• Parzydełkowce

• Dwuwarstwowce, pierwouste, wodne, drapieżne, promienista symetria ciała, występuje ektoderma, mezoglea, endoderma. Prowadzą osiadły tryb życia (oprócz ukwiałów, mających pewne możliwości kroczenia na dnie).

• Ich budowa jest prymitywna, jednak są zróżnicowane na tkanki. Odpowiednikiem ich prajelita jest przestrzeń gastro - waskularna, do której prowadzi otwór, będący jednocześnie otworem gębowym i odbytowym. Trawienie zachodzi tam zewnętrznie, jednak pokarm jest następnie wchłaniany do komórek endodermalnych trawiących (kolejny etap trawienia wewnętrzne). Ich układ nerwowy jest dyfuzyjny (siatkowaty), zawiera komórki odbierające bodźce ze środowiska zewnętrznego. Są obecne też narządy zmysłów: ropalia na brzegach dzwonów meduz, a także statocysty, będące narządami równowagi (złożone ze statolitów zbudowanych z CaCO3, uciskających komórki czuciowe). Występują komórki mięśniowe (wewnętrzne okrężne, zewnętrzne podłużne), komórki gruczołowe (przytwierdzenie parzydełkowca do podłoża). Charakterystyczną cechą parzydełkowców jest obecność parzydełek. Powstają one z knidoblastów, zawierają knidocyl, odbierający bodźce ze środowiska. Z knidocytów (komórek parzydełkowych, nematocytów) ,,wyskakują“ parzydełka, które mogą wbijać się w ciało ofiary i wstrzykiwać substancję trującą (penetranty), owijać się wokół ciała ofiary (wolwenty) lub przyklejać się do ofiary przy pomocy kleistej substancji (glutynanty). W mezoglei występują zaś komórki interstycjalne, które są titopotencjalne (mogą różnicować się we wszystkie inne typy komórek). U parzydełkowców występują również gonady, które nie mają przewodów wyprowadzających.

• Rozmnażanie: bezpłciowe (strobilizacja, pączkowanie) lub płciowo (na przykładzie chełbii modrej): z gamet, które produkują meduzy, rozwija się orzęsiona larwa planula, która osiada na dnie i wykształca się z niej polip, który ulega strobilizacji (wielokrotnym podziałom poprzecznym) w wyniku czego powstają najpierw małe meduzy (efyry), rosnące w dorosłe formy meduz. Ta przemiana pokoleń nie jest przemianą faz jądrowych, gdyż wszystkie pokolenia (oprócz gamet) są diploidalne i nosi nazwę metagenezy.

• Stułbiopławy - dominuje stadium polipa, meduza jest niewielka i wykazuje obecność struktury zwanej żagielkiem, nie mają jamy gastralnej podzielonej na przegrody, u niektórych stadium meduzy jest zredukowane (stułbia płowa, pospolita w słodkich zbiornikach wodnych, charakteryzuje się zdolnością do rozmnażania zarówno płciowego i bezpłciowego), niektóre tworzą kolonie o osobnikach podzielonych według specjalności (rurkopławy, istnieją osobniki trawiące pokarm, rozmnażające się itd.). charakterystyczny wygląd posiada żeglarz portugalski - składa się z kolonii osobników unoszących się w wodzie dzięki wielkiemu pęcherzowi powietrznemu.

• Krążkopławy - dominuje stadium meduzy, polipy niewielkie, należą tu chełbia modra, bełwa festonowa (największy krążkopław), gonady mają pochodzenie endodermalne. Posiadają cztery przegrody jamy gastralnej.

• Koralowce - występuje tylko forma polipa (nie ma formy meduzy). Dzielą się na sześciopromienne (liczba przegród w jamie gastralnej jest wielokrotnością sześciu, prawie wszystkie mają szkielet zewnętrzny zbudowany z CaCO3, należy do nich ukwiał, będący wyjątkiem pozbawionym szkieletu, a także korale madreporowe) oraz ośmiopromienne (mają zawsze osiem przegród w jamie gastralnej, organiczny szkielet wewnętrzny, należy tutaj koral szlachetny).

• Kostkomeduzy - najwyżej uorganizowana grupa parzydełkowców, nazwa pochodzi od kształtu dzwonku przypominającego kostkę, potrafią swobodnie pływać, przeciwstawiając się prądom wody. Najbardziej znanym przedstawicielem jest osa morska, żyjąca u wybrzeży Australii.

Płazińce

• Trójwarstwowce, posiadają pierwotną jamę ciała, dwubocznie symetryczne, przestrzeń między narządami, a ścianą ciała wypełnia parenchyma, ich ciało pokrywa wór powłokowo-mięśniowy (u pasożytów, nabłonek w formie wielojądrowego syncytium, warstwy mięśni: okrężnie, skośne i podłużne, u wolno żyjących wirków tworzą osobne warstwy), brak przewody pokarmowego, ale u wirków obecny układ pokarmowy, ślepo zakończony w ciele (u tasiemców zredukowany), układ wydalniczy tworzą protonefrydia (służą raczej somoregulacji, mają postać komórek płomykowych ślepo zakończonych w ciele, z otworami na zewnątrz), układ nerwowy ortogonalny (pnie nerwowe połączone komisurami, najlepiej rozwinięty u wirków), w głowowej części ciała znajdują się dwa zwoje nerwowe. oddychanie całą powierzchnią ciała.

• Tasiemce - mają zredukowany układ pokarmowy, dwa otwory wydalnicze, ciało zwane jest strobilą, podzielone na człony (proglotydy), ich głowa nosi nazwę skoleks. W proglotydach zachodzi zapłodnienie i produkcja ogromnych ilości jaj (w starszych odcinkach są żeńskie narządy płciowe wraz z męskimi, w młodszych same męskie). Tasiemiec uzbrojony - żywicielem pośrednim jest najczęściej krowa, w jej ciele znajdują się wągry, z których w jelicie człowieka wynicowują się młode formy dorosłe tasiemca (człowiek jest żywicielem ostatecznym). Podobny cykl rozwojowy ma tasiemiec uzbrojony, tyle, że posiada on dodatkowo na skoleksie haczyki. Tasiemiec uzbrojony jest bardziej niebezpieczny, bo człowiek w wyniku samozarażenia może stać się jego żywicielem pośrednim (wągier może rozwinąć się w różnych narządach, taka postać choroby jest groźna dla zdrowia). Człowiek staje się żywicielem pośrednim zawsze w przypadku zarażenia tasiemcem bąblowce. Źródłem zakażenia są odchody różnych gatunków zwierząt. Przypadkowe spożycie jaj tasiemca bąblowca prowadzi do cysticerkozy, która charakteryzuje się powstaniem wągra pokaźnych rozmiarów w różnych narządach, prowadząc do ich uszkodzenia (mózg, wątroba, siatkówka oka). Ponadto, człowiek może zarazić się tasiemcem bruzdogłowcem szerokim, którego obecność w jelicie człowieka prowadzi często do anemii związanej z brakiem witaminy B12. Cykl życiowy bruzdogłowca zaczyna się od bytującej w wodach słodkich orzęsionej larwy koracidium. Zostaje ona zjedzona przez skorupiaka i w jego ciele rozwija się w kolejne stadium - procerkoid. Z kolei po zjedzeniu skorupiaka przez rybę, w jej ciele rozwija się kolejne stadium - plerocerkoid. Zjedzenie niedogotowanej ryby przez człowieka prowadzi do zarażenia bruzdogłowcem - w jelicie człowieka rozwija się jego postać dorosła. Choroba ta zwana jest difylobotriozą. Inne gatunki tasiemca to: tasiemiec kręćkowy (u żywiciela pośredniego - owcy - wągier w mózgu prowadzi do zaburzeń behawioralnych - owca kręci się w kółko), tasiemiec psi (żywicielem pośrednim jest pchła, a ostatecznym pies), karłowaty (żywicielami pośrednimi są pchły i mączniaki, ostatecznymi gryzonie), rzemieniec (żywicielami pośrednimi są ryby, ostatecznymi ptaki rybożerne; tasiemiec nieczłonowany zewnętrznie).

• Wirki - najczęściej wolno żyjące, w wilgotnym lub wodnym środowisku. Wyróżnia się wirki bezjelitowe, jednojelitowe, trójjelitowe (np. wypławek biały), wielojelitowe. Wirki zdobywają ofiary za pomocą wysuwalnego z gardzieli ryjka, za pomocą którego rozpoczynają proces trawienia, a także za pomocą wyrzucanych z powierzchni ciała rabditiów, które obezwładniają ofiarę. Wirki przechodzą najczęściej rozwój prosty, u niektórych występuje larwa Mullera. Wirki posiadają fotoreceptory w postaci oczek kubkowych. Do znanych wirków należy też wielooczka czarna.

• Przywry - są pasożytami. Występuje u nich jeden otwór wydalniczy i jelito rozgałęzione na dwie części. Motylica wątrobowa - jej cykl rozwojowy rozpoczyna się od orzęsionej larwy - miracidium (dziwadełka), która zostaje spożyta przez ślimaka. W jego ciele przekształca się ono w sporocystę, rozmnażającą się partenogenetycznie: powstają redie, a następnie cerkarie (posiadające wszystkie narządy wewnętrzne oprócz gonad oraz ogonek). Cerkarie, po przekształceniu w nieruchome metacerkarie (adoleskarie) mogą zostać spożyte przez człowieka, postać dorosła motylicy rozwija się na wątrobie.

Przywra krwi - jedyny płaziniec, u którego występuje silny dymorfizm płciowy (długa samica żyje w rynience krótszego i szerszego samca). Człowiek zaraża się podczas kąpieli w wodzie, gdzie cerkarie aktywnie przewiercają się w skórę. Dorosłe postacie przywry pasożytują w naczyniach krwionośnych, głównie jamy brzusznej. Przywra kocia - człowiek zaraża się pijąc nieprzegotowaną wodę z oczlikami, będącymi żywicielami pośrednimi. Motyliczka - jest pasożytem owiec, jej żywicielami pośrednimi są mrówki i ślimaki. Przywra ptasia - jest odpowiedzialna za ,,lanie jajami“(znoszenie jaj bez skorupek) u ptaków; żywicielami pośrednimi są larwy ważek i ślimaki.

Nicienie

• Trójwarstwowce, pseudocelomatyczne, należą do zwierząt liniejących, posiadają ciało dwubocznie symetryczne, po raz pierwszy wykształcił się u nich przewód pokarmowy z odbytem, posiadają w gardzieli kutykularne ząbki, ciało pokryte warstwą komórek nabłonka zlanych w wielojądrowe syncytium, a także warstwą mięśni podłużnych. Na zewnątrz tych warstw wytwarza sie kolagenowy oskórek, który podlega linieniu. Układ wydalniczy nicieni składa się z komórek wydalniczych (u glisty ludzkiej tylko dwóch), otwierających się jednym otworem wydalniczym na zewnątrz. Ponadto, nicienie gromadzą w tzw. komórkach fagocytarnych zbędne produkty przemiany materii (jednak nie wydalają ich na zewnątrz; te metabolity pozostają w ciele nicienia całe jego życie). Układ nerwowy nicieni składa się z pni nerwowych połączonych komisurami, w głowowym odcinku znajdują się zwoje nerwowe: jeden nadprzełykowy i dwa podprzełykowe. Dwa główne pnie nerwowe (brzuszny i grzbietowy) mieszczą się w zgrubieniach pokrycia ciała - wałkach hypodermalnych. U nicieni narządy płciowe męskie są pojedyncze, natomiast żeńskie podwójne (oprócz pochwy i macicy); występuje dymorfizm płciowy (samica jest zwykle większa od samca).

• Caenorhabditis elegans - nicień będący obiektem badań genetycznych, ma poznany cały genom, bada się go głównie pod kątem zjawiska indukcji (wykształcanie pochwy pod wpływem komórki zakotwiczającej).

• Pasożyty roślin: węgorek pszeniczny, mątwik buraczany.

• Pasożyty człowieka: owsiki (zarażenie na skutek spożywcia żywności z jajami lub przez samozakażenie, bytują w jelicie grubym człowieka), glista ludzka (zarażenie głównie na skutek spożycia zakażonej żywności, odbywa wędrówkę w ciele człowieka, przez naczynia krwionośne, płuca, serce, gardło, może powodować reakcje alergiczne spowodowane produktami przemiany materii pasożyta, pasożyt monokseniczny, bo jest zdolny do zakażenia tylko jednego gatunku - człowieka), riszta (zarażenie następuje przez wypicie nieprzegotowanej wody, choroba objawia się ropiejącym wrzodem na powierzchni ciała, w którym bytuje pasożyt), włosień spiralny (zakażenie następuje po spożyciu żywych, otorbionych larw w mięsie WYŁĄCZNIE ssaków mięsożernych lub wszystkożernych, nigdy roślinożernych, jest pasożytem poliksenicznym, bo może atakować wiele gatunków zwierząt; cały cykl rozwojowy zachodzi w ciele jednego organizmu, samica i samiec kopulują w jelicie, następnie larwy przemieszczają się do mięśni poprzecznie prążkowanych, otaczają się torebką i w tej postaci są właściwie nie do usunięcia), loa (wywołuje ślepotę nadrzeczną, pasożyt bytujący w siatkówce oka), filaria (tropikalne nicienie wywołujące słoniowaciznę, przenoszone przez komary, postacie dorosłe czopują narządy limfatyczne człowieka, wywołując ogromne obrzęki), włosogłówka (zakażenie poprzez spożycie żywności z jajami, żyją w jelicie ślepym, żywiac się krwią człowieka), tęgoryjec dwunastniczy (pasożytuje w dwunastnicy, zakażenie poprzez przewiercenie się przez skórę postaci larwalnych żyjących w wilgotnej glebie lub zjedzenie skażonej żywności; żywi się krwią człowieka, istnieją podejrzenia, że obecność tego pasożyta zapobiega niektórym rodzajom alergii).

Pierścienice

• Segmentacja homonomiczna, pierwsza grupa organizmów z wtórną jamą ciała, układ krwionośny zamknięty (brak serca, krążenie krwi ,,napędzają“ okrężne naczynia krwionośne; w grzbietowym naczyniu krwionośnym krew płynie w kierunku części głowowej, a w brzusznym w kierunku przeciwnym), krew zawiera różne barwniki, które są rozpuszczone w osoczu, a nie zlokalizowane w krwinkach: chlorokruorynę (z Fe2+), hemerytrynę (z Fe3+), hemocyjaninę (Cu2+), hemoglobinę (Fe2+), układ pokarmowy drożny, u pijawek występują wole gromadzące krew, u skąposzczetów do gardzieli uchodzą gruczoły wapienne neutralizujące kwaśny odczyn gleby; układ wydalniczy metanefryfialny, po jednej parze narządów w każdym członie (przewody wyprowadzające uchodzą do kolejnego segmentu), oddychają całą powierzchnią ciała (wieloszczety oddychają też przez wyrostki skrzelowe. Układ nerwowy złożony ze zwojów mózgowych nadprzełykowych i podprzełykowych połączonych obrączką okołoprzełykową, a także podłużnych pni nerwowych połączonych komisurami. U wieloszczetów występują zróżnicowane komórki zmysłowe: fotoreceptory, statocysty etc.

• Wieloszczety - posiadają dwa zróżnicowane człony na przedniej części ciała (prostomium - przedgębowy, zawiera oczy, mózg, czułki; perystomium - gębowy, zawiera otwór gębowy), mają dwugałęziste odnóża na pozostałych segmentach (mogą na nich występować wspomniane wyrostki skrzelowe), rozmnażają się bez siodełka, ich rozwój jest złożony, z larwą trochoforą (posiada ona kilka pasemek rzęsek, jest podobna do larwy Mullera, co stanowi pewną poszlakę filogenetyczną). Wieloszczety są organizmami morskimi, należy do nich mysz morska, nalepian (organizm osiadły), nereida, robak palolo (którego wypełnione gonadami części tokiczne ciała są przysmakiem tubylców).

• Skąposzczety - rozwój prosty, zapłodnienie zachodzi przy użyciu siodełka (do którego najpierw są złożone jaja, a następnie są one zapładnianie plemnikami ze zbiorniczków nasiennych), przyczyniają się do spulchniania gleby: dżdżownica, wazonkowce, mogą prowadzić osiadły tryb życia (rureczniki). Na ich segmentach nie ma odnóży, tylko szczecinki.

• Pijawki - pasożyty zewnętrzne zwierząt, metameria wewnętrzna nie odpowiada zewnętrznej, wytwarzają substancję zapobiegającą krzepnięciu krwi (heparynę), rozwój prosty, rozmnażanie z użyciem siodełka.

Mięczaki

• Trójwarstwowce, złożone z głowy, worka trzewiowego (którego wytworem jest płaszcz) i nogi, z wtórną jamą ciała zredukowaną do worka osierdziowego, z którego nerki (przekształcone metanefrydia) wchłaniają substacje, które wydalają do jamy płaszczowej (między workiem trzewiowym a płaszczem). Ukrwiona powierzchnia płaszcza może pełnić rolę płuca, u ślimaków lądowych i łódkonogów. Układ pokarmowy drożny, złożony z gardzieli, w której znajduje się tarka (nieobecna u flitrujących małży), żołądka (do którego uchodzi wątrobotrzustka), jelita i odbytu. Układ krwionośny otwarty (u głowonogów prawie zamknięty), występują również serca skrzelowe, pompujące krew do skrzeli. Przez serce płynie krew utlenowana. Ciało pokryte licznymi gruczołami śluzowymi. Mięczaki mogą być rozdzielnopłciowe (głowonogi i ślimaki skrzelodyszne) lub obojnakami (pozostałe). Mogą mieć rozwój prosty (głowonogi i ślimaki lądowe) lub złożony: z trochoforą oraz drugą larwą - weligerem (posiadającą prymitywną muszlę i nogę, taki rozwój przechodzą małże i ślimaki skrzelodyszne) lub z samą trochoforą (pozostałe). Układ nerwowy złożony ze zwojów: głowowego, nożnego, bocznego i trzewiowego (zwoje te mają tendencję do centralizacji u lepiej rozwiniętych intelektualnie głowonogów).

• Chitony - prymitywne mięczaki, wykazujące segmentację ciała, mają muszlę podzieloną na 8 segmentów, wewnętrzną metamerię niektórych układów, żyją w morzach.

• Jednotarczowce - należą do nich odkryte w 1952r. neopiliny, prymitywne mięczaki, wykazują segmentację niektórych układów, muszla trochę podobna do muszli ślimaków.

• Łódkonogi - posiadają wydłużoną muszlę otwartą z obu stron, oddychają ukrwioną powierzchnią płaszcza, żyją na dnie morza pogrążone w piasku.

• Małże - organizmy osiadłe, posiadają dwuczłonową muszlę, oba człony połączone silnymi mięśniami (które mogą stanowić przysmak kulinarny, np. więzadła mięśniowe przegrzebki), muszla składa się z warstwy perłowej (wewnętrzna, czasami ziarno piasku dostaje się do wnętrza małża i w ramach reakcji obronnych zostaje ono otoczone warstwą perłową i powstaje perła; polskim małżem perłorodnym była skójka, która prawdopodobnie wyginęła), porcelarnowej i konchiolinowej (substancja budująca muszle mięczaków, złożona z substancji organicznej podobnej do chityny, muszle te są wzmocnione CaCO3). Małże posiadają specyficzny narząd wydalniczy Bojanusa. Część ich jelita przechodzi przez serce. Są filtratorami: posiadają syfon wpustowy i wypustowy, którym pochłaniają i wypuszczają wodę, skrzela wychwytują substancje odżywcze. Największym polskim małżem jest szczeżuja, pospolitymi małżami nadbałtyckimi są: omułek, sercówka, małgiew.

• Ślimaki - charakteryzują się torsją (odwrócenie o 180 stopni narządów wewnętrznych ciała; skutkuje to m.in. obecnością otworu wydalniczego po tej stronie, co gębowego; ułatwia ślimakom szybkie wnicowywanie się do muszli, np. w akcie obrony), zanikiem po jednym z niektórych narządów wewnętrznych (jednej nerki, jednego przedsionka serca), dzielą się na ślimaki przodoskrzelne (większość wodnych ślimaków, np. zagrzebki, żyworódki, zawierają skrzela przed sercem w budowie wewnętrznej), tyłoskrzelne (głównie morskie, np. zając morski zwany aplyzją, zawierają skrzela za sercem w budowiewewnętrznej), płucodyszne ( oddychają tzw. płucem, czyli ukrwioną powierzchnią płaszcza, należą tu winniczni, wstężyki, niektóre ślimaki wodne: błotniarki, zatoczki, a także pozbawione muszli pomrowy). Istnieją ślimaki wytwarzające jad, groźny nawet dla człowieka (stożki), ślimaki jadalne (brzegówki, czareczki), czyniące szkody (świdrak okrętowy, rozkładający drewniane części okrętów).

• Głowonogi - należą do nich wymarłe amonity (podobne do współczesnych łodzików, ale różniące się od nich anatomicznie; tworzą pokłady skamieniałości przewodnich charakterystycznych dla ery mezozoicznej), łodziki (mają muszlę podzieloną na wiele komór, pełniącą rolę narządy hydrostatycznego), dwuskrzelne: ośmiornice, a także posiadające po 10 ramion: wymarłe belemnity, mątwy i kałamarnice. Największym znanym bezkręgowcem jest kałamarnica olbrzymia (ostatnio słyszy się o jeszcze większej kałamarnicy kolosalnej). Ramiona głowonogów powstały z przekształconej nogi, powstał z niej też lejek, ułatwiający pływanie przez gwałtowny wyrzut wody. W okolicy otworu odbytowego posiadają gruczoł produkujący czarną substancję sepią, która dezorientuje napastnika głowonogów. Mają zredukowaną muszlę, stanowiącą ich wewnętrzny szkielet chrzęstny (zbudowana z substancji zwanej chitryną, unikalnej dla tej grupy), muszla zewnętrzna występuje tylko u jednego gatunku - żeglarka. Głonowogi charakteryzują się bardzo dużą inteligencją w stosunku do innych bezkręgowców, obserwuje się u nich nawet tańce godowe.

Stawonogi

• Trójwarstwowce, mają ciało wypełnione miksocelem, mają drożny przewód pokarmowy z uchodzącą do jelita wątrobotrzustką (brak jej u owadów). Układ nerwowy złożony ze zwojów mózgowych i pni nerwowych, jednak ma tendencję do centralizacji u wyżej uorganizowanych grup (u raka jest silnie scentralizowany). Narządami zmysłów są statocysty, receptory węchowe i smakowe na czułkach, a także oczy: złożone, zbudowane z wielu omatidiów (owady, niektóre skorupiaki) lub proste (pajęczaki, niektóre skorupiaki) Układ krwionośny otwarty, serce pompuje hemolimfę do jamy ciała, wraca ona do serca za pomocą otworów zwanych ostiami. Hemolimfa zawiera najczęściej barwniki hemoglobinę lub hemocyjaninę. Układ wydalniczy stanowią: u skorupiaków gruczoły czułkowe (antenalne) i szczękowe, u owadów cewki Malpighiego (mają ujście między jelitem środkowym, a tylnim, mechanizm ich działania polega na pompowaniu aktywnym do nich jonów potasowych, wraz z nimi podąża woda wskutek obniżenia potencjału wodnego w cewkach, są do niech transportowane również produkty przemiany materii; woda jest silnie resorbowana w jelicie tylnym; owady wydalają kwas moczowy), u pajęczaków gruczoły biodrowe i cewki Malpighiego (ale nie u wszystkich; pajęczaki wydalają guaninę). Oddychanie zachodzi przez skrzela wewnętrzne lub zewnętrzne (wodne skorupiaki), płucotchawki (u pajęczaków narządy zlokalizowane na odwłoku, zbudowane z chitynowych słupków, wypełnionych hemolimfą, zbierającą tlen), tchawki (u owadówi wijów rozprowadzają tlen po całym organizmie, toteż układ krwionośny jest u nich pozbawiony barwnika i nie spełnia roli transportu tlenu; tchawki są wzmocnione chityną, wydajnie rozprowadzają tlen, jednak nie mogę funkcjonować u zbyt dużych organizmów, toteż stanowią ograniczenie wzrostu owadów). Rozmnażanie - większość stawonogów jest rozdzielnopłciowa (oprócz osiadłych wąsonogów:pąkli i kaczenic) i jajorodna (oprócz skorpionów i roztoczy).

• Trylobity - pierwotne stawonogi, które powstały w kambrze. Mają ciało podzielone dwoma bruzdami na trzy podłużne części, wielkie oczy złożone, dwugałęziste odnóża. Były organizmami morskimi.

• Wije - występują u nich tchawki, drapieżnie posiadają pierwsze odnóże (szczękonóże) z gruczołem jadowym. Mają wiele segmentów i odnóży. Dzielą się na pareczniki (po jednej parze odnóży na segmencie, np. wij drewniak lub skolopendra, są drapieżne), dwuparce (po dwie pary odnóży na każdym segmencie, roślinożerne, np. skulica, krocionóg).

• Owady - przewód pokarmowy pozbawiony gruczołów, z wyjątkiem ślinowych, które mogą wytwarzać nić jedwabną (jedwabnik), wosk (pszczoły) lub substancje zapobiegające krzepnięciu krwi (komary). Są podzielone na trzy tagmy: głowę, tułówi odwłok. Mają po 3 pary odnóży, a także po 2 (najczęściej) pary skrzydeł (które nie powstały z odnóży i nie mają z nimi nic wspólnego, powstały prawdopodobnie z wyrostków nabłonka). Mają po 1 parze czułek. Posiadają trzy pary narządów gębowych: żuwaczki (1 para) i szczęki (2 pary). Dzielą się na:

• Prymitywne owady bez przeobrażenia - najbardziej pierwotne, szczeciogonki (np. rybik) i skoczogonki (mają aparat skoczny na tyle ciała).

• Owady z przeobrażeniem niezupełnym (z jaja wykluwa się larwa, z której rozwija się osobnik dorosły, czyli imago, brak stadia poczwarki), czyli z hemimetabolią. Dzielą się na ważki (dość prymitywne, mają dwie pary skrzydeł z rozwiniętą siecią tchawek), jętki (charakterystyczne jest to, że postać dorosła nie odżywia się, tylko się rozmnaża i żyje zaledwie dzień), karaczany (np. karaczan, prusak, roznoszą wiele chorób), termity (bezbarwne, żywią się drewnem i żyją w symbiozie z bakteriami i wiciowcami rozkładającymi ligninę; owady społeczne), wszy (pasożyty zewnętrzne człowieka, roznoszące choroby, takie jak dur plamisty), skorki (mają wyrostki na odwłoku, wygladające jak szczypce), pluskwiaki (równoskrzydłe, np. mszyce i czerwce, różnoskrzydłe, np. pluskwa domowa, nartnik).

• Owady z przeobrażeniem zupełnym (z jaja wykluwa się larwa, następnie jest stadium poczwarki, kiedy to zachodzi przebudowanie wszystkich organów wewnętrznych, z wyjątkiem układu nerwowego i części tchawek, następnie imago), czyli z holometabolią: łuskoskrzydłe (motyle i ćmy, posiadają dwie pary skrzydeł pokryte barwnymi łuskami), błonkówki (posiadają dwie pary skrzydeł, przy czym tylnie są dużo mniejsze od przednich; charakterystyczną cechą jest występowanie m.in. u pszczół i os pokładełka przekształconego w żądło. Wśród błonkówek występują owady społeczne, np. pszczoły i mrówki, a także parazytoidy), dwuskrzydłe (druga para skrzydeł przekształcona w przezmianki, pełniące rolę w stabilizacji podczas latania. Należą do nich muchówki, komary, moskity, meszki), chruściki, chrząszcze (najbardziej liczna grupa owadów, pierwsza para skrzydeł przekształcona w pokrywy, druga błoniasta; największym polskim chrząszczem jest jelonek rogacz), pchły (mają skoczne odnóża III pary, pasożyty zewnętrzne różnych zwierząt, przenoszą choroby, np. dżumę).

• Szczękoczułkowce - należą do nich staroraki, zamieszkujące wybrzeża Ameryki (relikty, starsze formy szczękoczułkowców) oraz pajęczaki. Posiadają dwie pary narządów gębowych: szczękoczułki i nogogłaszczki. Pajęczaki nie mają czułek, mają oczy proste i 4 pary odnóży, ciało podzielone na głowotułówi odwłok (ale np. u kosarzy i roztoczy zlewają się w jeden korpus). Najbardziej prymitywnymi są skorpiony, gruczoł jadowy jest u nich zlokalizowany na końcu odwłoku, nogogłaszczki są nich przekształcone w szczypce. Są żyworodne. Roztocze są grupą pajęczaków żyworodnych i z rozwojem złożonym, mogą powodować alergie (mikroskopijne roztocz np.w kurzu), a także być pasożytami zewnętrznymi (kleszcze, przenoszące boreliozę, kleszczowe zapalenie mózgu, gorączkę Q, tularemię). Pająki są najbardziej znaną grupą pajęczaków, na odwłoku mają kądziołki przędne, dzięki którym przędą nić (ale np. skakuny nie wytwarzają sieci i są aktywnymi drapieżnikami), gruczoły jadowe mają w szczękoczułkach. Kosarze są pajęczakami nie wytwarzającymi sieci, ale posiadającymi długie odnóża, które mogą w razie zagrożenia odrzucić na zasadzie autotomii, potem one nie odrastają. Zaleszczotki są niewielkimi pajęczakami, mają nogogłaszczki przekształcone w szczypce, a gruczoły jadowe zlokalizowane w szczękoczułkach. Wyglądają jak miniaturowe skorpiony.

• Skorupiaki - posiadają dwie pary czułek, najczęściej 5 par odnóży krocznych, 6 par narządów gębowych: żuwaczki (1 para), szczęki (2 pary) i szczękonóża (3 pary, w rzeczywistości są przekształconymi odnóżami). Ciało składa się z głowotułowia i odwłoka. Dzielą się na podraczki (występuje u nich larwa pływik, mają różną liczbą segmentów, należą do nich osiadłe pąkle i kaczenice, stonoga, podwój, przekopnice, oczliki i rozwielitki) i rakowce (stała liczba segmentów, wyżej uorganizowane, występuje u nich rozwój prosty lub z larwą żywikiem, należą tu raki, homary, krewetki, kryl, kiełże).

Szkarłupnie

• Prymitywne wtórnouste, wyłącznie morskie, mają ciało pokryte jednowarstwowym naskórkiem, a także pedicelariami (wytworami skóry właściwej), mają specyficzny układ ambulakralny, składający się z kanałów wypełnionych wodą morską i tzw. nóżek ambulakralnych, umożliwiających im przytwierdzenie do podłoża, a także zdobywanie pokarmu. Oprócz tego występuje układ krwionośny, nazywany hemalnym, a także układ parahemalny zbudowany z pustych przestrzeni w ciele. Układ nerwowy pozbawiony mózgu, składa się z pni nerwowych rozchodzących się do ramion, a w środku ciała trzykrotnie okrężających jelito. Nie mają układu wydalniczego, tylko pojedyncze komórki (podocyty) zbierające produkty przemiany materii i kierujące je do układu ambulakralnego, którym wydostają się na zewnątrz. Narządy zmysłów szkarłupni: fotoreceptory (rozgwiazdy i jeżowce) i statocysty (skrzykwy i jeżowce). Rozwój szkarłupni jest złożony, przebiega z dwubocznie symetryczną larwą - dipleurulą. Są rozdzielnopłciowe.

• Liliowce - mają otwór gębowy i odbytowy po tej samej stronie ciała (inne szkarłupnie mają otwór gębowy po stronie dna, a odbytowy po stronie toni wodnej; wiąże się to z tym, że większość liliowców prowadzi osiadły tryb życia).

• Jeżowce - posiadają narząd zwany latarnią Arystotelesa (służący rozdrabnianiu pożywienia), mają małe możliwości regeneracji.

• Wężowidła - nóżki ambulakralne nie służą im do zdobywania ofiar, nie posiadają odbytu, mają rozgałęziające się odnóża.

• Rozgwiazdy - bardzo duże zdolności regeneracji, mogą wynicowywać żołądek i przeprowadzać zewnętrzny proces trawienia ofiary.

• Strzykwy - zwane ogórkami morskimi, nie posiadają pięciopromiennej symetrii, ani zewnętrznego pancerza (mają tylko w ciele pozostałości - igiełki), w obliczu zagrożenia wyrzucają z siebie wnętrzności, które potem regenerują, mogą też wyrzucić z siebie narząd Cuviera, czyli czerwoną wydzielinę paraliżującą napastnika. W kuchni wschodniej sporządza się z nich wyszukaną potrawę - trepang.

• Kołonice - niedawno odkryte szkarłupnie, żyją głównie na wrakach zatopionych statków, są niewielkie (1cm średnicy) i okrągłe.

Lancetnik

• Prymitywny, niewielki strunowiec, żyje w mule morza, filtruje pokarm przy użyciu wąsów otaczających otwór gębowy. Nie posiada serca. W gardzieli obecne gonady, które pękają, gamety wydostają się na zewnątrz ciała (zapłodnienie zewnątrzne). Do jelita uchodzi gruczoł wątrobotrzustka. W rozwoju występuje asymetryczna larwa.

• Cechy bezkręgowców: ciało pokryte jednowarstwowym nabłonkiem (cylindrycznym), protonefrydialny układ wydalniczy (protonefrydia w gardzieli, lancetnik wydala amoniak), metameria mięśni (jednak miomery są nieco przesunięte względem siebie, dzięki czemu możliwe jest wyginanie ciała na boki).

• Cechy kręgowców: obecność układu krwionośnego po brzusznej stronie ciała, a nerwowego po grzbietowej (u bezkręgowców jest odwrotnie), zamknięty i jednoobiegowy układ krwionośny, obecność krążenia wrotnego, obecność przewodów Cuviera zbierających krew do zatoki żylnej, obecność kosza skrzelowego (woda omywa skrzela, następnie trafia do przestrzeni okołoskrzelowej, dalej przez otwór atrialny wydostaje się na zewnątrz), obecność endostylu (homologiczny z tarczycą, w nim cząstki pokarmowe są oblepiane jodem). Obecność struny grzbietowej z silnie zwakuolizowanych komórek, mocno do siebie przylegających, nad struną grzbietową obecna cewka nerwowa, z przodu ciała znajduje się jej pęcherzykowate rozszerzenie. Wzdłuż cewki nerwowej obecne oczka Hessego reagujące na światło. Od cewki odchodzą też korzenie nerwowe: grzbietowe odbierają bodźce czuciowe (unerwiają narządy wewnętrzne i powierzchnię ciała), brzuszne zaś mieszczą nerwy ruchowe (unerwiają miomery).

Bezszczękowce

• Bezszczękowe kręgowce wodne, należą do nich minogi i śluzice, ciało pokryte wielowarstwowym nabłonkiem, jednokomórkowe gruczoły śluzowe, kręgosłup złożony z chrzęstnych płytek, puszki mózgowej, szkieletu lejka okołogębowego, w jamie gębowej obecność kutykularnych ząbków, pojedynczy otwór węchowy, obecnych najczęściej 7 worków skrzelowych, każdy ma osobne ujście z boku ciała, 8 łuków skrzelowych, układ krwionośny zamknięty (niektóre źródła podają, że częściowo otwarty), serce typu żylnego (przepływa przezeń krew odtlenowana), kolejność przepływu krwi jest następująca: zatoka żylna przedsionek komora skrzela komórki ciała. Nie mają żołądka, są pasożytami lub padlinożercami. Minogi mają w uchu wewnętrznym dwa kanały półkoliste, śluzice jeden kanał półkolisty, 10 par nerwów czaszkowych, ich serce nie jest unerwione, największą częścią mózgowia jest rdzeń przedłużony (dobrze rozwinięte czucie skórne), w jelicie obecna zastawka spiralna, zapłodniene zewnętrzne, gonady bez przewodów wyprowadzających, minogi rozmnażają się raz w życiu, potem giną (gatunki semelparyczne), na czas tarła wędrują z morza do rzek (ryby anadromiczne), larwą minogów jest ślepica, przypominająca budową i trybem życia lancetnika (śluzice mają rozwój prosty).

• Śluzice charakteryzują się znacznie uproszczoną budową (rozproszona trzustka, wielość serc żylnych, brak promieni płetwowych, zredukowane oczy), mają możliwość skręcania się w supeł, wydzielają duże ilości śluzu, są najczęściej padlinożercami.

• Bezżuchwowce powstały w kambrze, rozwinęły sie znacznie w dewonie; pierwszymi bezżuchwowcami były ostrakodermy (pancerne).

Ryby

• Kręgowce wodne, oddychają skrzelami, ryby chrzęstnoszkieletowe mają 5, a kostnoszkieletowe 4 łuki skrzelowe, serce typu żylnego (przepływa przezeń krew odtlenowana), kolejność przepływu krwi jest następująca: zatoka żylna przedsionek komora skrzela komórki ciała, przy czym serce podlega tylko negatywnej kontroli układu nerwowego (nie można przyspieszyć jego bicia, tylko zwolnić). Elementem serca za zatoką żylną u chrzęstnoszkieletowych jest stożek tętniczy. U kostnoszkieletowych po wyjściu z serca krew płynie przez opuszkę tętniczą, jest ona jednak zgrubieniem tętnicy, a nie elementem serca. Ryby mają ciało mają pokryte łuskami, wytworami skóry właściwej (łuski plakoidalne, homologiczne z zębami i również złożone z miazgi i zębiny, nie przyrastają na grubość, lecz są wymieniane nanowe, występują u chrzęstnoszkieletowych; łuski ganoidalne zawierają w swej budowie substancję ganoinę i występują u ryb ganoidów: chrzęstnych, takich jak jesiotr i bieługa i kostnych, inaczej przejściowych, takich jak niszczuki i mękławki; łuski kosmoidalne, zawierają kosminę, spotykane u latimerii; łuski elastyczne spotykane u większości kostnoszkieletowych, przyrastają na grubość, są zbudowane z elastyny i hialodontyny, w zależności od kształtu wyróżnia się cykloidalne i ktenoidalne, czyli grzebykowate). Ryby mają na powierzchni ciała również gruczoły śluzowe, jednokomórkowe wytwory naskórka. Posiadają 10 nerwów czaszkowych, 3 kanały półkoliste, ucho wewnętrzne jako narząd słuchu (dodatkowo, np. karpiowatym, lepsze słyszenie zapewnia narząd Webera - układ kostek połączony z pęcherzem pławnym), nie posiadają języka i nie wytwarzają śliny. Występują u nich pranercza, zawierające zarówno orzęsione lejki, jak i kłębuszki nerkowe (u zarodków ryb występują przednercza). Ryby mają okrągłą soczewkę oczną, ich źrenica nieco wystaje z oka, co zwiększa pole widzenia. Narządem dotyku zaś jest linia boczna, odbierająca bodźce mechaniczne ze środowiska. Ryby mają obręcz barkową złożoną z kości kruczej, skoblowej i łopatki, nieruchomo połączoną z czaszką, a obręcz miednicza jest niepołączona z kręgosłupem, tylko luźno tkwi w mięśniach. Ości są skostnieniami ścięgien międzymięśniowych.

• Ryby chrzęstnoszkieletowe - utrzymują wysokie stężenie mocznika w ciele, dzięki czemu nie narażają się na zbytnią utratę wody w hipertonicznym środowisku (funkcję hydrostatyczną pełni u nich również przepełniona tłuszczem wątroba). Mają pierwszy otwór skrzelowy przekształcony w tryskawkę, służącą pobieraniu wody, zwłaszcza przez żyjące przy dnie płaszczki, brak pokrywy skrzelowej (każda szczelina ma osobny otwór), szkielet chrzęstny jest lżejszy i szybciej rośnie; nie posiadają pęcherza pławnego, toteż muszę aktywnie przeciwstawiać się opadaniu na dno, posiadają heterocerkiczną płetwę ogonową (asymetryczną), liczne zęby podlegające przez całe życie wymianie (polifiodontyzm), zapłodnienie wewnętrze, u samców występuje płetwa przekształcona w narząd kopulacyjny, są jajorodne lub jajożywodne (zdarza się, że w ciele samicy rekina młode się zagryzają). Pochodzą od prażarłaczy, których przodkami z kolei były plakodermy. Należą do nich spodouste (płaszczki, np. raja i manta; rekiny, drapieżne lub planktonożerne, np.rekin wielorybi), zrostogłowe (należą tutaj przerazy, czyli chimery).

• Ryby kostnoszkieletowe - żyjące w wodzie słonej muszą pić wodę z otaczającego środowiska (gdyż są narażone na ciągły wypływ wody z organizmu), nadmiar jonów aktywnie usuwają przez komórki w skrzelach i przez nerki; żyjące w wodzie słodkiej muszą wydalać duże ilości rozcieńczonego moczu (gdyż są narażone na ciągły napływ wody do organizmu), brakujące jony uzupełniają przez aktywne pobieranie ich przez nerki i skrzela. Nie występuje u nich tryskawka, ale występuje wieczko skrzelowe (ujście wszystkich skrzeli jest w jednym otworze), posiadają pęcherz pławny (może być połączony z przewodem pokarmowym, wtedy zwie się otwartym, lub nie - wtedy zwie się zamkniętym), który pomaga im utrzymać się na odpowiedniej głębokości wody (regulacja ilości gazów w organizmie zachodzi też dzięki obecności gruczołu gazowego i owalu). Mogą mieć płetwy homocerkiczne (symetryczne zewnętrznie) lub dificerkiczne (symetryczne wewnętrznie i zewnętrznie). Kostnoszkieletowe pochodzą od fałdopłetwych (akantod).

• Systematyka kostnoszkieletowych: ryby dwudyszne (australijski rogoząb, południowoamerykański płapłaziec i afrykański prapłetwiec, ryby te posiadają zarówno skrzela, jak i płuca; występuje u nich zdolność do zapadania w estywację), ryby trzonopłetwe (prawdopodobni przodkowie zwierząt czworonożnych, mają kończyny osadzone na trzonach o strukturze pięciopalczastej, należy tutaj żywa skamieniałość latimeria - posiada ona narząd będący płucem wypełnionym tłuszczem i pełniącym funkcje hydrostatyczne), ganoidy (opisane wyżej), śledziokształtne (śledź, szprot, sardynka), łososiokształtne (łosoś, troć, lipień, pstrąg, topornik), dorszokształtne (dorsz, mintaj, morszczuk), karpiowate (karp, karaś, lin, brzana, płoć, amur), okoniokształtne (okoń, sandacz, strzępiel, barakuda, tuńczyk, makrela, pielęgnica, podnawka), igliczniokształtne (iglicznia, konik morski), belonokształtne (ptaszor).

Płazy

• Forma przejściowa między rybami, a płazami - ichtiostega. Posiada ona zarówno cechy rybie (szczątkowe wieczko skrzelowe, rybi ogon, ciało pokryte łuskami), jak i płazie (kończyny przypominające te u współczesnych czworonogów, oddychanie płucami umieszczonymi w klatce piersiowej). Takie pierwotne formy płazów zwane są meandrowcami (od pofałdowanej powierzchni szliwa zębów). Nie mają narządu kopulacyjnego (z wyjątkiem beznogich).

• Mają ażurową czaszkę, bezogonowe nie mają klatki piersiowej, ogoniaste same żebra, bez mostka; u bezogonowych kości przedramienia są zrośnięte (u ogoniastych nie), przednie kończyny mają po 4 palce, tylnie po 5, obręcz barkowa połączona jednym kręgiem z czaszką, złożona z kości kruczej, obojczyka i łopatki; obręcz miednicza połączona z kręgosłupem; występuje jeden kręg krzyżowy. Czaszka z dwoma kłykciami potylicznymi (wyłącznie ruchy potakujące). Obecność ucha środkowego (jedna kosteczka słuchowa - strzemiączko; powstała z II łuku skrzelowego). Akomodacja oka zachodzi poprzez zmianę odległości soczewki od siatkówki. Narząd węchu złożony jest z torebek węchowych, ślepo zakończonych. 10 nerwów czaszkowych, móżdżek słabo rozwinięty, a powierzchnia mózgu słabo pofałdowana (najlepiej rozwinięte śródmózgowie, pełni ono rolę koordynacyjną organizmu, a kresomózgowie odpowiada za węch). Wydalanie za pomocą pranerczy, u zarodków występują przednercza. Płazy wydalają amoniak (jeden gatunek, żaba morska, zamieszkuje wody słone, utrzymuje wysokie stężenie mocznika w ciele). Występuje język i gruczoły ślinowe. Pod skórą występują liczne worki chłonne (u płazów występują również serca limfatyczne), gruczoły skórne wielokomórkowe u form dorosłych i jednokomórkowe u kijanek. U ropuch i salamander występują gruczoły jadowe (parotydy). Układ krwionośny zamknięty, występuje szczątkowa zatoka żylna i stożek tętniczy (a w nim zastawka spiralna, oddzielająca strumień krwi odtlenowanej od utlenowanej). Obieg krwi mały: prawy przedsionek komora stożek tętniczy tętnica płucna płuca żyła płucna lewy przedsionek. Obieg krwi duży: lewy przedsionek komora aorta komórki ciała żyła główna prawy przedsionek. Krew odtlenowana wędruje również w części do skóry, gdzie zostaje utlenowana tlenem z powietrza przez wilgotną skórę płazów (u niewielkich salamander bezpłucnych krążenie płucne zredukowane, tlen zostaje pobierany właśnie tą drogą). Krew utlenowana ze skóry wraca do serca żyłą główną. Oddychanie następuje przez ruchy dna jamy gębowej, aktywnie pompujące powietrze do płuc. Występuje kloaka, zapłodnienie jest zewnętrzne (płazy bezogonowe) lub wewnętrzne (ogoniaste, beznogie). Płazy to zwierzęta zmiennocieplne. Wszystkie rodzime gatunki płazów są mięsożerne. Największym płazem jest salamandra olbrzymia.

• Kijanki - posiadają linię boczną, jeden obieg krwi, oddychają skrzelami (podobnie jak ryby). Kijanki płazów ogoniastych są mięsożerne, najpierw pojawiają im się kończyny przednie, przez cały okres rozwoju mają skrzela zewnętrzne, u tych płazów zachodzi zjawisko neotenii (pedomorfoza - np. u ambystomy, czyli aksolotla, po podaniu zwierzęciu hormonów tarczycy przekształca się w formę dorosłą; podobne zjawisko obserwuje się u amfiuliny i odmieńca jaskiniowego); kijanki płazów bezogonowych są roślinożerne (nie mają żołądka), najpierw pojawiają im się kończyny tylnie, posiadają najpierw skrzela zewnętrzne, potem wewnętrzne, zanika im ogon.

• Płazy beznogie - mają łuski będące wytworem skóry właściwej (jak u ryb), zredukowane oczy, są jajożyworodne. Należą do nich marszczelec i łusecznik (nie występują w Polsce).

Gady

• Sejmuria - należała do kotylozaurów, prymitywna forma gadów. Posiadała cechy zarówno płazie (kijanki, półtora kręgu krzyżowego), jak i gadzie (palce opatrzone pazurami, jeden kłykieć potyliczny).

• Gady dzielą się na synapsydy które dały początek ssakom, mają jedną parę dołów skroniowych), diapsydy (mają dwie pary dołów skroniowych, dały początek ptakom, a także należą do nich łuskonośne, czyli jaszczurki i hatterie, węże, krokodyle, amfisbeny), anapsydy (brak dołów skroniowych, należą tutaj żółwie).

• Pierwsze owodniowce - owodnia (zapewnia środowisko wodne zarodkowi, amortyzuje wstrząsy), omocznia (zbiera produkty przemiany materii zarodka), kosmówka (umożliwia oddychanie zarodkowi), woreczek żółtkowy (materiały zapasowe dla zarodka). Owodniowce mają jeszcze inne cechy: esowate wygięcie rdzenia przedłużonego, połączenie atlasa z obrotnikiem, wykształcenie kory nowej (jednak u gadów pokrywa niewielką część mózgu), zatracenie liniowego ułożenia struktur mózgowych, wydalanie za pomocą zanerczy (brak orzęsionych lejków, same kłębuszki nerkowe).

• 12 nerwów czaszkowych, utrata przez śródmózgowie głównej funkcji koordynacyjnej, przejęcie jej przez kresomózgowie. Bodźce węchowe i smakowe odbiera narząd Jacobsona zlokalizowany w górnej części jamy gebowej. Akomodacja oka poprzez zmianę kształtu i odległości soczewki od siatkówki. W twardówce płytki kostne tworzące pierścień. Obecne trzy powieki oka: górna, dolna i migotka. W uchu środkowym obecna jedna kostka słuchowa (strzemiączko), w czaszce obecne połączenie kości kwadratowej ze stawową (węże i jaszczurki mają czaszkę kinetyczną - więcej niż u innych gadów ruchliwych połączeń), obecność w obręczy barkowej kości kruczej, łopatki i obojczyka, połączona jest ona z czaszką co najmniej dwoma kręgami, w części krzyżowej obecne co najmniej trzy kręgi (szkielet jest silnie skostniały). Uzębienie polifiodontyczne, homodontyczne (niezróżnicowane), akrodontyczne (zęby osadzone podstawą na kości szczęk/żuchwy), pleurodontyczne (zęby osadzone z boku kości szczęki/żuchwy), tekodontyczne (osadzone w zębodołach u krokodyli). Układ krążenia podobny do płazów, ale nie występuje oddychanie skórne, i wykształca się niepełna przegroda między komora (u krokodyli pełna, jednak krew utlenowana i odtleniona się u nich miesza przez obecność otworka Panizza, umożliwiającego wyłączenie krążenia płucnego na czas nurkowania. Nurkowaniu służy u nich również obecność podniebienia wtórnego). Występuje prawy i lewy łuk aorty. Wentylacja płuc następuje przez ruchy klatki piersiowej. Łuski i tarczki mają pochodzenie nabłonkowe, skóra jest sucha i pozbawiona gruczołów. Narząd kopulacyjny wyizolowany z kloaki (zapłodnienie wewnętrzne). Gady to zwierzęta zmiennocieplne. W Polsce wszystkie gady są pod ochroną.

• Hatterie - prymitywne gady, mają łuski będące wytworami skóry właściwej, oko ciemieniowe odbierające bodźce świetlne (prymitywny twór homologiczny z szyszynką), nie mają narządu kopulacyjnego i błony bębenkowej (są głuche). Hatterie (tuatary) występują w Nowej Zelandii i na okolicznych wyspach.

• Jaszczurki - mają kinetyczną czaszkę, występuje u nich zjawisko autotomii (odrzucanie ogona w razie zagrożenia). Niektóre (helodermy) są jadowite. Należą do nich gekony (posiadają przylgi na palcach), agamy, kameleony, scynki (żyworodne), zwitnikowate (żyjące w glebie), legwany. W Polsce występuje padalec (jajożyworodna jaszczurka beznoga), jaszczurka zielona (prawdopodobnie wyginęła), zwinka, żyworodna (jak wskazuje nazwa, jajożyworodna).

• Obrączkowce (amfisbeny) - ciało pokryte ułożonymi w pierścienie łuskami, drążą tunele w ziemi, występują w Afryce Północnej i na Półwyspie Pirenejskim.

• Węże - mogą być jadowite (gruczoły jadowe są przekształconymi śliniankami, z nich trująca wydzielina spływa do gruczołów jadowych; kobry, żmije, grzechotniki) lub dusicielami (pyton, boa, anakonda), nie mają błony bębenkowej ani ucha środkowego (są głuche), mają kinetyczną czaszkę, nie mają pierścienia kostnego w twardówce ani kilku mięśni poruszających gałką oczną (mają ,,hipnotyzujący“, nieruchliwy wzrok), mają w oczach czopki podwójne, mają zredukowane lewe płuco (występuje tylko prawe). Niektóre węże (np. grzechotniki) mają na głowie receptory wykrywające zmiany ciepła, promieniującego od ich ofiar, dzięki czemu je lokalizują.

• Żółwie - nie mają zębów, tylko listwy rogowe na kościach szczęki i żuchwy. Ich pancerz składa się z części górnej (karapaks, powstaje z przekształcenia żeber), z części dolnej (puklerz, powstaje z przekształcenia obojczyka). Jedynym żółwiem występującym na terenie Polski jest żółw błotny.

• Krokodyle - mają kilka ,,progresywnych“ cech w porównaniu do innych gadów (pełna przegroda między komorami serca, obecność podniebienia wtórnego, obecność przepony, jednak nie jest ona homologiczna z przeponą ssaków, osadzenie zębów w zębodołach), w żołądku mają gastrolity (żołądek podzielony na część gruczołową i mięśniową). Płeć krokodyli zależy od temperatury inkubacji jaj (niższa temperatura - samice, wyższa - samce, pośrednia - potomstwo mieszane). Należą tutaj krokodylowate (żyją w Afryce), aligatorowate (żyją w Ameryce Północnej i Chinach), gawialowate (żyją w Indiach), kajmany (żyją w Ameryce Południowej).

Ptaki

• Archeopteryx - forma przejściowa pomiędzy gadami, a ptakami. Cechy ptasie: ciało pokryte piórami, obojczyki zrośnięte w widełki, zdolność do lotu. Cechy gadzie: długi ogon z wieloma kręgami, niezredukowane palce kończyny górnej (skrzydło oparte na palcu serdecznym), brak grzebienia na mostku, pazury na palcach. Był wielkości gołębia.

• Zwierzęta stałocieplne (temperatura ciała około 40 stopni Celsjusza), największymi ptakami są strusie, najmniejszym zaś jest koliberek hawajski, skóra pokryta piórami (wytwory naskórka) oraz łuskami, na nogach (wytwory naskórka), pozbawiona gruczołów (oprócz gruczołu kuprowego oraz łojowego w przewodzie słuchowym głuszcza). Szczęki pozbawione zębów, okryte rogowym dziobem. Mają w pełni wykształconą przegrodę między komorami serca, jednak występuje u nich tylko prawy łuk aorty. Redukcji uległa całkowicie zatoka żylna. Mają jądrzaste erytrycyty. Układ oddechowy ptaków jest najbardziej wydajny spośród kręgowców: występuje u nich zjawisko podwójnego oddychania (podczas wdechu część powietrza przechodzi przez płuca i jest gromadzona w workach powietrznych przednich, a część jest gromadzona w workach powietrznych tylnych. Podczas wydechu powietrze z worków powietrznych przednich jest bezpośrednio wydychane, a z tylnych przechodzi przez płuca i również jest wydychane. Toteż powietrze przechodzi przez płuca zarówno podczas wdechu, jak podczas wydechu. U ptaków jest 9 worków powietrznych: dwa szyjne, dwa piersiowe przednie, dwa piersiowe tylnie, dwa brzuszne i jeden obojczykowy). Objętość płuc podczas oddychania nie ulega zmianom. Ptaki mają w odcinku szyjnym stawy siodełkowe, bardzo ruchliwe, natomiast kości dalszych odcinków są zrośnięte w notarium (piersiowe), synsacrum (krzyżowe) i pygostyl (ogonowe). Samice ptaków mają tylko lewy jajnik i jajowód. Ptaki wydalają kwas moczowy, w ich nerkach (typu zanercza) występuje krążenie wrotne (inaczej niż u ssaków) oraz pętla Henlego (obecna oprócz ptaków również u ssaków). Żołądek dwuczęściowy: część gruczołowa i mięśniowa (w mięśniowej obecne gastrolity), ptaki niestrawne części pożywienia zwracają jako tzw. wypluwki. Ptaki mają dobrze rozwinięty układ nerwowy. Mają słabo rozwinięty węch (ale kiwi używa węchu do zdobywania pokarmu), bardzo dobry wzrok (zjawisko podwójnej akomodacji, obecność grzebienia naczyniowego, dodatkowo odżywiającego oko, obecność 2 lub 3 plamek żółtych), w uchu obecna jedna kostka słuchowa, strzemiączko (sowy mają tzw. szlary, przypominające ucho zewnętrzne, złożone z piór). U ptaków funkcjonuje inny sposób determinacji płci niż u ssaków: samice mają genotyp ZW, a samce ZZ.

• Przystosowania do lotu: wysoki poziom metabolizmu, brak pęcherza moczowego (strusie go mają, ponieważ są nielotami i waga ciała nie jest taka istotna dla nich), dobrze wykształcony móżdżek (najlepiej u wszystkich ssaków), kości pneumatyczne, obojczyki zrośnięte w widełki, grzebień kostny na mostku, wykształcenie piór: konturowe (zbudowane z dutki tkwiącej w skórze i stosiny na której są promienie piór, połączone promykami i haczynami, tworzą powierzchnię nośną w locie ptaka), które dzielą się na sterówki w ogonie i lotki na skrzydłach; pióra puchowe, stanowiące warstwę izolacyjną (posiadają cienką oś, długie i miękkie promienie, a promyki nie łączą się ze sobą), pudrowe (są kruche, kruszone dziobem, puder rozprowadzany po piórach, stanowi środek ich pielęgnacji; występują u grzywacza, sierpówki i żako). Miejsca z piórami nazywają się pteryliami, a nieupierzone apteriami.

• Ptaki bezgrzebieniowe: strusie (struś afrykański w Afryce, nandu w Ameryce Południowej, emu w Australii) i kiwi (Australia); brak grzebienia na mostku, ciało niepodzielone na apteria i pterylia, niezdolne do lotu.

• Pingwiny - występują na Antarktydzie oraz w Afryce (niektóre gatunki), mają grzebień na mostku, ale ich obszary ciała nie są podzielone na apteria i pterylia; są monogamiczne.

• Ptaki grzebieniowe - posiadają grzebień na mostku i są zdolne do lotu.

• Gniazdowniki - po wykluciu niepokryte puchem i wymagają opieki rodziców, nie mogą opuszczać gniazd; zagniazdowniki - po wykluciu pokryte puchem i mogą wraz z rodzicami opuszczać gniazda.

Ssaki

• Cynognatus - forma przejściowa między gadami, a ssakami: posiadał już przeponę, był stałocieplny i miał zróżnicowane uzębienie, jednak szczęki i ucho miał jeszcze gadzie.

• Zwierzęta stałocieplne, skóra zawiera gruczoły łojowe i potowe (niektóre zwierzęta, np. myszowate, nie mają gruczołów potowych), a także występują gruczoły mlekowe (przekształcone potowe). Wytworami naskórka są: pazury, paznokcie (naczelne), rogi, łuski (np. na łapach myszowatych), włosy, natomiast wytworami skóry właściwej jest poroże. Uzębienie zróżnicowane, difiodontyzm (dwa pokolenia zębów: mleczne i stałe). Uzębienie jest zróżnicowane u różnych grup ssaków: gryzonie nie mają kłów (w ich miejscu występuje przerwa - diastema), podobnie jak przeżuwacze, które również nie posiadają górnych siekaczy. Oprócz stekowców, u ssaków nie występują kości krucze. Szyjny odcinek kręgosłupa ma stałą liczbę 7 kręgów (wyjątek - niektóre szczerbaki). Ssaki roślinożerne posiadają zęby lofodontyczne, umożliwiające rozcieranie pokarmu. Mają w pełni wykształconą przegrodę między komorami serca, jednak występuje u nich tylko lewy łuk aorty. Mają erytrocyty pozbawione jąder i mniejsze niż u pozostałych grup kręgowców. Płuca są typu pęcherzykowatego i wentylacja następuje przez ruch mięśni międzyżebrowych oraz przepony (jest to mięsień poprzecznie prążkowany występujący tylko u ssaków). Ssaki, oprócz stekowców, nie mają kloaki (osobne ujścia dróg moczowo-płciowych oraz odbyt).

• U ssaków nie występuje staw pomiędzy kością kwadratową, a stawową (tak jak u gadów i ptaków), tylko pomiędzy kością zębową żuchwy, a łuską kości skroniowej. Gadzi staw funkcjonuje u nich w uchu: kość kwadratowa przekształciła się w toku ewolucji w kowadełko, a stawowa w młoteczek. Tak więc u ssaków w uchu środkowym są 3 kosteczki słuchowe. Występuje też ucho zewnętrzne.

• Stekowce - rząd ssaków, w którym zwierzęta posiadają wiele cech gadzich (kloaka, kości krucze, nie do końca stała temperatura ciała, występują wahania tej temperatury, brak warg, młode zlizują pokarm z gruczołów mlekowych matki, są jajorodne). Należą do nich australijskie dziobaki, kolczatki i prakolczatki.

• Torbacze - wykształcają łożysko żółtkowe, ciąża jest bardzo krótka, dalszy rozwój młodych odbywa się w torbie lęgowej na brzuchu matki; torbacze żyją głównie w Australii (po odłączeniu się Australii od innych kontynetów przeżyły tam radiację adaptacyjną, wykształciły się ich różne formy: diabeł tasmański, kangur, wilk workowaty, kret workowaty, wombat) oraz w obu Amerykach (oposy, czyli dydelfy oraz zbójniki).

• ŁOŻYSKOWCE:

• Owadożerne -prymitywny rząd ssaków, mają nie do końca zróżnicowane zęby, żywią się owadami. Należą do niego ryjówki (w tym najmniejszy ssak na świecie - ryjówka etruska), krety, rzęsorki (jadowite ssaki).

• Łuskowce - ich ciało pokrywają łuski będące wytworami skóry właściwej, posiadaja długi, lepki język: występują w Afryce.

• Gryzonie - mają długie siekacze rosnące całe życie (muszą być ścieranie poprzez jedzenie twardych części roślin), są roślinożerne, najliczniejsza grupa ssaków. Mają ogony pokryte łuskami. Należą do nich: myszy, szczury, wiewiórki, bobry, nutrie, piżmaki, największymi gryzoniami są kapibary żyjące w Ameryce Pd. i osiągające wagę 50 kg.

• Zajęczaki - posiadają długie górne siekacze (2 pary) i dolne (1 para), charakterystyczną wargę, w ich jelicie grubym żyją symbiotyczne bakterie rozkładające celulozę. Do zajęczaków należą króliki i zające.

• Szczerbaki - rząd występujący w Ameryce Południowej, należą do niego mrówkojady (faktycznie pozbawione zębów, mają lepki język którym zbierają mrówki będące ich pokarmem), leniwce (mają wielokomorowy żołądek, odżywiają się roślinami, mają zredukowane zęby bez szkliwa, większość czasu spędzają na drzewach, praktycznie bez ruchu; leniwce mają czasem inną liczbę kręgów szyjnych niż 7), pancerniki.

• Parzystokopytne - są skrajnie palcochodne, mają czubki palców osłonięte kopytami. U większości palce zredukowane (pozostaje tylko III i IV). U przeżuwaczy występuje charakterystyczny podział żołądka na komory (żwacz, w którym żyją orzęski rozkładające celulozę, czepiec, trawieniec, staowiący właściwą część żołądka oraz czepiec). Do parzystokopytnych należą, oprócz przeżuwaczy (krowy, jelenie, sarny, łosie) również świnie, dziki, wielbłądy.

• Nieparzystokopytne - są skrajnie palcochodne, mają czubki palców osłonięte kopytami. U niektórych zaszła redukcja wszystkich palców oprócz III (konie, zebry), u nosorożców obecne są 3 palce, a u tapirów 5. Bakterie symbiotyczne żyją u nich w jelicie ślepym i rozkładają one celulozę.

• Drapieżne - są mięsożerce, z wyjątkiem pandy (która jest monofagiem i żywi się bambusami), posiadają zredukowane siekacze, pokaźne kł i mocne zęby trzonowe (łamacze). Niektóre jednak, np. niedźwiedź wargacz, żywią się termitami. Do drapieżnych należą psowate, kotowate, płetwonogie (morsy, foki, uchatki), niedźwiedziowate, szopowate, hienowate.

• Walenie - niektóre posiadają zęby (delfiny, orki) inne zaś fiszbiny (np. płetwal płękitny, służą one do filtracji planktonu), wykształcają grubą warstwę tłuszczu; charakteryzują się wysokim ilorazem inteligencji, potrafię porozumiewać się ze sobą za pomocą dźwięków. Ich kończyny charakteryzuje hiperfalangia (bardzo wiele członów palców).

• Trąbowce - mają siekacze przekształcone w ciosy, są inteligentnymi zwierzętami, należą do nich słonie i wymarłe mamuty.

• Syreny - należą do nich diugonie i manaty, ssaki ze zredukowaną obręczą miedniczą, nie posiadają jamy szpikowej w kościac, żyją w morzach.

• Latawce - posiadają fałd skórny pozwalający im wykonywać ruchy ślizgowe pomiędzy drzewami.

• Nietoperze - drugi po gryzoniach spośród najliczniejszych rzędów ssaków, posiadają grzebień kostny na mostku i błonę rozpostartą na kościach dłoni, dłużącą do latania. Wśród krajowych przedstawicieli spotyka się borowca, mroczka, nocka, gacka, jednak np. w Ameryce Pd. żyją nietoperze żywiące się krwią innych ssaków.

• Naczelne - najwyżej uorganizowane ssaki, posiadają paznokcie na palcach (przynajmniej na jednym), widzą stereoskopowo, mają gałki oczne skierowane do przodu, znacznie rozwinięte kresomózgowie, są stopochodne, posiadają mięśnie mimiczne. Do tego rzędu należy również człowiek.

ZOOLOGIA (od parzydełkowców) 13-05-03 12:51

---