwca 2000 r. indeks NIF osiągnął zaledwie 1/3 swej wartości z dnia pierwszego notowania.

Dnia 31 grudnia 1998 r. minął okres ważności PŚU. Z tym dniem zakończył się kolejny etap realizacji Programu Narodowych Funduszy Inwestycyjnych, bowiem termin upływu ważności PŚU zamykał możliwość ich dematerializacji i wymiany na akcje NFI.

Z ogólnej liczby 25.889.334 wydanych świadectw udziałowych dematerializowano i zamieniono na akcje NFI 25.547.705, a tym samym 341.630 świadectw (1,32% ogółu wydanych) pozostało w rękach nabywców w postaci materialnej.

Według stanu na koniec 1999 r. - udział Skarbu Państwa zmniejszył się w poszczególnych Funduszach do średnio 15%.

Spółki wniesione do NFI, od marca 1997 r. stały się również przedmiotem obrotu publicznego. Do końca 1999 r. z ogólnej liczby 512 spółek NFI, na Giełdzie Papierów Wartościowych znalazło się 26 firm, natomiast 13 spółek na Centralnej Tablicy Ofert (CTO).

Liderem wśród funduszy wiodących, których spółki znalazły się w obrocie publicznym okazał się Jedenasty NFI, który do końca analizowanego okresu wprowadził na giełdę 5 spółek (na CTO zaś 3 firmy).

W wyniku realizowanej od listopada 1998 r. sprzedaży pakietów akcji należących do Skarbu Państwa w spółkach portfelowych, do końca I kwartału 2000 r. Minister Skarbu Państwa zbył łącznie akcje 63 spółek. Wpływy do budżetu z tego tytułu osiągnęły 567,6 mln zł.

Osiągnięte na koniec 1999 r. wyniki finansowe poszczególnych NFI potwierdziły wcześniejsze obawy, że ich trudna sytuacja ekonomiczno-finansowa utrzyma się a szansa na jej poprawę w najbliższym czasie jest nikła. Na koniec 1999 r. wszystkie Fundusze charakteryzowały się ujemnym wynikiem finansowym i w większości przypadków była to strata utrzymująca się od kilku lat (w 1998 r. dodatni wynik finansowy uzyskały: Pierwszy NFI, NFI Progress, NFI Magna Polonia i NFI Octava).

Przy wyrażaniu opinii o ogólnie bardzo złej sytuacji ekonomiczno-finansowej wszystkich Funduszy, nie można pominąć jednak faktu, że wyniki finansowe przynajmniej kilku NFI były zadowalające do końca III kwartału 1999 r. Stan taki miałby szansę utrzymać się do końca roku, gdyby nie konieczność spłaty kredytów zaciągniętych przez kilka Funduszy w NBP a przyznanych ze środków Banku Światowego. Spłaty wysokich zadłużeń spowodowały w końcu roku swoistego rodzaju załamanie finansowe wielu z nich. Przyjmując zatem warunkowe założenie, że spłaty zobowiązań były w minionym roku jedną z głównych przyczyn złej kondycji wybranych NFI, można wyrazić optymizm, że przynajmniej te z Funduszy, które spłaciły już zaciągnięte kredyty, zakończą następny rok lepszymi wynikami.

Przyczyną tak złych wyników na koniec 1999 r. były również tworzone przez NFI rezerwy oraz tzw. odpisy aktualizujące. Fundusze przeznaczyły na ten cel w minionym roku 1,6 mld zł, z czego aż prawie 70% przypadło na ostatni kwartał. Fundusze stale ponoszą także bardzo wysokie koszty działalności, a wiec głównie koszty wynagrodzeń dla firm zarządzających. W ostatnim kwartale 1999 r. łączne koszty z tego tytułu przekroczyły 61 mln zł i były o około 5% wyższe niż przed rokiem. W skali całego roku koszty wszystkich funduszy wzrosły o około 13% i osiągnęły prawie 270 mln zł.

Złą sytuację funduszy pogłębia dodatkowo niemal całkowity brak przychodów z inwestycji. Mimo wypracowanych przez niektóre fundusze programów i strategii inwestycyjnych, w 1999 r. tylko w przypadku trzech (V NFI Victoria, Jedenasty NFI i Zachodni NFI) prowadzona polityka przyniosła zamierzony cel i przychody.

O niewielkich szansach na poprawę po 1998 r. trudnej sytuacji niemal wszystkich Funduszy przekonani byli, jak się okazało, nie tylko uczestnicy rynku kapitałowego i potencjalni nabywcy akcji NFI, ale niestety także osoby zarządzające i kierujące funduszami Do końca 1999 r. ulokowały one bowiem w akcjach własnych funduszy niespełna 700 tysięcy zł. i zgromadziły pakiet blisko 135 tysięcy walorów. W większości przypadków do osób zarządzających należy co najwyżej kilka walorów kierowanej przez siebie spółki.

Podsumowanie efektów kilkuletniej już działalności NFI skłania do stwierdzenia, iż nie w pełni potwierdziły się oczekiwania co do powodzenia Programu Powszechnej Prywatyzacji. Zainteresowanie programem jak dotychczas osiągnęło swój szczyt jedynie w okresie dystrybucji świadectw udziałowych a następnie przy wymianie świadectw na akcje poszczególnych NFI. Po zakończeniu tego etapu zainteresowanie obywateli programem zaczęło wyraźnie spadać. W zaistniałych warunkach konieczne wydaje się podjęcie przez poszczególne NFI działań, które wzmocniłyby ich pozycje na rynku i powiększyły kapitalizację.

Krokiem w tym kierunku może być - jak w przypadku Trzeciego i Jedenastego NFI - połączenie dwóch (lub więcej) słabych Funduszy w jeden podmiot - silniejszy i bardziej atrakcyjny. Fuzje funduszy przyczyniają się bowiem do znacznego obniżenia kosztów operacyjnych, a przede wszystkim bardzo wysokich kosztów wynagrodzenia firm zarządzających. Fuzje sprzyjają również bardziej efektywnemu zarządzaniu portfelem, zarówno jeśli chodzi o pakiety większościowe jak i mniejszościowe, a także wpływają bezpośrednio na wzrost wartości aktywów, gwarantując zwiększenie zainteresowania potencjalnych inwestorów instytucjonalnych.

Szansą na poprawienie kondycji Funduszy jest oczywiście także skuteczne (co można już ostatnio zaobserwować) wyzbywanie się nierentownych spółek przynoszących jedynie straty i pozostawienie w portfelu dobrych firm o wysokiej płynności.

O zasadności wprowadzenia i kontynuowania wspomnianych rozwiązań świadczyć może ożywienie na rynku NFI jakie ma miejsce niemal od początku 2000 r. Po wielu miesiącach zastoju i wbrew ogólnym tendencjom w połowie tego roku wartość akcji narodowych funduszy inwestycyjnych zaczęła wzrastać. Mimo tak długo oczekiwanej poprawy, na odpowiedź jednak na pytanie czy tendencja taka ma szansę się utrzymać i czy inwestowanie w akcje NFI przestanie być przedsięwzięciem ryzykownym trzeba będzie jeszcze poczekać.

2.5.1. Opinie na temat Programu Powszechnej Prywatyzacji

Dla masowego uczestnictwa społeczeństwa w procesach prywatyzacyjnych ogromne znaczenie miał program Narodowych Funduszy Inwestycyjnych. Trudno wyobrazić sobie zakrojoną na szerszą skalę kampanię edukacyjną i informacyjną. Doświadczenia zdobyte przy tej okazji miały bardzo duże znaczenie dla przyszłej praktyki prywatyzacyjnej (np. tworzenie kapitałowych funduszy emerytalnych). Świadectwa udziałowe odebrało w końcu prawie 26 mln Polaków, czyli 95% uprawnionych, ale ten frekwencyjny sukces nie oznaczał głębokiej społecznej akceptacji programu.

Na początku października 1995 roku prawie co siódmy ankietowany uważał, iż Program Powszechnej Prywatyzacji jest dla niego korzystny, a prawie co szósty - że niekorzystny. Natomiast jedna trzecia badanych sądziła, że dla nich osobiście jest on w takim samym stopniu korzystny, co niekorzystny.

O wynikających z Programu Powszechnej Prywatyzacji korzyściach dla polskiej gospodarki przekonany był w tym czasie co czwarty Polak, najczęściej z grup przedstawicieli kadry kierowniczej i inteligencji oraz ankietowanych legitymujących się wyższym wykształceniem.

Natomiast najwięcej jego przeciwników było wśród pracowników fizyczno-umysłowych. Brak zdania w tej kwestii najczęściej deklarowali rolnicy indywidualni, robotnicy wykwalifikowani i niewykwalifikowani.

Sprzedaż świadectw udziałowych rozpoczęła się w listopadzie 1995 roku. Sondaże przeprowadzane regularnie do końca kampanii (ostatni w październiku '95) rejestrowały właściwie dość nikły i nie rosnący stopień poinformowania społeczeństwa o programie.

Blisko dwie trzecie badanych twierdziło też, że nie będzie uczestniczyć w Programie Powszechnej Prywatyzacji. Cała operacja została potraktowana przez większość społeczeństwa jako jednorazowa możliwość podwyższenia swoich dochodów. Mniej niż 3% Polaków zamieniło świadectwa udziałowe na akcje NFI, zdeponowało w biurze maklerskim lub dokupiło następne. Około 10% miało poczucie, że stało się posiadaczami części majątku narodowego.

Pomimo deklarowanej rezerwy wobec Programu Powszechnej Prywatyzacji, niedoinformowania i przekonania, że jego beneficjantami będą grupy bogatych, bezsprzecznym faktem pozostaje kampania wciągająca miliony Polaków w proces prywatyzacyjny i wstępne zaznajomienie ich z zasadami rynku kapitałowego. Dokonano tego odgórnie przy pomocy rządowego programu.

3. Przychody i koszty prywatyzacji.

Zgodnie z ustawą o finansach publicznych (art. 3 ust. 1 pkt 4) środki z prywatyzacji majątku Skarbu Państwa traktowane są jako element przychodów budżetowych. Zaplanowane w „Kierunkach prywatyzacji majątku Skarbu Państwa w 2000 r.” przychody ze sprzedaży akcji (udziałów) w spółkach wysokości 20,1 mld zł, zostały przekroczone i osiągnęły kwotę 27.181,9 mln zł. brutto. Strukturę przychodów z prywatyzacji przedstawia tabela 4.

TABELA 4

Struktura przychodów z prywatyzacji

z prywatyzacji pośredniej wpłynęło w tym z Agencji Prywatyzacji z prywatyzacji bezpośredniej wpłynęło w tym z Agencji Prywatyzacji pozostałe przychody

26.740,4 mln zł, 180,9 mln zł, 438,6 mln zł, 2,1 mln zł, 2,9 mln zł.

Źródło: Biuletyn Statystyczny nr 9, GUS, Warszawa, 2001 r

Dotychczas dysponentem wszystkich przychodów z prywatyzacji był Minister Finansów. W 2000 r. weszły w życie regulacje prawne gwarantujące pozostawienie w gestii Ministra Skarbu Państwa części przychodów z prywatyzacji, a mianowicie:

• 10% przychodów z prywatyzacji mienia przejętego przez Skarb Państwa w wyniku rozwiązania umowy leasingowej, z przeznaczeniem na dalsze zagospodarowanie i prywatyzację tego mienia (art. 59 a ustawy o kippp) - kwota 326,8 tys. zł,

• 5% przychodów ze sprzedaży akcji i udziałów każdej spółki zarezerwowanych na cele reprywatyzacji (art. 56 ust. 2 ustawy o kippp) - kwota 66,5 mln zł,

• 2% przychodów z prywatyzacji z przeznaczeniem na pokrycie kosztów prywatyzacji (art. 59.b ustawy o kippp) - kwota 477,7 mln zł.

Z ogólnej kwoty przychodów uzyskanych z prywatyzacji w 2000 r. w wysokości 27.181,9 mln zł w gestii Ministra Skarbu Państwa pozostało 544,6 mln zł. Budżet państwa w 2000 r. został zasilony kwotą 26.637,3 mln zł, na planowaną kwotę 20,1mld zł.

Część przychodów z prywatyzacji uzyskano w dewizach. Na otwarty w 2000 r. rachunek dewizowy wpłynęło z Telekomunikacji Polskiej S.A. - 1.855,8 mln USD oraz 595,1 mln EURO, oraz 200 mln USD z PKN Orlen S.A., co w przeliczeniu stanowi kwotę 11.784,6 mln zł.

W okresie od stycznia 2000 r. do 30 czerwca 2000 r. wydatki na prywatyzację były finansowane ze środków budżetowych i wyniosły 7,6 mln zł.

Od 1 lipca 2000 r. koszty prywatyzacji są finansowane ze środka specjalnego - Funduszu Finansowania Prywatyzacji. W drugim półroczu 2000 r. koszty prywatyzacji wyniosły 52,8 mln zł.

MSP w 2000 roku korzystało również z finansowania pozabudżetowego w ramach zarówno programu PHARE, jak i pożyczki Banku Światowego. W 2000 r. ze środków Banku Światowego wydatkowano ogółem ok. 4,7 mln USD, a z programu PHARE ok. 4,2 mln EURO. Środki te wykorzystane zostały m.in. na finansowanie analiz przedprywatyzacyjnych jednoosobowych spółek Skarbu Państwa, realizację programów Wspierania Inicjatyw Prywatyzacyjnych oraz na Wspieranie Prywatyzacji Przedsiębiorstw Komunalnych.

ROZDZIAŁ III

Przebieg procesów prywatyzacyjnych w Polsce.

1. Analiza przebiegu procesu komercjalizacji i prywatyzacji kapitałowej.

W 1990 roku istniały w Polsce 8453 przedsiębiorstwa państwowe. Z tej liczby do końca 1999 roku przekształceniami własnościowymi objętych zostało 4957 przedsiębiorstw. Najwięcej - bo 1727 sprywatyzowano w trybie prywatyzacji bezpośredniej, w tym w przypadku 1641 przedsiębiorstw rozpoczęto likwidację z przyczyn ekonomicznych. Skomercjalizowane zostały natomiast 1454 przedsiębiorstwa, co stanowi prawie 30% ogółu przedsiębiorstw poddanych w analizowanym okresie, tj. w latach 1990-1999, przekształceniom własnościowym. Największy udział w grupie podmiotów skomercjalizowanych, bo aż 83%, stanowią przedsiębiorstwa przemysłowe oraz przedsiębiorstwa średnie i duże, zatrudniające od 200 - 500 osób (71%).

Dość znaczny udział w tych procesach mają także przedsiębiorstwa skomercjalizowane w sposób szczególny. Chodzi tutaj mianowicie o 512 przedsiębiorstw skierowanych do programu Narodowych Funduszy Inwestycyjnych (39%), a także o procedurę bankowego postępowania ugodowego, którą objęto 123 przedsiębiorstwa (8%), oraz o komercjalizację z konwersją wierzytelności zastosowaną w przypadku 15 przedsiębiorstw.

Jak wynika z danych (zob. rys. 4), największą dynamiką cechowały się procesy komercjalizacji w pierwszych latach transformacji systemowej. Wówczas stanowiły one istotny krok w kierunku przystosowania firm do warunków gospodarki rynkowej. Ponadto tendencje te zgodne były z założeniami dotyczącymi planów prywatyzacji kapitałowej. Dynamika ta zupełnie wygasła w 1993 roku, kiedy to skomercjalizowano zaledwie 47 przedsiębiorstw państwowych. Druga fala procesów komercjalizacji rozpoczęła się w 1994 roku i trwała w zasadzie do końca 1998 roku. Po tym okresie procesy te znów osłabły i zamknęły się w 1999 roku liczbą 63 przedsiębiorstw. Ten spadek tempa wynika głównie stąd, że w znacznym stopniu wyczerpany już został zasób przedsiębiorstw państwowych spełniających ustawowe kryteria komercjalizacji.

RYSUNEK 4

Dynamika procesów komercjalizacji na tle prywatyzacji kapitałowej w latach 1991-1999.

Źródło: Opracowano na podstawie danych MSP.

Zdecydowanie gorzej niż procesy komercjalizacji przebiegała prywatyzacja kapitałowa. Od jesieni 1990 roku, kiedy to rozpoczęła się prywatyzacja tzw. „pierwszej piątki”, do końca 1999 roku tą metodą prywatyzacji objęto 262 jednoosobowe Spółki Skarbu Państwa. Stanowi to jedynie 18% ogólnej liczby skomercjalizowanych w tym okresie przedsiębiorstw państwowych. Szczególnie w ostatnich latach liczba projektów prywatyzacji kapitałowej wyraźnie spadła. Wiąże się to zapewne z coraz większym „ciężarem gatunkowym” realizowanych projektów, jak np. prywatyzacja hutnictwa miedzi, telekomunikacji czy przemysłu energetycznego. Wcześniej bowiem prywatyzacja kapitałowa obejmowała przedsiębiorstwa średniej wielkości, produkujące głównie artykuły konsumpcyjne.

Tak więc z punktu widzenia efektów ilościowych prywatyzacja kapitałowa nie spełniła oczekiwań formułowanych na początku okresu transformacji. Według twórców polskiego programu prywatyzacji miała ona stanowić główną formę przekształceń własnościowych przedsiębiorstw państwowych, w tym zwłaszcza poprzez sprzedaż akcji w ramach oferty publicznej. Tymczasem, jak wynika z zaprezentowanych danych, miała ona w analizowanym okresie zasięg dość ograniczony. Z drugiej strony jednak trzeba mieć na uwadze, że prywatyzacja kapitałowa, ze względu na jej wymiar społeczny i ekonomiczny, wymaga szczególnie dobrze przygotowanych projektów. Ponadto trafna wydaje się obserwacja, że polityka państwa w tym zakresie stymulowana jest w znacznym stopniu sytuacją budżetu. Charakterystyczne jest np., że niższe tempo wzrostu gospodarczego w ostatnim okresie, a więc i względnie niższe wpływy do budżetu podziałały bardzo mobilizująco na plany prywatyzacji kapitałowej w latach 2000 i 2001.

W świetle danych tabeli 5 najbardziej popularną formą prywatyzacji kapitałowej było publiczne zaproszenie do rokowań, które objęło 189 spółek Skarbu Państwa, czyli 72% wszystkich sprywatyzowanych na tej ścieżce podmiotów. W 43 przypadkach udostępniono akcje w ofercie publicznej (16,4%), w kolejnych 43 rozpoczęto zbywanie pierwszego pakietu akcji (udziałów) w formie przetargu publicznego. W 14 spółkach zawarto podwójne transakcje, tj. zbycie akcji w ofercie publicznej oraz zaoferowanie ich inwestorowi strategicznemu. W 84 spółkach inwestorem strategicznym był kapitał obcy, w 129 - kapitał polski, natomiast w 16 spółkach - kapitał zagraniczny z udziałem kapitału polskiego oraz w 4 spółkach zagraniczny kapitał mieszany.

TABELA 5

Prywatyzacja kapitałowa w latach 1990-1999.

Lata	Ogółem:	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999
Łączna liczba transakcji/ spółek	276/262*	7/6	23/22	23/22	48	40/36	30/26	25/24	45/44	16	19/18
w tym w ramach:
Oferty publicznej	43	5	6	1	3	8	5	1	9	5	0
Przetargu publicznego	43	0	0	0	0	0	0	3	22	7	11
Zaproszenia do rokowań	190	2	17	22	45	32	25	21	14	4	8
Inwestor strategiczny	233	2	17	22	45	32	25	24	36	11	18
w tym:
Krajowy	127	1	9	6	18	16	14	16	24	7	16
Zagraniczny	90	1	8	12	24	12	9	7	10	4	3
Mieszany	16	0	0	4	3	4	2	1	2	0	0

*w 14 spółkach zawarto podwójne transakcje, tj. sprzedaż w ofercie publicznej oraz sprzedaż inwestorowi zagranicznemu.

Źródło: opracowano na podstawie danych MSP.

Ważne znaczenie dla efektywności prywatyzacji kapitałowej mają zobowiązania inwestycyjne podejmowane przez inwestorów strategicznych. Z danych tabeli 6 wynika, że do końca 1999 roku wartość corocznych zobowiązań inwestycyjnych podjętych w ramach umów kupna - sprzedaży przez inwestorów polskich i zagranicznych wyniosła w sumie 14 mld zł. Największa wartość tych zobowiązań przypada na lata 1996 - 1999, tj. na okres realizacji poważniejszych projektów prywatyzacji kapitałowej. Największa natomiast efektywność tych zobowiązań mierzona wskaźnikiem - zobowiązania przypadające na 1 zł ceny zbycia akcji (udziałów) - miała miejsce w latach 1992 - 1994. Trzeba jednak zauważyć, że wartość transakcji zawartych w tym okresie, w ramach prywatyzacji kapitałowej, była zdecydowanie niższa. Na podkreślenie zasługuje również fakt, że większość zobowiązań inwestycyjnych podjęta została przez inwestorów zagranicznych. Większy jest także stopień realizacji zobowiązań przez tych inwestorów. Potwierdza to tezę, że udział kapitału zagranicznego w prywatyzacji kapitałowej w Polsce jest niezbędny.

TABELA 6

Wartość zobowiązań inwestycyjnych inwestorów polskich i zagranicznych w prywatyzacji kapitałowej w latach 1991- 1999.

Wyszczególnienie	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999
Wartość zobowiązań inwestorów strategicznych (w mln zł)	200,05	534,3	1160,0	631,0	1500,0	1600,0	2000,0	1500,0	5310,0
Wynegocjowane ceny zbycia akcji (udziałów) spółek (w mln zł)	161,2	296,1	414,8	358,1	1504,7	1730,2	1827,6	6542,4	12950,0
Wskaźnik ilości zł zobowiązań na jeden zł ceny zbycia akcji (udziałów)	1,2	1,8	2,7	1,7	0,9	0,9	1,09	0,2	0,4
Zobowiązania inwestycyjne inwestorów polskich (w mln zł)	6,25	19,4	326,6	145,05	354,23	659,22	287,1	45,0	1700,0
Realizacja zobowiązań (nakłady inwestycyjne) inwestorów polskich (w mln zł)	0	0	77,9	216,7	322,7	260,0	732,9	970,4	651,3
Zobowiązania inwestycyjne inwestorów zagranicznych (w mln zł)	193,8	514,9	894,9	491,01	1240,9	659,05	1715,6	1441,0	3550,0
Realizacja zobowiązań inwestycyjnych inwestorów zagranicznych (w mln zł)	0	0	350,2	573,6	945,4	1390,5	1474,2	3134,8	2242,8

Źródło: Opracowano na podstawie danych MSP.

Podsumowując problem prywatyzacji kapitałowej, należy stwierdzić, że jej znaczenie dla całokształtu przemian własnościowych w gospodarce jest znacznie większe, niż wskazuje na to liczba sprywatyzowanych tą drogą przedsiębiorstw. Wynika to z wielu pozytywnych efektów jakościowych, jakie wiążą się z tą ścieżką prywatyzacyjną. Na podkreślenie zasługują zwłaszcza następujące:

Po pierwsze, to właśnie prywatyzacja kapitałowa umożliwia uruchomienie podstawowych instytucji rynku kapitałowego, dostarczając akcji do publicznego obrotu; jak już wspomniano wcześniej, podstawowe instytucje rynku kapitałowego utworzone zostały głównie na potrzeby tej właśnie metody prywatyzacji.

Po drugie, prywatyzacja kapitałowa stanowi najbardziej efektywną formę prywatyzacji, głównie ze względu na udział inwestorów strategicznych; inwestorzy strategiczni biorący udział w prywatyzacji kapitałowej przyjmują na siebie różnego rodzaju zobowiązania (inwestycyjne, socjalne, ekologiczne). Kwota zobowiązań, przyjęta przez inwestorów strategicznych w latach 1990 - 1999, jest w przybliżeniu równa wartości sprzedaży spółek sprywatyzowanych kapitałowo w tym okresie. Oznacza to zapewnienie dopływu znacznych kapitałów do firm po ich prywatyzacji, co w warunkach istniejących w polskiej gospodarce, wymagającej głębokiej restrukturyzacji, jest szczególnie ważne.

Po trzecie, prywatyzacja kapitałowa stanowi główne źródło dochodów budżetowych z prywatyzacji. Dotychczasowe wpływy do budżetu państwa z tytułu prywatyzacji kapitałowej wyniosły blisko 32 mld zł. W znacznym stopniu przyczyniły się więc one do sfinansowania deficytu budżetowego i wielu ważnych reform instytucjonalnych (np. reformy systemu emerytalnego).

Po czwarte wreszcie, prywatyzacja kapitałowa stanowiła główną formę udziału kapitału zagranicznego w procesie przekształceń własnościowych w Polsce. Wprawdzie liczba przedsiębiorstw sprzedanych inwestorom zagranicznym jest stosunkowo niewielka, jednak rola tych inwestorów jest znacząca. Poza zobowiązaniami inwestycyjnymi przyczyniają się oni do realizacji wielu innych celów transformacji gospodarczej. Między innymi poprzez wdrażanie nowoczesnych systemów zarządzania i marketingu, a także poprzez rozpowszechnianie wzorców i zachowań adekwatnych do gospodarki rynkowej. Efekty te w wielu przypadkach są niewymierne niemniej ich pozytywny wpływ na przebieg procesów transformacji jest bezdyskusyjny.

2. Analiza procesu prywatyzacji bezpośredniej.

Jak już wcześniej wykazano, w ramach prywatyzacji bezpośredniej, polegającej na przekazaniu wszystkich składników materialnych i niematerialnych majątku przedsiębiorstwa państwowego nowemu właścicielowi, do końca roku 1999 zaakceptowano 1847 wniosków o prywatyzację w tym trybie. Ze względu na fakt, że majątek zlikwidowanego przedsiębiorstwa mógł być alokowany do więcej niż jednej spółki, łączna liczba spółek powstałych w wyniku prywatyzacji bezpośredniej według stanu na 31 grudnia 1999 roku wyniosła 2062. Spośród przyjętych projektów prywatyzacji bezpośredniej w 398 przypadkach wnioskowano o sprzedaż przedsiębiorstwa (21,6% ogółu projektów), w 166 - o wniesienie do spółki (9,0%) oraz w odniesieniu do 1216 przedsiębiorstw zastosowano metodę oddania do odpłatnego korzystania (65,8%). W tym ostatnim przypadku chodzi głównie o oddanie majątku przedsiębiorstwa państwowego do odpłatnego korzystania spółce utworzonej przez pracowników tego przedsiębiorstwa.

W świetle danych tabeli 7 największą dynamiką cechowała się prywatyzacja bezpośrednia w pierwszym okresie przekształceń, tj. do końca 1992 roku, kiedy to zaakceptowano 696 wniosków prywatyzacyjnych. Po tym okresie liczba przedsiębiorstw prywatyzowanych metodą bezpośrednią wyraźnie zmalała. Składano już tylko 151 -197 wniosków rocznie. Przyczyną tej spadkowej tendencji był przede wszystkim fakt, że w początkowym okresie transformacji dotyczyła ona firm dobrych i prężnych ekonomicznie. Stopniowo jednak obejmować zaczęła przedsiębiorstwa mniejsze i słabsze, a więc mniej atrakcyjne do nabycia. Ponadto tempo prywatyzacji bezpośredniej zależy w dużym stopniu od sprawności działania wojewodów. Do tych urzędów należy bowiem inicjowanie prywatyzacji bezpośredniej, a więc przygotowanie przedsiębiorstwa państwowego do prywatyzacji, wyłanianie inwestorów, ustalanie warunków transakcji, a po uzyskaniu zgody MSP sfinalizowanie procesu prywatyzacji.

TABELA 7

Prywatyzacja bezpośrednia na tle przekształceń własnościowych w latach 1990 - 1999.

Lata	Komercjalizacja i prywatyzacja kapitałowa			Prywatyzacja bezpośrednia		Likwidacja na podstawie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych
		JSSP	Wniesione do NFI	sprywatyzowane	podjęta	zakończona	podjęta	Zakończona
1990-1991	308	41	28	416	243	543	33
1992	173	143	22	246	305	263	90
1993	156	9	48	203	216	294	103
1994	221	122	36	120	159	155	92
1995	246	121	26	113	127	133	107
1996	131	76	24	146	184	85	109
1997	48	-	44	186	158	63	102
1998	60	-	16	121	123	54	63
1999	111	-	18	296	212	60	121
Ogółem:	1454	512	262	1847	1727	1641	820

Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS oraz danych MSP.

Najbardziej popularną formą prywatyzacji bezpośredniej była (zob. tabela 8) likwidacja przedsiębiorstwa państwowego w celu oddania jego mienia do odpłatnego korzystania spółce pracowniczej. Proces ten jest inicjowany oddolnie przez załogi pracownicze i dyrekcję przedsiębiorstw. W latach 1990 - 1999 według tej procedury przekształcono 65,8% firm objętych prywatyzacją bezpośrednią. Najwięcej natomiast - bo 86,8% w latach 1990 - 1991 oraz 78,7% w roku 1992. W następnych latach udział prywatyzacji pracowniczej w ogólnych rozmiarach prywatyzacji bezpośredniej spadł do poziomu 55 - 58%. Zwiększył się natomiast udział prywatyzacji przez wniesienie mienia do spółki. O ile w latach 1990 - 1992 wynosił około 2,5% o tyle w roku 1998 - 21,3%. Zwiększył się też udział przedsiębiorstw sprzedawanych w trybie przetargu publicznego lub rokowań podjętych na podstawie publicznego zaproszenia, z 5,8% w początkowym okresie prywatyzacji do 21,6% w 1999 roku.

TABELA 8

Formy prywatyzacji bezpośredniej

Lata	sprzedaż	Oddanie do odpłatnego korzystania	Wniesienie do spółki	Sposoby łączone
1990	15	26	2	5
1991	32	308	11	32
1992	43	212	6	20
1993	54	117	19	6
1994	41	82	5	2
1995	41	88	22	2
1996	68	97	31	-
1997	53	89	28	-
1998	17	100	25	-
1999	34	96	18	-
Ogółem:	398	1216	166	67

Źródło: opracowano na podstawie danych MSP.

Jeżeli chodzi o efektywność prywatyzacji bezpośredniej, to należy stwierdzić (zob. tabela 9), że spółki pracownicze utworzone w wyniku tej formy prywatyzacji charakteryzują się dobrą kondycją ekonomiczno - finansową. Wskaźniki poziomu kosztów oraz rentowności obrotów brutto i netto uzyskiwane w tych spółkach są znacznie lepsze od przeciętnych dla całej gospodarki i dla firm objętych innymi formami przekształceń. Dotyczy to zwłaszcza lat 1992 - 1996, kiedy to spółki pracownicze miały najniższe wskaźniki poziomu kosztów i najwyższą rentowność. Dopiero po tym okresie nieco lepsze wyniki zaczęły osiągać firmy sprywatyzowane metodą kapitałową. Nie była to jednak przewaga na tyle duża, by podważyła wysoką efektywność spółek pracowniczych. Ową niewielką różnicę na korzyść spółek kapitałowych wytłumaczyć można głównie tym, że w miarę upływu czasu procedurą prywatyzacji bezpośredniej poddawane były coraz słabsze przedsiębiorstwa. Świadczą o tym wyniki uzyskiwane przez przedsiębiorstwa państwowe znajdujące się w trakcie prywatyzacji bezpośredniej. Były one gorsze niż wyniki jednoosobowych spółek Skarbu Państwa przeznaczonych do dalszej prywatyzacji. Ponadto trzeba mieć świadomość, że w części spółek pracowniczych przejawiały się od samego początku postawy niechętne dyscyplinowaniu płac i zatrudnienia, a także „prodywidendowe” oczekiwania przy podziale zysku, co siłą rzeczy musiało rzutować na zakres realizowanych programów inwestycyjnych i przyszłą efektywność tych spółek.

Po wyczerpaniu się ekstensywnych możliwości poprawy wyników ekonomicznych z tzw. restrukturyzacją płytką, sytuacja tych spółek zaczęła się wyraźnie pogarszać. Szczególnie odnosi się to do najmniejszych spółek pracowniczych o zatrudnieniu nie przekraczającym 50 osób. Można przypuszczać, że ich niższa konkurencyjność wynika właśnie w dużym stopniu z luki technologicznej oraz słabej efektywności restrukturyzacji produktowej i działań marketingowych.

Generalnie jednak przy ocenie efektywności firm sprywatyzowanych, zarówno metodą pośrednią, jak i bezpośrednią, trzeba brać pod uwagę ogólnie niekorzystną sytuację gospodarczą w Polsce po roku 1997. Restrykcyjna polityka pieniężna i związany z nią spadek dynamiki popytu wewnętrznego spowodowały znaczną polaryzację sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw, co znajduje m.in. wyraz w rosnącej liczbie firm wykazujących straty w sprzedaży towarów i usług. W rezultacie wyraźnie słabnie rentowność wszystkich sektorów gospodarki bez względu na typ własności oraz formy organizacyjno-prawne przedsiębiorstw.

TABELA 9

Efektywność ekonomiczna przedsiębiorstw sprywatyzowanych na tle przedsiębiorstw ogółem.

Przedsiębiorstwa	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999
Wskaźnik poziomu kosztów
Przedsiębiorstwa ogółem w tym:	97,1	96,5	95,9	96,5	97,2	97,0	98,1	98,8
Spółki kapitałowe	93,0	94,0	94,2	93,4	95,6	93,6	95,3	95,6
Spółki pracownicze	93,3	93,3	93,7	93,7	64,0	95,6	93,6	94,7
Spółki włączone do NFI	93,0	95,7	95,1	97,6	100,2	98,8	100,7	100,9
JSSP	94,8	95,2	94,6	93,7	94,0	98,3	101,4	101,8
Przedsiębiorstwa państwowe w likwidacji	131,8	130,2	118,3	151,7	131,4	120,5	127,9	133,6
Przedsiębiorstwa państwowe w trakcie prywatyzacji bezpośredniej	97,0	98,8	96,0	99,6	99,0	99,1	99,5	99,8
Wskaźnik rentowności obrotu brutto
Przedsiębiorstwa ogółem w tym:	1,6	2,4	3,5	3,7	3,2	3,2	2,0	1,8
Spółki kapitałowe	4,7	4,6	4,9	6,5	4,4	6,3	4,9	4,7
Spółki pracownicze	6,8	6,9	6,4	6,3	6,0	4,9	4,5	4,3
Spółki włączone do NFI	5,7	2,6	4,2	2,5	0,23	1,6	-0,5	-0,7
JSSP	2,5	2,6	5,9	5,4	2,3	2,2	-9,8	-10,1
Przedsiębiorstwa państwowe w likwidacji	-58,9	-57,9	-57,9	-51,8	-14,7	-18,9	-29,8	-31,8
Przedsiębiorstwa państwowe w trakcie prywatyzacji bezpośredniej	-2,2	-4,1	3,1	0,3	1,6	1,0	0,5	-0,5
Wskaźnik rentowności obrotu netto
Przedsiębiorstwa ogółem w tym:	-1,7	-0,6	1,4	1,7	1,5	1,6	0,6	0,2
Spółki kapitałowe	2,3	2,0	2,9	4,3	2,3	3,6	2,9	2,7
Spółki pracownicze	3,7	3,8	3,7	3,6	3,4	2,8	2,7	2,5
Spółki włączone do NFI	0,1	-1,2	1,7	0,4	-1,6	0,0	-1,5	-2,4
JSSP	-3,5	-2,4	3,0	2,7	0,4	0,7	-1,8	-2,3
Przedsiębiorstwa państwowe w likwidacji	-66,1	-64,2	-62,8	-54,4	-16,3	-21,8	-32,4	-34,8
Przedsiębiorstwa państwowe w trakcie prywatyzacji bezpośredniej	-6,5	-8,1	-0,4	-1,9	-0,3	-0,6	-09	-1,6

Źródło: opracowano na podstawie roczników statystycznych GUS za lata 1995 - 1999 oraz Dziesięć lat prywatyzacji bezpośredniej, s. 49-50.

3. Społeczne skutki prywatyzacji.

Prywatyzacja jest zjawiskiem, w którym aspekt ekonomiczny jest ściśle związany ze społecznym i politycznym. Stanowi nierozłączny element nowego ustroju zarówno w warstwie ideologiczno-symbolicznej, jak i instytucjonalnej. Dlatego też, postawy wobec prywatyzacji należy rozpatrywać w kontekście stosunku Polaków do nowego ładu społeczno-ekonomicznego, jego zasad oraz instytucji. Są one silnie związane ze społeczną akceptacją nowego ustroju, stosunkiem do bezrobocia, różnic społecznych, bogacenia się i oceną grupy nowych przedsiębiorców. Na postawy wobec prywatyzacji wpływają też czynniki, które determinują stosunek do gospodarki rynkowej: zmienne społeczno-demograficzne (m.in. wiek, wykształcenie, zawód i miejsce zamieszkania), interesy grupowe oraz uznawane wartości i poglądy polityczne. Istotną rolę odgrywają też istniejące w społeczeństwie obiegowe opinie, stereotypy i powielane opinie oddziaływujące na indywidualne opinie.

Rozwój sektora prywatnego w ciągu ostatnich dziesięciu lat spowodował, że prywatyzacja - zjawisko dotychczas mało znane - stało się codziennym doświadczeniem wielu osób. Stereotypy i względy ideologiczne, które dotychczas odgrywały kluczową rolę w postrzeganiu tego zjawiska stopniowo zaczęły ustępować pola wyobrażeniom ukształtowanym na podstawie indywidualnych doświadczeń, obserwacji oraz kontaktów z sektorem prywatnym w gospodarce. Również plany związane z pracą zawodową oraz aspiracje zaczęły odgrywać coraz bardziej istotną rolę w kształtowaniu postaw wobec prywatyzacji. Pracownicy obecnie oceniają przedsiębiorstwa przez pryzmat doświadczeń dnia codziennego bądź, jak piszą Gardawski i Gilejko, "bezpośredniego aktora", to jest w kontekście obaw, nadziei oraz zamierzeń życiowych.

Nastawienie danej osoby wobec prywatyzacji uwarunkowane jest również czynnikami instytucjonalnymi, między innymi jej miejscem zatrudnienia (państwowa bądź prywatna firma), kondycją ekonomiczną przedsiębiorstwa, zajmowaną przez niego pozycją w organizacji oraz przynależnością związkową.

Ocena prywatyzacji dokonywana jest na kilku płaszczyznach: oceniany jest sam proces, jak i jego efekty; warstwa ideologiczno-symboliczna prywatyzacji oraz instytucje, czyli firmy i ich produkty; skutki ekonomiczne, polityczne i społeczne tego zjawiska. Dlatego też, społeczny stosunek do prywatyzacji zostanie zanalizowany na poziomie zasad, instytucji oraz indywidualnych wyborów. W każdej z tych płaszczyzn społeczne oceny uwzględniają odmienne aspekty prywatyzacji i dokonywane są z uwzględnieniem odmiennych doświadczeń. Jak wykazują bowiem badania socjologiczne, krytyce zasad ustrojowych towarzyszy w Polsce coraz lepsze dostosowanie się społeczeństwa do realiów gospodarki rynkowej.

4. Statystyka prywatyzacyjna - stan na dzień 30 września 2001r.

W okresie od 1 sierpnia 1990 roku do końca września 2001 roku rozpoczęto procesy prywatyzacyjne w 5309 przedsiębiorstwach państwowych w trybie ustawy o ppp., ustawy o kippp. oraz art. 19 ustawy o pp.

W rejestrze przedsiębiorstw państwowych wg stanu na dzień 30 września 2001 r. figurowało 2101 przedsiębiorstw państwowych.

Wg stanu na dzień 30 września 2001 r. skomercjalizowano 1510 przedsiębiorstw państwowych (tj. 28,4% ogółu przekształcanych przedsiębiorstw); powstało:

• 1494 jednoosobowych spółek Skarbu Państwa,

• 16 spółek z udziałem wierzycieli na podstawie Działu III ust. o kippp. (komercjalizacja z konwersją wierzytelności).

W okresie od 1 sierpnia 1990 roku do 30 września 2001 roku w MPW/MSP i Agencji Prywatyzacji udostępniono akcje (udziały) w 962 spółkach Skarbu Państwa:

• 307 - poprzez prywatyzację pośrednią (jsSP),

• 16 - na podstawie Działu III ust. o kippp.,

• 127 - w ramach BPU - zamiana wierzytelności na akcje,

• 512 - poprzez wniesienie akcji (udziałów) do Narodowych Funduszy Inwestycyjnych.

W okresie styczeń-wrzesień 2001 roku rozpoczęto prywatyzację w 24 jednoosobowych spółkach Skarbu Państwa. W miesiącu wrześniu 2001 r. rozpoczęto prywatyzację 5 jednoosobowych spółek Skarbu Państwa, a mianowicie:

• Lubelskich Zakładów Przemysłu Spirytusowego i Drożdżowego Polmos S.A. z siedzibą w Lublinie - 80% akcji, inwestor: JABŁONNA S.A. z siedzibą w Warszawie,

• Koszalińskich Kopalni Surowców Mineralnych "KRUSZYWA" S.A. - 80% akcji, inwestor: "Lafarge Kruszywa" Sp. z o.o. z siedzibą w Warszawie, Przedsiębiorstwa Handlu Sprzętem Rolniczym "AGROMA" w Krakowie Sp. z o.o. - 74% udziałów, inwestor: Jacek i Jolanta Urbańczyk,

• Zakładu Szlifierek "PONAR - ŁÓD¬" Sp. z o.o. - 74% udziałów, inwestor: Krzysztof Wisiński,

• Elektrociepłownia "Zielona Góra" S.A. w Zielonej Górze - 45% akcji, inwestor: konsorcjum Zespół Elektrociepłowni Wrocławskich KOGENERACJA S.A. i DALKIA Termika S.A. z siedzibą w Warszawie.

W okresie styczeń-wrzesień 2001 roku kontynuowano prywatyzację w 48 spółkach w drodze sprzedaży kolejnych pakietów akcji (udziałów) należących do Skarbu Państwa, w tym w miesiącu wrześniu 2001 roku w 4 spółkach:

• Reemtsma Polska S.A. w Tarnowie Podgórnym - 0,04% akcji, inwestor: Reemtsma Zentraleuropa Beteilgungsgeselschaft GmbH,

• WINIARY S.A. w Kaliszu - 0,003% akcji, inwestor: NESTLE S.A. w Vevey, pryw. zakończona,

• "Uroda" S.A. - 0,96% akcji, inwestor: Cusson Group Limited, pryw. zakończona,

• Huta Szkła "ANTONINEK" Sp. z o.o. - 16,79% udziałów, inwestor: OI Poland Inc. z siedzibą w Toledo, Ohio.

W miesiącu wrześniu zawarto 5 umów warunkowych na zbycie akcji:

• BESTER S.A. w Bielawie - 85% akcji, Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych S.A. w Warszawie - 85% akcji,

• Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego "PZL-Rzeszów" S.A. - 85% akcji,

• Telekomunikacji Polskiej S.A - 12,50% akcji,

• Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń S.A. - 21% akcji.

Przeniesienie prawa własności uwarunkowane jest uzyskaniem wymaganych przez prawo polskie zgód przez inwestorów. Od 1 sierpnia 1990 r. do końca września 2001 r. zaakceptowano 2062 wnioski o prywatyzację bezpośrednią w trybie przepisów art. 37 ustawy o ppp. i art. 39 ustawy o kippp. (tj. 38,9% ogółu przekształcanych przedsiębiorstw). Z rejestru pp. wykreślono 1908 przedsiębiorstw. W okresie od stycznia do września 2001 roku zaakceptowano 50 wniosków o prywatyzację bezpośrednią, a do wykreślenia z rejestru pp. doprowadzono w przypadku 35 przedsiębiorstw.

W okresie od 1 sierpnia 1990 r. do końca września 2001 r. nie wyrażono sprzeciwu wobec 1737 wniosków o likwidację z powodu złej kondycji finansowej w trybie art. 19 ustawy o pp. (tj. 32,7% ogółu przekształcanych przedsiębiorstw). Do wykreślenia z rejestru pp. doprowadzono w 866 przedsiębiorstwach, a w 643 ogłoszono upadłość. W okresie od stycznia do września 2001 roku Minister Skarbu Państwa nie wyraził sprzeciwu wobec 39 wniosków o likwidację z przyczyn ekonomicznych, natomiast w 6 przypadkach zakończono likwidację w tym trybie, a w przypadku 13 przedsiębiorstw ogłoszono upadłość.

Rok 2000 był rokiem udanych prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz spółek z udziałem Skarbu Państwa. Spowodowało to dalszy wzrost udziału sektora prywatnego w gospodarce, zbliżając Polskę do struktur własności wysoko rozwiniętych krajów UE.

Zrealizowano wszystkie działania zaplanowane w dokumencie „Kierunki prywatyzacji majątku państwowego w 2000 r.”, tak pod względem ilościowym jak i wartościowym.

Zakończenie

W żadnym z krajów przeprowadzających transformację ustrojową nie oparto przekształceń własnościowych wyłącznie na jednej metodzie prywatyzacji. Były to na ogół kombinacje różnych metod i celów, ukształtowane głównie pod wpływem warunków wyjściowych oraz późniejszego przebiegu procesów społeczno-politycznych i gospodarczych. Niemniej w niektórych z tych krajów zarysowała się wyraźna dominacja pewnych metod i procedur prywatyzacyjnych, jak np. prywatyzacja masowa w Czechach, która zdeterminowała całokształt realizowanych w tym kraju przekształceń, czy prywatyzacja kapitałowa na Węgrzech.

Biorąc pod uwagę dotychczasowe doświadczenia prywatyzacyjne krajów postsocjalistycznych, a także przyjęte wcześniej kryterium celów i metod prywatyzacji, wyróżnić można dwa główne typy przekształceń własnościowych w tych krajach, a mianowicie:

1. model rynkowo-efektywnościowy,

2. model społeczno-uwłaszczeniowy.

W przypadku modelu rynkowo-efektywnościowego preferowane są restrukturyzacyjne cele prywatyzacji, wiążące się ze wzrostem makro- i mikroefektywności oraz rynkowe mechanizmy alokacji prywatyzowanego majątku. Zrozumiałe jest, że przy takim modelu prywatyzacji liczba beneficjentów jest ograniczona, a w warunkach niedostatku kapitału krajowego niezbędny jest kapitał zagraniczny. Słabsze jest więc w tym przypadku tempo prywatyzacji w znaczeniu formalnym. Pogłębiają się też dysproporcje społeczne, co w określonych okolicznościach może zmniejszać, zwłaszcza w krótkim okresie, społeczne poparcie dla realizowanych reform.

Model społeczno-uwłaszczeniowy z kolei, w skrajnej postaci, sprowadza się do rozdawnictwa tytułów własnościowych majątku państwowego (bony, kupony, świadectwa udziałowe). Tego rodzaju rozwiązania prywatyzacyjne zdeterminowane są przede wszystkim celami społeczno-politycznymi, a także ograniczeniami kapitałowymi i przekonaniem o konieczności szybkiej prywatyzacji w sensie formalnym. Zalet tego modelu upatruje się w realizacji idei sprawiedliwości społecznej, a przez to w uzyskaniu szerokiego społecznego poparcia dla przemian ustrojowych. Do słabszych stron natomiast zalicza się nadmierne rozproszenie akcjonariatu i związany z tym brak właściwego nadzoru właścicielskiego. Wpływa to negatywnie na osiągnięcie celów restrukturyzacyjnych i efektywnościowych.

Na tle tak zdefiniowanych modeli przekształceń własnościowych rozwiązania polskie postrzegać trzeba jako mieszane, przy czym z dość wyraźnymi preferencjami dla modelu rynkowo-efektywnościowego. Szczególnie wyróżniającą się cechą polskiego modelu prywatyzacji jest wielość ścieżek i metod przekształceń. Pozwoliło to na uelastycznienie całego procesu prywatyzacji, a tym samym na ograniczenie ryzyka wynikającego z niepowodzenia którejś z metod. Na przykład Czechy i Węgry, które można uważać za właściwy punkt odniesienia dla Polski, zdecydowały się na uzależnienie powodzenia całego procesu prywatyzacji od jednej, aczkolwiek odmiennej, dominującej ścieżki prywatyzacji.

Węgry zastosowały wzorzec sprawdzony wcześniej w krajach zachodnich. Oznaczało to wolniejsze tempo przekształceń, ale za to oparcie ich w pełni na zasadach rynkowych (komercyjnych). Jak dotąd, oczekiwane korzyści efektywnościowe związane z wyborem tego wariantu prywatyzacji są dość ograniczone. Można jednak sądzić, że w najbliższych latach pozytywne efekty wynikające z węgierskiego modelu prywatyzacji będą ujawniać się coraz silniej. Doświadczenia z kryzysem rosyjskim wykazały bowiem, że konkurencyjność i adaptacyjność przedsiębiorstw węgierskich do warunków gospodarki rynkowej, a zwłaszcza warunków rynku międzynarodowego, jest znacznie większa niż przedsiębiorstw polskich.

Czechy z kolei przyjęły model prywatyzacji przeciwstawny węgierskiemu, obciążony przy tym znacznie większym ryzykiem. Brak było bowiem jakichkolwiek wcześniejszych doświadczeń zagranicznych w zakresie prywatyzacji masowej. Po początkowych, spektakularnych sukcesach szybkiej prywatyzacji, polegającej na nominalnym transferze praw własności, okazało się, że w przyjętym wariancie powszechnej prywatyzacji słabo realizowane są ekonomiczne cele transformacji. Przede wszystkim wariant ten nie rozwiązywał właściwie problemu nadzoru właścicielskiego i nie stymulował działań restrukturyzacyjnych i proefektywnościowych w przedsiębiorstwach, co przełożyło się na wyraźne pogorszenie makro- i mikroekonomicznej efektywności gospodarki czeskiej.

Podkreślona elastyczność polskiego modelu prywatyzacji postrzegana jest również jako jego mankament. Zwraca się np. uwagę, że możliwość wyboru metod i ścieżek prywatyzacji, w połączeniu z zawiłością procedur i technik realizacyjnych, czyni ten model zbyt skomplikowanym i mało przejrzystym, zwłaszcza dla załóg pracowniczych. Wpływało to często na przyjęcie wyczekującej strategii przez niektóre przedsiębiorstwa i organy założycielskie, co przyczyniło się w znacznym stopniu do niższego tempa prywatyzacji w ogóle. Szczególne opóźnienia, aczkolwiek nie tylko z tych przyczyn, wystąpiły zwłaszcza w przygotowaniu do prywatyzacji tzw. sektorów strategicznych, stanowiących największe obciążenie dla budżetu państwa, jak np. górnictwo, hutnictwo oraz sektorów infrastrukturalnych (koleje, elektroenergetyka, ciepłownictwo).

Jeśli nawet zgodzić się z opinią o znacznym stopniu skomplikowania procedur prywatyzacyjnych w Polsce i ich małej przejrzystości dla środowisk pracowniczych, to trzeba równocześnie zauważyć, że właśnie owa wielość metod i ścieżek prywatyzacji nadaje temu procesowi silnie zindywidualizowany oddolny charakter. Pozwala wybrać takie rozwiązania, które najlepiej odpowiadają warunkom poszczególnych przedsiębiorstw i ich załogom. Przyczynia się więc do urzeczywistnienia faktycznego, a nie tylko formalnego wpływu załóg przedsiębiorstw na przebieg procesów prywatyzacji.

Ważną cechą polskiej prywatyzacji jest także jej powiązanie z rozwojem rynku kapitałowego. Stanowi to jeden z najważniejszych jej mechanizmów, zwłaszcza mechanizmów prywatyzacji kapitałowej, której znaczenie w polskim modelu prywatyzacji zostało już wcześniej scharakteryzowane. To właśnie na potrzeby prywatyzacji kapitałowej stworzone zostały: Warszawska Giełda Papierów Wartościowych., Komisja Papierów Wartościowych czy prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Równocześnie akcje spółek prywatyzowanych umożliwiły późniejszy rozwój tego rynku. Można stwierdzić, że rynek kapitałowy warunkuje przebieg prywatyzacji zarówno w sensie „formalnym”, umożliwiając przekazywanie praw własności, jak i prywatyzacji w sensie „realnym”, stwarzając skuteczne mechanizmy proefektywnościowe.

Na podkreślenie zasługuje też idea powiązania procesów prywatyzacji z realizacją ważnych reform społecznych, a zwłaszcza reformą systemu emerytalnego.

U podstaw tej koncepcji leży, jak już wcześniej wspomniano, założenie, że społeczeństwo jako całość odniesie największą korzyść z prywatyzacji, jeśli przy jej pomocy sfinansowane zostaną reformy stwarzające podstawy długookresowego wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego. Stąd też programy prywatyzacyjne skoordynowane winny być w odpowiednim stopniu z programami tych reform.

Przy ocenie polskiego modelu prywatyzacji nie sposób pominąć w procesie rozwoju sektora prywatnego w Polsce roli tzw. prywatyzacji założycielskiej, czyli powstawania przedsiębiorstw prywatnych od podstaw. Pod tym względem sytuacja w Polsce ukształtowała się na początku lat 90 niezwykle korzystnie. Istniały nie tylko odpowiednie regulacje prawne, w postaci uchwalonej jeszcze w 1988 roku ustawy o działalności gospodarczej, ale funkcjonował już stosunkowo silnie rozwinięty sektor drobnotowarowy. Ocenia się, że właśnie rozwój prywatyzacji założycielskiej, a nie prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, był głównym czynnikiem wzrostu gospodarczego w Polsce po roku 1992. Jeśli zważyć na fakt, że dostępny do prywatyzacji majątek sektora państwowego jest już w znacznym stopniu wyczerpany, rola prywatyzacji założycielskiej będzie w najbliższych latach jeszcze większa.

Wymienione cechy polskiego modelu prywatyzacji pozwalają wyrazić opinię, że charakteryzuje się on prawdopodobnie wyższą jakością niż programy realizowane w innych krajach postsocjalistycznych. Świadczą o tym zarówno dane dotyczące efektywności gospodarczej, jak i przykłady rozwiązań prawno-instytucjonalnych. Nie oznacza to oczywiście, że prywatyzacja w Polsce przebiega w sposób prawny i bezkonfliktowy. Często podkreśla się mankamenty tego procesu, jak np. nierównomierne tempo, nadmierne upolitycznienie nadzoru właścicielskiego, brak konsekwencji w polityce prywatyzacyjnej, stosunkowo słabe powiązanie działań prywatyzacyjnych z demonopolizacją i stymulowaniem konkurencji, czy wreszcie nie rozwiązany problem reprywatyzacji. Te krytyczne oceny nasiliły się zwłaszca w ostatnim okresie, kiedy wskaźniki sytuacji makroekonomicznej wyraźnie się pogorszyły. Trzeba jednak pamiętać, że podstawowe założenia polskiego modelu prywatyzacji formułowane były przed dziesięcioma laty. Oparte więc były na pewnej projekcji przyszłości, a nie na praktycznych doświadczeniach, stanowiących podstawę dzisiejszych ocen. Ponadto efekty działań prywatyzacyjnych postrzegać trzeba nie tylko w kontekście rozwiązań przyjętych w modelu, ale jako rezultat całokształtu polityki społecznej i gospodarczej prowadzonej przez poszczególne koalicje rządzące.

Obraz prywatyzacji funkcjonujący w świadomości społecznej kształtuje się pod wpływem stereotypów i przekonań o charakterze ideologicznym, jak i doświadczeń związanych z szybkim zwiększaniem się zatrudnienia w sektorze skomercjalizowanym i prywatnym. Jest on wielowymiarowy, ponieważ prywatyzacja jest postrzegana poprzez pryzmat ekonomicznych i społecznych skutków; nadzieje budzą jej konsekwencje ekonomiczne, a obawy mają charakter społeczny.

Obawy te rosną wraz ze wzrostem zaniepokojenia społeczeństwa przyszłością kraju i stanem gospodarki. Bezpośrednie doświadczenia modyfikują ten obraz: firmy prywatne w opinii społecznej umacniają się i oferują swym pracownikom dobre warunki pracy. Coraz częściej zaczynają też być postrzegane jako stabilne. Z czasem więc może ulec osłabieniu stereotyp stawiający znak równości pomiędzy bezrobociem a rozwojem sektora prywatnego.

WYKAZ LITERATURY:

1. USTAWY:

1. Ustawa kodeks cywilny z 23 kwietnia 1964r. z późniejszymi zmianami.

2. Ustawa z 25 września 1981r. o przedsiębiorstwach państwowych, Dz.U. z 1991 Nr 18 poz. 80 - tekst jednolity.

3. Ustawa z 11 maja 1988r. o nadzwyczajnych uprawnieniach i upoważnieniach dla Rady Ministrów, Dz.U. z 1988 Nr 13 poz. 98.

4. Ustawa z 13 lipca 1990r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Dz.U. Nr 51 poz. 298 z późniejszymi zmianami.

5. Ustawa z 14 czerwca 1991r. o spółkach z udziałem zagranicznym, Dz.U. z 1991 Nr 60 poz. 253.

6. Ustawa o Narodowych Funduszach Inwestycyjnych i ich prywatyzacji, Dz.U. z 1994 Nr 84 poz. 385.

7. Ustawa z 30 sierpnia 1996r o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Dz.U. Nr 156 poz. 775.

2. ROZPORZĄDZENIA:

1. Rozporządzenie Rady Ministrów z 4 lutego 1997r., Dz.U. z 1997 Nr 22 poz. 114.

2. Rozporządzenie Rady Ministrów z 3 czerwca 1997r., Dz.U. z 1997 Nr 64 poz. 408.

3. Rozporządzenie Rady Ministrów z 9 września 1997r., Dz.U. z 1997 Nr 110 poz. 719.

3. PUBLIKACJE:

1. Bieniek G., Brol J., Ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw. Komentarz, Warszawa 1997r.

2. „Biuletyn Statystyczny” nr 9, GUS, Warszawa 2001r.

3. Błaszczyk B., Uwarunkowania wzrostu sektora prywatnego w Polsce, Raport nr 30 CASE, Warszawa 1999r.

4. Chordecki A., Wojtyna A., Transformacja własnościowa.

5. Chróścicki A., Komentarz do ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Warszawa 1997r.

6. Departament Funduszy Kapitałowych Ministerstwa Skarbu Państwa, Realizacja Programu Narodowych Funduszy inwestycyjnych.

7. Gardawski J., Gilejko L., Towalski R., Oceny i oczekiwania różnych grup społecznych wobec polityki właścicielskiej Skarbu Państwa, IfiS PAN 1999r.

8. Góralczyk W., Komentarz do ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Warszawa 1991r.

9. Kierunki prywatyzacji majątku Skarbu Państwa w 2000r., Ministerstwo Skarbu Państwa.

10. Kowalski A., Rola zagranicznych inwestycji bezpośrednich w prywatyzacji polskiej gospodarki [w:] Proces dostosowania gospodarki polskiej do kryteriów członkowskich Unii Europejskiej, pod red. S. Lisa, wyd. AE w Krakowie i MWSE w Tarnowie, Kraków - Tarnów 2001r.

11. Łukawer E., Makroekonomiczne problemy transformacji systemowej, wyd. Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie, Tarnów 2001r.

12. Ocena przebiegu prywatyzacji majątku Skarbu Państwa w 2000 roku, Warszawa 2001r., Ministerstwo Skarbu Państwa.

13. Poznański K.Z., Wielki przekręt. Klęska polskich reform., Towarzystwo Wydawniczo - Literackie, Warszawa 2000r.

14. Savas E.S., Prywatyzacja - klucz do lepszego rządzenia, PWE, Warszawa 1992r.

15. Sprawozdania o stanie mienia Skarbu Państwa na dzień 31 grudnia 1999r., Ministerstwo Skarbu Państwa.

16. Szwaja J., Jednoosobowe spółki Skarbu Państwa. Zagadnienia ustrojowe., „Studia Prawnicze” 1996 nr 1-4.

SPIS RYSUNKÓW I TABEL:

1. RYSUNKI:

1. Rysunek 1 - Metody prywatyzacji ..........................................................................28.

2. Rysunek 2 - Prywatyzacja pośrednia ......................................................................44.

3. Rysunek 3 - Prywatyzacja bezpośrednia .................................................................52.

4. Rysunek 4 - Dynamika procesów komercjalizacji na tle prywatyzacji kapitałowej w latach 1991 - 1999 ...................................................................................................66.

2. TABELE:

1. Tabela 1 - Główne motywy i cele przeprowadzenia prywatyzacji ..........................15.

2. Tabela 2 - Cele a metody prywatyzacji ....................................................................18.

3. Tabela 3 - Mienie Skarbu Państwa przeznaczone do prywatyzacji .........................22.

4. Tabela 4 - Struktura przychodów z prywatyzacji .....................................................62.

5. Tabela 5 - Prywatyzacja kapitałowa w latach 1990 - 1999 .....................................68.

6. Tabela 6 - Wartość zobowiązań inwestycyjnych inwestorów polskich i zagranicznych w prywatyzacji kapitałowej w latach 1991 - 1999 .............................70.

7. Tabela 7 - Prywatyzacja bezpośrednia na tle przekształceń własnościowych w latach 1990 - 1999 .................................................................................................................73.

8. Tabela 8 - Formy prywatyzacji bezpośredniej .........................................................74.

9. Tabela 9 - Efektywność ekonomiczna przedsiębiorstw sprywatyzowanych na tle przedsiębiorstw ogółem ...............................................................................................76.

W. Góralczyk, Komentarz do ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Warszawa 1991r, s. 32.

Ustawa z 25 września 1981r o przedsiębiorstwach państwowych, Dz. U. z 1991 Nr 18 poz. 80 - tekst jednolity

³ Ustawa z 25 września 1981r o przedsiębiorstwach państwowych, Dz. U. z 1987 Nr 33 poz.181

⁴ Ustawa z 11 maja 1988r o nadzwyczajnych uprawnieniach i upoważnieniach dla Rady Ministrów, Dz. U. z 1988 Nr 13 poz. 98

Ustawa z 13 lipca 1990r o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Dz. U. z 1990 Nr 51 poz. 298

Ustawa z dnia 13 lipca 1990 roku o utworzeniu urzędu Ministra Przekształceń Własnościowych, Dz. U. z 1990r Nr 51 poz. 299

Ustawa z 5 lutego 1993r o przekształceniach własnościowych, Dz. U. z 1993 Nr 16 poz. 69

Ustawa z 13 lipca 1990r o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, art. 24 ust 7.

Ustawa z 14 czerwca 1991r o spółkach z udziałem zagranicznym, Dz. U. z 1991 Nr 60 poz. 253

Ustawa z 25 września 1981o przedsiębiorstwach państwowych.

Ustawa z 30 sierpnia 1996r o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Dz. U. z 1996 Nr 116 poz.561.

Kompetencje Ministra Skarbu Państwa zostały określone w ustawie z dnia 8 sierpnia 1996 r o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa - Dz. U. z 1996 Nr 106 poz. 493

Rozporządzenie Rady Ministrów z 4 lutego 1997r, Dz. U. z 1997 Nr 22 poz. 114

Rozporządzenie Rady Ministrów z 3 czerwca 1997r, Dz. U. z 1997 Nr 64 poz. 408

Rozporządzenie Rady Ministrów z 9 września 1997r, Dz. U. z 1997 Nr 110, poz.719

Ministerstwo Skarbu Państwa, Raport o przekształceniach własnościowych w 1999r., s.59

E. Łukawer, Makroekonomiczne problemy transformacji systemowej, wyd. Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie, Tarnów 2001r., s.33.

Ministerstwo Skarbu Państwa, Raport o przekształceniach własnościowych w 1999r., s.61 i nast.

K.Z. Poznański, Wielki przekręt. Klęska polskich reform., Towarzystwo Wydawniczo-Literackie, Warszawa 2000r, s.39.

E. Łukawer, Makroekonomiczne problemy transformacji systemowej, wyd. Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie, Tarnów 2001r, s.46.

Ministerstwo Skarbu Państwa, Sprawozdanie o stanie mienia Skarbu Państwa.

Ustawa z 13 lipca 1990r o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Dz. U. nr 51, poz.298 z późn. zm

W. Góralczyk, Komentarz do ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Warszawa 1991r, s.54

Ustawa z 30 sierpnia 1996r o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Dz. U. Nr 156, poz. 775

Ustawa z 30 sierpnia 1996 o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, art. 1 ust. 2 pkt. 2 .

Ustawa o Narodowych Funduszach Inwestycyjnych i ich prywatyzacji, Dz. U. nr 84 z 1994 r., poz.385

A. Chróścicki, Komentarz do ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Warszawa 1997r, s.40.

Ustawa z 30.08.1996r o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, art. 1 ust. 2.

Ustawa z 30.08.1996r o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, art. 1 ust.1.

G. Bieniek, J. Brol, Ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw. Komentarz, Warszawa 1997r, s. 38.

Ustawa z 30 sierpnia 1996r o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych., Dz. U. Nr 156, poz. 775

J. Szwaja, Jednoosobowe spółki Skarbu Państwa. Zagadnienia ustrojowe, ”Studia Prawnicze” 1996 nr 1-4, s. 10.

Ustawa z 30.08.1996 o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, art. 21 ust. 1 pkt 1 i 2

art.76 Ustawy o prywatyzacji i komercjalizacji przedsiębiorstw państwowych.

Ustawa kodeks cywilny z 23.IV.1964r z późn. zm.

Ustawa z 23.IV.1964r kodeks cywilny ,art. 70 w zw. z art. 66 § 2 k.c.

Ustawa z 23.IV.1964r kodeks cywilny z późn. zm., art.70¹-70⁴.

Ministerstwo Skarbu Państwa, Raport o przekształceniach własnościowych w 1999r.

Ustawa z 30.04.1993r o Narodowych Funduszach Inwestycyjnych i ich prywatyzacji.

W skład firm zarządzających, z którymi podpisane zostały umowy o zarządzanie weszły zarówno polskie, jak i zagraniczne instytucje finansowe i konsultingowe, których zadaniem stało się podjęcie skutecznych działań poprawiających ogólną efektywność zarządzanego majątku. Umowy te przewidywały, iż firmy zarządzające będą współodpowiedzialne za zarządzanie inwestycjami funduszu, restrukturyzację spółek, sporządzanie sprawozdań i analiz organizacji oraz prowadzenie administracji funduszu. W ramach restrukturyzacji spółek firmy zarządzające miały prowadzić aktywną politykę inwestycyjną, pomóc spółkom w opracowywaniu i wykonywaniu planów działalności gospodarczej, marketingowej i finansowej.

Dane z „Biuletynu Statystycznego” nr 9, GUS, Warszawa, 2001 r

Departament Funduszy Kapitałowych Ministerstwa Skarbu Państwa, Realizacja Programu Narodowych Funduszy Inwestycyjnych.

Ministerstwo Skarbu Państwa, Raport o przekształceniach własnościowych w 1999r.

Ministerstwo Skarbu Państwa, Kierunki prywatyzacji majątku Skarbu Państwa w 2000r.

Ministerstwo Skarbu Państwa, Ocena przebiegu prywatyzacji majątku Skarbu Państwa w 2000 roku, Warszawa kwiecień 2001

Ministerstwo Skarbu Państwa , Ocena przebiegu prywatyzacji majątku Skarbu Państwa w 2000 roku, Warszawa kwiecień 2001.

Według wstępnych danych GUS w okresie od 1 sierpnia 1990r do końca stycznia 2001r rozpoczęto procesy prywatyzacyjne w 5223 przedsiębiorstwach państwowych. Skomercjalizowanych zostało 1506 przedsiębiorstw, w tym 16 w ramach komercjalizacji z konwersją wierzytelności. Prywatyzacją pośrednią objęto 286 jsSP, a 127 sprywatyzowano na zasadach bankowego postępowania ugodowego. W zakresie prywatyzacji bezpośredniej natomiast zaakceptowano 2017 wniosków i wykreślono z rejestru 1876 przedsiębiorstw państwowych. Z powodu złych wyników ekonomicznych wykreślono z rejestru p.p. 860 przedsiębiorstw, a w 631 ogłoszono upadłość. Nie wyrażono sprzeciwu wobec 1700 wniosków o likwidację z powodu złej kondycji finansowej w trybie art. 19 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych.

Biuletyn Statystyczny nr 9, GUS, Warszawa, 2001 r

A. Kowalski, Rola zagranicznych inwestycji bezpośrednich w prywatyzacji polskiej gospodarki [w:] Proces dostosowania gospodarki polskiej do kryteriów członkowskich Unii Europejskiej, pod red. S. Lisa, wyd. AE w Krakowie i MWSE w Tarnowie, Kraków - Tarnów 2001r.

J. Gardawski, L. Gilejko, R. Towalski, Oceny i oczekiwania różnych grup społecznych wobec polityki właścicielskiej skarbu państwa, IfiS PAN, 1999

„Biuletyn Statystyczny” nr 9, GUS, Warszawa, 2001 r., tab. 61.

MSP, Raport o przekształceniach własnościowych w 1999r, s.59-66.

Tamże

MSP, Raport o przekształceniach własnościowych w 1999r, str. 59-66.

B. Błaszczyk, Uwarunkowania wzrostu sektora prywatnego w Polsce, Raport nr 30 CASE, Warszawa 1999, s. 26.

1

2

PRZEDSIĘBIORSTWO PAŃSTWOWE

Komercjalizacja

Spółka prawa handlowego Skarb Państwa - 100%

Analizy

przedprywatyzacyjne

Zbycie akcji Skarbu Państwa

Odpłatnie

Zasilenie systemu ubezpieczeń społecznych

Nieodpłatnie dla pracowników

Przetarg publiczny

Oferta publiczna

Rokowania

Osoby trzecie

Spółka pracowników

Regulamin podziału akcji

Pracownicy indywidualni

Maks.75%

Min.10%

Maks.15%

PRZEDSIĘBIORSTWO PAŃSTWOWE

Prywatyzacja bezpośrednia

(rozporządzanie mieniem przedsiębiorstwa)

Publiczne zaproszenie do rokowań

Odpowiedź na zaproszenie do rokowań

Rokowania

Sprzedaż w całości

Wniesienie do spółki

Oddanie do odpłatnego korzystania

SPÓŁKA PRAWA HANDLOWEGO

Żródło: Biuro Analiz Ekonomicznych MSP

Źródło: Biuro Analiz Ekonomicznych MSP.

PRYWATYZACJA

POŚREDNIA

(Kapitałowa)

BEZPOŚREDNIA

Komercjalizacja przedsiębiorstwa wg działu 2 ustawy w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa S.A.

Komercjalizacja przedsiębiorstwa z konwersją wierzytelności wg działu 3 ustawy w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa z o.o.

Zbywanie akcji (udziałów) w trybie:

1. oferty ogłoszonej publicznie,

2. przetargu publicznego,

3. rokowań podjętych na podstawie publicznego zaproszenia

Art. 32-38 ustawy z 30.08.1996r.

Sprzedaż przedsiębiorstwa

Art. 48

Wniesienie przedsiębiorstwa do spółki

Art. 49 i 50

Oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania

Art. 51 - 54

dzierżawa

leasing

---