Plasmodium vivax- Zarodziec ruchliwy

• Temp. Opt. 15stopni C

• Trzeciaczka- malaria tertiana

plasmodium malariae- Zarodziec pasmowy

• Temp. Opt. 18stopni C

• Gorączka co 72 godziny (co 4 dzień)

• Czwartaczka

Plasmodium falciparum- zarodziec sierpowaty

- temp. Opt. 21stopni

- gorączka co 24 godziny C

- febra tropikalna- malaria tropica

10-14 dni po pierwszym ataku gorączki, schizozoity pozostające w erytrocytach, przemieniają się w gamocyty

- gametocyt żeński- makrogameta

- gametocyt męski- mikrogameta

Po zapłodnieniu powstaje ruchliwa zygota (ookinet)- wwierca się w ścianę żołądka komara, otacza osłonką (oocysta)- po podziale jądra powstają sporozoity

W jamie ciała oocysta pęka i sporozoity wnikają do gruczołów ślinowych.

Merozoity P. vivat korzystają z substancji grupowej na powierzchni erytrocyta- tzw. Antygenu Duffy, jako receptora pozwalającego wniknąć do komórki. Pewna grupa ludzi w Afryce nie ma tego antygenu- są odporni na zakażenie tym pasożytem.

PASOŻYTY-PODZIAŁ:

-Pasożyty całkowite

-rośliny bezzieleniowe

-nie przeprowadzają fotosyntezy, lecz wszystkie potrzebne do życia substancje organiczne czerpią z organizmu żywiciela.

-Półpasożyty (synonimy: pasożyty częściowe, semipasożyty)

-posiadają zielony chlorofil i przeprowadzają fotosyntezę

- z organizmu żywiciela pobierają tylko niektóre, niezbędne do życia składniki, np. wodę i sole mineralne. Niektóre półpasożyty (np. szelężnik) mogą żyć samodzielnie bez żywiciela, ale wtedy nie są w stanie wytworzyć kwiatów.

ATROPINA występuje głównie w roślinach z rodziny psiankowatych, np. pokrzyku wilczej jagodzie, bieluniach i lulkach

Atropina- obraz zatrucia: „Czerwony jak cegła,

Gorący jak piec,

Suchy jak pieprz,

Ślepy jak nietoperz,

Niespokojny jak tygrys w klatce.”

KOKAINA (metylobenzoiloekgonina)- C₁₇H₂₁O₄N- jedna z najsilniej działających substancji pochodzenia roślinnego. Odznacza się bardzo dużym potencjałem uzależniającym. Jest to alkaloid tropanowy otrzymywany z liści krasnodrzewu pospolitego (koki) (Erythroxylon coca), który pierwotnie porastał tereny Andów w Ameryce Południowej.

[Coca-cola 1886r. Jako mieszanka ekstraktów krzewu koka i nasion drzewa kola. Do 1903r. typowe opakowanie zawierało około 60mg kokainy. Dzisiejsza coca-cola nadal zawiera ekstrakt z liści koki- The Coca-Cola Company importuje obecnie ok. 8 ton liści rocznie. Jednak zabieg ten skutkuje jedynie w walorach smakowych, narkotyk jest usuwany.

EPEKOFIT- gatunek roślin, który przybył do nas z innych rejonów geograficznych w ostatnich czasach. Za graniczną datę przyjmuje się XVw. (odkrycie Ameryki, które zapoczątkowało migrację gatunków na ogromną skalę). Epekofity albo zostały przez człowieka celowo introdukowane, albo zostały przypadkowo zawleczone, albo też rozprzestrzeniły się samorzutnie za pomocą wiatru (anemochoria), czy zwierząt (zoochoria)

ROŚLINY TRUJĄCE I LECZNICZE:

BIELUŃ:

Roślina trująca:

- Zatrucia przypadkowe zdarzają się niekiedy u dzieci, jednak częściej u młodzieży eksperymentującej ze środkami odurzającymi

- Mimo silnych halucynacji efekty są nieprzyjemne z powodu znacznych efektów ubocznych.

- Głównymi substancjami, które mają znaczenie w przebiegu zatrucia są:

L-hioscyjamina

L-skopolamina

Atropina

- Alkaloidy bielunia działają pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy oraz porażająco na obwodowy układ współczulny.

OBJAWY ZATRUCIA:

- Omamy wzrokowe, oszołomienie, stany lękowe, pobudzenie

- Chwiejność chodu

- suchość w jamie ustnej

- zaczerwienienie i suchość skóry

- senność, dezorientacja

- początkowo tachykardia, później bradykardia

-przyspieszenie oddechu, duszność

-rozszerzenie źrenic

-niekiedy drgawki kloniczne

-wzrost temperatury ciała

-zgon wskutek porażenia ośrodka oddechowego

Roślina lecznicza:

Liście i nasiona używane w lecznictwie zawierają:

- 0,1-0,6% alkaloidów tropanowych: hioscyjamina, atropina, skopolamina

- saponiny tri terpenowe, garbniki, flawonoidy, hydroksykumarynę

- w małej ilości także atropaminę, skopinę, belladoninę, nikotynę i dwuaminę putrescynę

Surowcem są:

-liście bielunia zebrane w okresie kwitnienia i owocowania rośliny, zawierające nie mniej niż 0,25% alkaloidów obliczonych jako hioscyjamina

-nasiona

DZIAŁANIE:

- porażająco na zakończenia nerwów przywspółczulnych . Hamują czynność wydzielniczą gruczołów potowych, ślinowych, błon śluzowych nosa, oskrzeli i wydzielanie soku żołądkowego.

- charakterystyczne rozszerzenie źrenic.

- Rozkurczająco na mięśnie gładkie, zwłaszcza zwieraczy układu pokarmowego.

- Przyspieszenie akcji serca

- Liście bielunia zawierają więcej skopolaminy, która działa porażająco na nerwy przywspółczulne i ośrodkowy układ nerwowy, co powoduje znaczne upośledzenie intelektu, dezorientacje i halucynacje.

WSKAZANIA:

- Surowiec ma działanie przeciwskurczowe i przeciwbólowe.

- Liście bielunia są stosowane w postaci tytoniu jako środek przeciwastmatyczny (preparat Astmosan- liść bielunia, szałwi, pokrzyku, ziele stroliczki, azotan potasowy)

- Stosowany w skurczach przewodu pokarmowego, kolce (jelitowej, żółciowej i nerkowej)

W WETERYNARII:

- jako lek zewnętrzny.

- kompleksy i przymoczki ze świeżego soku bielunia- w leczeniu grzybic i owrzodzeń skóry, świerzbu i nużycy.

- Macerat z ziela- zwalczanie kleszczy i miodówek.

LULEK CZARNY:

ROŚLINA TRUJĄCA:

-Wszystkie części rośliny są trujące, najbardziej jednak korzeń i nasiona. Zawiera alkaloidy: skopolaminę, atropinę i L-hioscyjaminę.

- Zatrucia zdarzają się przez żucie i jedzenie nasion na skutek pomylenia ich z nasionami maku oraz korzeniem, na skutek pomylenia z korzeniem skorzonery lub pasternaku.

OBJAWY ZATRUCIA:

- halucynacje

- rozszerzone źrenice

- wysuszenie błon śluzowych jamy ustnej i gardła

- W stanie halucynacji wywoływanych przez liście lulka dominuje duże pobudzenie ruchowe, co jest charakterystyczne i odróżnia te zatrucia od zatruć pokrzykiem lub bieluniem.

ROŚLINA LECZNICZA:

- Surowiec zielarski: liście

-Działanie: liście mają małe zastosowanie w postaci extractum sic cum (0,3% alkaloidów) w formach recepturowych. Duże ilości używane są do wyrobu Oleum Hyoscyami.

-Piliniusz radził wdychać dym z palonego lulka na uśmierzenie bólu zębów, a w średniowieczu stosowano lulek do znieczuleń. W homeopatii stosowano go jako lek na uspokojenie, czasem przeciwbólowo przy silnych bólach gośćcowych, zapaleniach korzonków i nerwobólach.

POKRZYK WILCZA JAGODA (Atropa belladonna)

ROŚLINA TRUJĄCA:

- Jest jedną z najsilniej trujących roślin. Szczególnie trujące są owoce. Dawką śmiertelną dla dorosłego człowieka jest 12-15g suchej masy liści rośliny.

ROŚLINA LECZNICZA:

Produkowane z pokrzyku preparaty:

- zmniejszają napięcie mięśni gładkich

- działają hamująco na układ nerwowy przywspółczulny

- rozszerzają źrenice.

- zmniejszają wydzielanie wszystkich gruczołów

- Znajdują wykorzystanie w okulistyce podczas badania oka (atropina), a także do leczenia kaszlu, kolki nerkowej i żółciowej, astmy i schorzeń żołądkowo-jelitowych

ALKALOIDY ZAWIERAJĄCE ATOM AZOTU W UKŁADZIE HETEROCYKLICZNYM:

- ALKALOIDY CHINOLINOWE- zawierają w cząsteczce układ chinoliny, powstają na drodze biosyntezy z tryptofanu:

-chinina

-chinidyna

Chinina

- alkaloid o gorzkim smaku, znajdujący się w korze drzewa chinowego rosnącego w Ameryce Południowej w Andach.

- była pierwszym, skutecznym lekiem na malarię. Działa poprzez tworzenie kompleksów z DNA zarodźca malarycznego, co uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie jego komórek.

- Posiada własności przeciwgorączkowe, przeciwzapalne i przeciwbólowe.

- Jest też wykorzystywana do nadawania specyficznego smaku napojowi gazowanemu- tonikowi (jako dodatek smakowy może być wykorzystywana legalnie w większości krajów świata, jeżeli jej stężenie nie przekracza określonych wartości. W USA i Kanadzie dopuszczalne jest 83ppm (mg/kg). W Polsce i krajach UE 100 mg/kg

Chinidyna

- jest najstarszym lekiem przeciw arytmicznym, prototypem leków stabilizujących błonę komórkową

- ALKALOIDY IZOCHINOLINOWE- zawierają w cząsteczce układ izochinoliny:

-Typu benzofenantrydyny- chelidonina

-Typu protoberberyny- berberyna

-Typu benzyloizochinoliny- papaweryna

-Typu morfinanu- morfina, kodeina, tebaina

-Typu emetyny- emetyna

Papaweryna

- (od łac. Papaver- mak) występuje w opium, ale także otrzymywana syntetycznie.

- Nie ma działania narkotycznego

- Działa rozkurczająco na mięśnie gładkie narządów wewnętrznych (bezpośrednie działanie na komórkę mięśniową)

- w obrębie dróg żółciowych, moczowych, przewodu pokarmowego, naczyń krwionośnych i oskrzeli powoduje niewielkie obniżenie ciśnienia tętniczego.

Papaweryna jest stosowana w:

- stanach skurczowych przewodu pokarmowego

- kolce wątrobowej

-kamicy pęcheżyka żółciowego

- stanach zapalnych i skurczowych dróg żółciowych

- kolce jelitowej

- zaparciach spastycznych

- kamicy nerkowej

- bolesnym parciu na mocz

- obecnie żadziej także w stanach skurczowych naczyń krwionośnych, w tym naczyń krążenia wieńcowego, mózgowego i siatkówki.

Emetyna

- alkaloid występujący w korzeniu ipekakuany

- działanie pierwotniakobójcze było wykorzystywane do leczenia czerwonki amebowej oraz motylicy wątrobowej.

- działanie wykrztuśne i wymiotne emetyny jest powodowane przez silne drażnienie błony śluzowej żołądka

- emetynę podaje się wówczas, gdy leczenie metronidazolem jest nieskuteczne lub przeciwskazane.

Kodeina

- (metylomorfina) jest to alkaloid wchodzący w skład opium (0,7-2,5%)

Działanie:

-przeciwbiegunkowe

-przeciwkaszlowe- w dawkach mniejszych niż mających działanie przeciwbólowe (standardowo 8mg). Działanie przeciwkaszlowe utrzymuje się około 2 godzin, a wywołane jest przez działanie substancji na ośrodek mózgowy odpowiedzialny za oddychanie.

- przeciwbólowe (ok. 10-krotnie słabsze od morfiny)- zazwyczaj wchodzi w skład złożonych leków przecibólowych.

-ALKALOIDY INDOLOWE- pochodne indolu:

- Typu strychnos- strychnina

- Typu johimbanu- johimbina, rezerpina

Pochodne dihydroindolu:

- Ajmalina

Strychnina:

-alkaloid występujący w nasionach kulczyb wroniego oka (wyst. W lasach Indii, Cejlonu i Malezji. Uprawiana jest również w Afryce Środkowej). Alkaloid występuje w całej roślinie, najwięcej w nasionach.

- Posiada silne własności toksyczne

- blokuje synapsy hamulcowe, co w efekcie wzmaga pobudzenie neuronów.

- śmierć następuje wskutek uduszenia w następstwie skurczu tonicznego mięśni oddechowych.

Johimbina:

- jest alkaloidem uzyskiwanym z kory lub liści drzewa Yohimbe rosnącego w Kamerunie.

- W Holandii sprzedawana jest w smartshopach w formie ekstraktów, jako afrodyzjak.

- Johimbina nie rozpuszcza się w wodzie, lecz jest rozpuszczalna w alkoholu etylowym, chloroformie i eterze dietylowym.

Rezerpina:

- alkaloid wyizolowany z korzeni Rauwolfii żmijowej rosnącej u stup Himalajów.

- łatwo wchłania się z przewodu pokarmowego i łatwo przenika do ośrodkowego układu nerwowego.

- Działa wolno i może kumulować się w organizmie, gromadząc się głównie w tkankach bogatych w lipidy.

- Mechanizm działania polega na wypłukiwaniu katecholamin (neuroprzekaźników) i zapobieganiu ich gromadzenia się w zakończeniach nerwów układu współczulnego.

-Znoszenie przekaźnictwa w układzie współczulnym powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych, a zatem obniżenie ciśnienia krwi.

- rezerpina działa również uspokajająco.

- Stosuje się ją w celu leczenia łagodnego nadciśnienia połączonego z częstoskurczem zatokowym.

- Ze względu na działania nieporządane oraz wprowadzenie skuteczniejszych leków, rezerpina jest stosowana coraz rzadziej, a w niektórych krajach wycofana z lekospisów.

- W Polsce złożone preparaty przeciwnadciśnieniowe zawierające rezerpinę to: Normatens i Brinerdin.

Ajmalina

-wyst. W korzeniu Rauwolfi żmijowatej

-hamuje czynności układu bodźcoprzewodzącego serca nie wpływając przy tym na kurczliwość samego mięśnia sercowego.

- W lecznictwie znalazła zastosowanie jako lek przeciwarytmiczny. Stosowana jest najczęściej w migotaniu przedsionków z szybką czynnością komór.

- Charakteryzuje się krótkim działaniem (do 1,5h)

ALKALOIDY POCHODNE ERGOLINY- Alkaloidy sporyszu:

Pochodne kwasu D-lizergowego

-Ergometryna

-Ergotamina

Ergometryna

- należy do małocząsteczkowych, rozpuszczalnych w wodzie alkaloidów sporyszu

- Sporysz jest przetrwalnikiem buławinki czerwonej, grzyba pasożytującego na różnych gatunkach traw, głównie życie.

BUŁAWINKA CZERWONA

- przetrwalniki wypadają z kłosów na ziemię i zimują.

- z nich wyrastają podkładki z czerownymi główkami, z których uwalniają się zarodniki zakażające znamiona kwitnącego żyta.

- W zakażonych zalążniach rozwija się grzybnia wytwarzająca konidia i słodką ciecz wabiącą owady.

- Owady przenoszą zarodniki konidialne na dalsze kłosy.

- W okresie letnim powstają formy przetrwalnikowe grzyba, czyli sporysz.

- Sporysz jest surowcem alkaloidowym, którego obecność w mące dość często powodowała nawet śmiertelne zatrucia ludzi.

Ergometryna ma silny wpływ kurczący na mięsień macicy.

ZATRUCIA SPORYSZEM mają dwie formy:

- Postać skurczowa (dawniej taniec sw. Wita)- zaburzenia czucia, drżenie mięśni, drgawki kloniczne, ból głowy i brzucha, wymioty (często brunatne wymiociny), biegunka, przeczulica kończyn, rozszerzenie źrenic, sinica, zwolnienie akcji serca, podniecenie nerwowe, gonitwa myśli, niekiedy halucynacje.

- Postać zgorzelinowa (dawniej ogień św. Antoniego- Ignis sancti Antoni): zaburzenia czucia, zwolnienie akcji serca, ataki duszności, niedorwienie tkanek na skutek nadmiernego i długotrwałego obkurczenia naczyń krwionośnych, zakrzepy, martwica tkanek- zgorzel sucha tkanek niedokrwionych, porażenie ośrodka oddechowego, śmierć.

ALKALOIDY PURYNOWE- POCHODNE PURYNY:

- Kofeina

- Teobromina

- Teofilina

Kofeina (coffeinum) znana również jako:

-teina, gdy źródłem jest herbata

-guaranina z guarany

-mateina z mate

Stosowana w ilościach 100-300mg dziennie działa pozytywnie na wiele układów funkcjonalnych ludzkiego organizmu, nie uzależnia i nie daje skutków ubocznych. Dawka śmiertelna kofeiny przy podaniu doustnym dla człowieka to około 150mg na kilogram masy ciała. Najmniejsza znana dawka kofeiny, która spowodowała śmierć człowieka to 2g.

-jedna filiżanaka kawy zawiera około 75-200mg kofeiny

-herbata (50-60mg)

-yerba-mate (wysuszone, zmielone liście ostrokrzewu paragwajskiego)

-czekolada

-guarana

-orzeszki cola

Guarana

Surowiec zielarski: Nasiona zawierają m.on. 4-8% kofeiny, poza tym teobrominę, około 11% tłuszczu, 3% białek, 9% skrobii, do 50% włókna.

DZIA LANIE:

-działa stymulująco, znosi zmęczenie fizyczne i psychiczne

-zwiększa umiejętności koncentracji i zapamiętywania

-działa antyoksydacyjnie

-działa przeciwbakteryjnie

- zmniejsza wystąpienie zawałów serca i udarów

-przyspiesza metabolizm

Teobromina: (3,7 dimetyloksantyna)- jest alkaloidem purynowym znajdującym się między innymi w ziarnach kakao (około 1,8%). Występuje w roślinach przeważnie obok kofeiny, np. w herbacie i yerba-mate. Gorzka czekolada zawiera około 10 gramów teobrominy na kilogram, mleczna- około 5 gramów. Wykazuje słabe działanie stymulujące, może działać relaksująco i rozluźniająco na mięśnie. Jest substancją:

-pobudzającą czynność serca

-rozszerzającą naczynia krwionośne

-obniżają ciśnienie tętnicze

Teobromina jest szkodliwa dla niektórych gatunkach zwierząt, między innymi dla psów, kotów, papug i koni.

- Dla psa ważącego 25kg zjedzenie dwóch tabliczek czekolady może okazać się śmiertelne. Spowodowane to jest prawdopodobnie znacznie wolniejszym tempem metabolizowania teobrominy przez zwierzęta.

OBJAWY ZATRUCIA:

-zwiększone pragnienie, biegunka, wzdęcie, niepokój, Potem może pojawić się pobudzenie, zwiększone wydalanie moczu, niezborność ruchów, drzenia i drgawki, przyspieszone oddychanie, sinica, wzrost ciśnienia krwi, spadek temperatury ciała, śpiączka.

ROŚLINY zawierające znaczne ilości teobrominy to:

-kakaowiec właściwy

-ostrokrzew paragwajski

-cola acuminata

-paulina cupana- guarana

-coffea arabica- kawowiec

-krzew herbaty chińskiej

Kakaowiec właściwy (theobroma cacao)- drzewo kakaowe- wiecznie zielone drzewo rosnące naturalnie w wilgotnych lasach tropikalnych Ameryki Południowej i Środkowej, poza tym szeroko rozpowszechnione w uprawie. Obecnie największe powierzchnie upraw znajdują się w Afryce.

Ostrokrzew paragwajski (ilex paraguarensis)- yerba-mate- Występuje w stanie dzikim w Ameryce Południowej. Napar działa pobudzająco, rozszerza naczynia krwionośne, pobudza pracę serca.

Kola (Cola)- rodzaj zawsze zielonych drzew z rodziny zatwarowatych. Należy do niej ok. 50 gatunków pochodzących z Afryki.

Guarana, osmęta- (paulina cupana)- gatunek pnącza z rodziny mydleńcowatych rosnącego w Amazonii

HERBATA

UPRAWIA SIĘ krzewy herbaty chińskiej, krzewy herbaty asamskiej oraz ich mieszańce.

RODZAJE herbaty: czarna, zielona, biała, pu-erh, oolong

Teofilina- alkaloid purynowy występujący między innymi w liściach herbaty (Thea sinensis). Wpływa na metabolizm cyklicznych nukleotydów- cAMP, cGMP poprzez receptory purynergiczne.

- Teofilina i jej pochodne (metyloksantyny) powodują przede wszystkim kompentycyjną inhibicję enzymu komórkowego fosfodiesterazy, w wyniku której wzrasta stężenie wewnątrzkomórkowe cAMP, co z kolei wpływa na szereg metabolicznych przemian wewnątrzkomórkowych.

Działanie:

-rozszeżenie oskrzeli

-rozszerzenie naczyń krwionośnych

-działanie moczopędne

ALKALOIDY IMIDAZOLOWE- zawierają układ imidazolu

- pilokarpina

Pilokarpina jest prawoskrętnym alkaloidem imidazolowym zawartym w liściach roślin południowo amerykańskich (pilocarpus jaborandi, pilocarpus microphyllus). Występuje tam również obok swojego stereoizomeru- izopilokarpiny.

Działanie fizjologiczne pilokarpiny polega na:

- pobudzaniu czynności gruczołów śliowych, potowych, łzowych, itp. Dając efekt przeciwstawny do powodowanego przez atropinę (jako odtrutka przy zatruciach atropiną)

- polikarpina znalazła zastosowanie w okulistyce w leczeniu jaskry w postaci 2% kropli ocznych. Powoduje zwężenie źrenicy i zwiększenie odpływu płynu śródgałkowego, co prowadzi do zmniejszenia ciśnienia śródgałkowego. Działanie utrzymuje się około 5 godzin od podania.

- Czasami stosuje się ją również w postaci kropli pod język w celu zwiększenia wydzielania śliny.

ALKALOIDY PIRYDYNOWE- zawierające układ pirydyny

Pochodne pirydyny

- Waleriana

- Gencjalutyna

Pochodne N-metylopirydyny

- Nikotyna

- Anabazyna

Nikotyna- w liściach tytoniu

-Tytoń (Nicotiana)- rodzaj roślin zielnych lub krzewów z rodziny psiankowatych, obejmujący ok. 100 gatunków.

-Nazwa pochodzi od francuskiego lekarza, Jeana Nicot, który w XVI wieku zalecał tytoń jako lek.

- Śladowe ilości nikotyny znajdują się też w pomidorach, bakłażanach i papryce.

- jest dość silną toksyną działającą na układ nerwowy. Stosuje się ją m.in. w mieszankach owadobójczych

- Nikotyna jest silnym antagonistą receptorów N-acetylocholinowych

- W niskich dawkach (1-3mg) wykazuje działanie stymulujące, co jest głównym powodem, że palenie papierosów sprawia przyjemność.

- W większych dawkach nikotyna blokuje pracę mięśnia przepony, w efekcie człowiek umiera wskutek uduszenia, często do ostatniej chwili nie tracąc świadomości.

-działa na organizm na wiele różnych sposobów, gdyż wiąże się trwale i blokuje działanie kilkudziesięciu różnych enzymów.

- W małych dawkach działa ona stymulująco, powodując wzmożone wydzielanie adrenaliny, co powoduje wszystkie związane z tym objawy (zanik bólu i głodu, przyspieszone bicie serca, rozszeżone źrenice itp.)

- W większych dawkach powoduje trwałe zablokowanie działania układu nerwowego, gdyż wiąże się ona trwale z tzw. Receptorami nikotynowymi w komórkach nerwowych zaburzając ich metabolizm.

- Działa przeciwzakrzepowo. W przypadku palenia papierosa nikotyna działa niemal natychmiast po zażyciu (ok. 7 sekund- czas potrzebny na przedostanie się nikotyny szlakiem: jama ustna, płuca, krew krążenia małego, serce, aorta, tętnice mózgu), ale utrzymuje się w organizmie bardzo długo (czas półtrwania wynosi 72 godziny)

- Nikotyna uzależnia fizycznie. Jakkolwiek dawki pochłaniane przy paleniu są minimalne, gdyż większość obecnej w papierosie nikotyny ulega spaleniu, wystarczają one do szybkiego uzależnienia.

ALKALOIDY PIPERYDYNOWE- zawierają układ piperydynowy

- Koniina

-lobelina

- Kniceina

Koniina jest lotnym alkaloidem pietrusznika lamistego, który wchłania się przez skórę i błony śluzowe.

-powoduje podrażnienie ośrodka oddechowego i śmierć w wyniku uduszenia.

-dawka śmiertelna dla człowieka wynosi 0,5-1,0g

OBJAWY ZATRUCIA

-Ślinotok, biegunka, oddawanie moczu i kału, rozszerzenie źrenic, zaburzenia oddychania i pracy serca, początkowo dochodzi do pobudzenia (mogą wystąpić skurcze toniczno-kloniczne), które szybko przechodzi w stan depresji. Porażenie ośrodka oddechowego i mięśni oddechowych, co w ciężkich zatruciach prowadzi do śmierci.

Pietrusznik plamisty- owoce rośliny zawierają koninę w ilości do 2%.

Lobelina występuje w nasionach rośliny lobelii rozdętej (lobelia inflata)

ŚRODEK LECZNICZY O DZIAŁANIU wymiotnym, pobudzającym ośrodek oddechowy, środek przeciwastmatyczny, lobeli jest podawana palaczom gdzyż działa wymiotnie tuż po zapaleniu papierosa.

ALKALOIDY TERPENOWE-zasady terpenowe

-Akonityna

Akonityna jest jedną z najsilniejszych trucizn roślinnych. W naturze występuje jako alkaloid w liściach, łodygach i korzeniu tojadu. Tojad mordownik (Aconitum napellus), Tojad dziobaty (Aconitum variegatum)

-wchłania się przez skórę i błony śluzowe, większe dawki mogą wywołać podrażnienie ośrodka oddechowego, a podawanie sodu zwiększa toksyczność akonityny.

-dawka śmiertelna wynosi około 3mg akonityny, około 2gramy surowca roślinnego oraz około 20ml nalewki.

- W okresie renesansu akonityna była często stosowaną trucizną i zyskała miano arszeniku roślinnego.

OBJAWY ZATRUCIA: zaburzenia czucia: drętwienia, palenia, uczucie zimna, niewrażliwość na bodźce bólowe, zaburzenia połykania, Niepokój, podniecenie, lęk, szum w uszach, obfite poty, bóle brzucha, nudności, wymioty, drżenia i skurcze mięśniowe, obniżenie temperatury ciała, drgawki, zaburzenia rytmu serca z migotaniem komór włącznie, później występuje porażenie ośrodka oddechowego i zgon (świadomość jest do końca zachowana)

ALKALOIDY ZAWIERAJĄCE ATOM AZOTU POZA UKŁADEM CYKLICZNYM:

POCHODNE TROPONOLU- kolchicyna

AMINY AROMATYCZNE- efedryna, katyna, kapsaicyna

AMINY ALIFATYCZNE- cholina

ALKALOIDY TERPENOWE- taksol

Kolchicyna- Otrzymywany jest z nasion zimowita jesiennego (Colchicum automnale) Dawka śmiertelna to ok. 1mg/kg masy ciała

ZIMOWIT JESIENNY

Działanie: Preparaty otrzymywane z surowca są stosowane w atakach dny (skazy moczanowej). Wytwarzane są także preparaty cytotaksyczne stosowane w leczeniu nowotworów, a także raka skóry (0,5% maść z zimowita). Preparaty z zimowita można stosować tylko pod kontrolą lekarza.

-W homeopatii wykorzystuje się bulwy zimowita, wykopane wiosną. Wykorzystuje się przy dolegliwościach mięśni szyi, oraz karku, chorobach stawów pochodzenia reumatycznego oraz o charakterze padaczkowym.

-Zbiór i suszenie: bulwy wykopuje się w sierpniu i wrześniu przed kwitnieniem rośliny.

Kolchicyna: W dawkach terapeutycznych wykazuje działanie:

- przeciwzapalne

- antymikrotubularne (zatrzymując podział komórki na etapie metafazy poprzez uniemożliwienie wytworzenia mikrotubul wrzeciona kariokinetycznego)

- zmniejszające wytwarzanie kwasu moczowego

Nawet dawki lecznicze są toksyczne, dłuższe stosowanie na skutek odkładania się trucizny w tkankach doprowadza do:

- wyłysienia

- agranulocytozy

- zahamowania spermatogenezy

Trucizna wydala się słabo, po iniekcji 3mg po 24h z organizmu znika 70-90% dawki wyjściowej. Jednorazowa dawka lecznicza to maksymalnie 1,5mg, dobowa- 5mg.

Kolchicyna jest stosowana:

- w leczeniu napadów zapalenia stawów w przebiegu dny moczanowej

- w leczeniu rodzinnej gorączki śródziemnomorskiej

Ze względu na toksyczność żadziej bywa stosowana w leczeniu przewlekłym.

Efedryna występuje w roślinach z rodzaju przęśl (Ephedra equisetina, Ephedra sinica), cisie (Taxus baccata)

- Preparaty roślinne zawierające efedrynę były stosowane od tysięcy lat w medycynie chińskiej w leczeniu przeziębień i astmy.

- W ciągu ostatnich dziesięcioleci efedryna jest produkowana syntetycznie.

DZIAŁANIE:

- Działa bezpośrednio na układ współczulny (na receptory alfa-adrenergiczne i beta-adrenergiczne) oraz pośrednio poprzez uwalnianie noradrenaliny z zakończeń nerwowych. Z tego względu przy powtarzanym podawaniu występuje zjawisko tachyfilaksji. Każda następna dawka podawana w krótkim czasie powoduje mniejszy skutek farmakologiczny.

- Obecnie coraz rzadziej stosowana w lecznictwie, zostaje zastąpiona środkami o bardziej specyficznym działaniu

DZIAŁANIE:

- podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi (skurcz naczyń oporowych)- stosowana w leczeniu niedociśnienia

- zwiększenie siły skurczu mięśnia sercowego

- przyspieszenie akcji serca

- rozszerzenie oskrzeli (rozkurcz mięśni gładkich oskrzeli)

- pobudzające ośrodkowy układ nerwowy

- zwiększenie przepływu krwi przez tętnice wieńcowe, mózgowe i zaopatrujące mięśnie prążkowane

- zmniejszenie przepływu przez tętnice trzewne oraz zaopatrujące skórę

EFEDRYNA: Obecnie najczęściej bywa stosowana w preparatach leczniczych takich jak: Tussuipect, Proasthmin, Allergoasthmuin. Bywa używana jako środek dopingujący. Może powodować uzależnienie psychiczne, ale z powodu rosnącej tolerancji nie można go długo stosować.

Katyna

- skutki używania katyny są podobne do skutków używania anfetaminy, z tą tylko różnicą, że katyna ma dużo słabsze działanie stymulujące i uzależniające.

- Katyna jest substancją nielegalną w Polsce.

- Jest to alkaloid występujący w roślinie kath (Catha Edulis)- czuwaliczka jadalna.

- Liście stosowane są do sporządzania maceratów (świerze liście) i naparów (suche liście, rzadziej świerze)

- W niektórych częściach świata żute

- Powoduje zaburzenia potencji.

Kapsaicyna

- alkaloid „pikantności” odpowiedzialny za ostry, piekący smak papryki chili..

- Związek ten bezpośrednio podrażnia komórki kubeczków smakowych oraz błony śluzowej, powodując uczucie pieczenia i ostrości w jamie ustnej.

- jako dodatek nadający żywności pikantny smak

- Czystej kapsaicyny nie mnożna jednak nabyć jako przyprawy, ze względu na jej toksyczność w większych dawkach. Jest ona jednak często stosowana przez producentów sosów, przypraw itd. gdyż syntetyczna kapsaicyna jest znacznie tańsza od sproszkowanej papryki chili.

- Kapsaicyna zawarta w żywności w niewielkich dawkach pobudza trawienie i „rozgrzewa organizm, W większych dawkach może jednak powodować uszkodzenia wątroby.

- jest rozpuszczalna w wodzie, alkoholach i tłuszczach.

Obecnie odkryto zastosowanie kapsaicyny w leczeniu nowotworów- pobudza ona komórki nowotworów do samozniszczenia (apoptozy), atakując ich mitochondria, które odpowiadają za wytwarzanie energii. Także inne spokrewnione z kapsaicyną związki- tak zwane wanilloidy- potrafią specyficznie wiązać się komórkami nowotworowymi nie uszkadzając zdrowych.

Kapsaicyna jest stosowana w gazach łzawiących i gazie pieprzowym

W dużych stężeniach jest śmiertelną trucizną:

Symptomy przedawkowania:

- kłopoty z oddychaniem

- sina skóra

- konwulsje

-Naturalnie występujące stężenia tego związku w ostrych przyprawach są jednak znacznie niższe od granicznej dawki śmiertelnej. Dawka śmiertelna to 56-512mg/kg. (żeby zabić człowieka trzeba ok. 3,5g kapsaicyny, a już 1-2mg/kg pokarmu ma ostry smak)

-Kapsaicyna nie powoduje żadnych trwałych uszkodzeń tkanek- pobudza tylko komórki nerwowe w dokładnie ten sam sposób co rzeczywiste uszkodzenia tkanek na skutek urazu mechanicznego lub poparzenia.

- Jej działanie toksyczne w zbyt dużych dawkach wynika z nadmiernego podrażnienia układu nerwowego i jego normalnego funkcjonowania.

Cholina

-sól (zwykle sodowa) czwartorzędowej aminy

-wchodzi w skład niektórych fosfolipidów, a w szczególności lecytyny i sfingomieliny.

- Początkowo cholinę zaliczano do witamin z gr. B (cholina jest syntetyzowana w bardzo ograniczonym zakresie przez organizm ludzki)

- Ilości choliny potrzebne do sprawnego funkcjonowania są duże: 0,5-4g dziennie.

- Cholina jest prekursorem acetylocholiny (synteza acetylocholiny z choliny katalizowana jest przez enzym- acetylotransferazę cholinową)

- Reakcja zachodzi w cytoplazmie zakończenia nerwowego

- cholina + acetylo-CoA acetylocholina + CoA

- Rola choliny jako prekursora acetylocholiny jest szeroko badana, bowiem egzogenna cholina może być stosowana w leczeniu zaburzeń w układzie nerwowym. Terapię cholinową stosuje się m.in. w;

- dyskinezie woreczka żółciowego

- pląsawicy Huntingtona

- chorobie Altzheimera

- Ataksji

- Cholina podawana w dużych dawkach wywołuje niekorzystne efekty uboczne, spowodowane jej rozpadem pod wpływem mikroflory przewodu pokarmowego do trimetyloaminy (z tego względu lepiej stosować lecytynę, która takiemu rozpadowi nie ulega)

- cholina jest donorem grup metylowych

- Wytwarzanie fosfatydylocholiny (lecytyny)

Taksol

- Pakitaksel- terpenowy alkaloid należący do grupy taksoidów wyizolowany z kory cisa zachodniego

- Posiada działanie cytostatyczne

- Należy do leków fazowo-specyficznych (faza G2 i faza M). Jego działanie antymitotyczne polega na zachamowaniu depolimeryzacji mikrotubul, co uniemożliwia prawidłowe rozdzielenie chromatyd siostrzanych i wędrówkę chromosomów siostrzanych podczas podziału komórki. Konsekwencją zaburzeń mitozy jest śmierć komórki.

ANTRAZWIĄZKI

- Chryzofanol

- Chryzarobina

- Aloina

- Reina

- Sennidyna

- Senozydy

- Hiperycyna

Chryzofanol

- jeden z często spotykanych antrachinonów

- w roślinach z rodzajów Rheum (rzewień) i Polygonum (rdest)

Chryzarobina

- antron (lub antranol) powstający po redukcji chryzofanolu.

- w gatunkach z rodzajów Rheum (rzewień) i Polygonum (rdest), Cassia (strączyniec)

- Jako silny środek redukujący ma działanie odkażające i stosowana jest w takich chorobach skóry jak łuszczyca, czy wypryski.

Aloina

- nazywana inaczej barbaloiną

- Ma działanie przeczyszczające.

Reina

- Występuje przede wszystkim w wielu gatunkach rzewieni (najwięcej w korzeniu)

Sennidyna

- jest diantronem - związkiem opowstałym w wyniku połączenia się dwóch cząsteczek antronów

- sennidyna występuje w dwóch różniących się optycznie formach- A i B.

Sennidyna A jest prawoskrętna, natomiast B jest optycznie nieczynna (mezo-związek)

- Cząsteczkami, które tworzą sennidynę są antrony reiny, które uwalniają się z niej podczas redukcji (np. w jelicie grubym)

Senozydy

- Senozydy A i B- Są to D-glukozydy odpowiednich sennidyn.

- Są głównymi związkami czynnymi liści senesu (Casia angustifolia i Casia acutifolia)

Hiperycyna

- Hiperycyna jest związkiem zaliczanym do diantronów, jednak w odróżnieniu od innych przedstawicieli tej grupy nie wykazuje właściwości przeczyszczających.

- Występuje w dziurawcu zwyczajnym (Hypericum perforatum)

- Zbiorniki, usytuowane głównie w liściach, (dają wrażenie dziur w ich powierzchni- stąd właśnie pochodzi nazwa rośliny)

- Hiperycyna dobrze rozpuszcza się w alkoholach, a słabo w wodzie, należy więc pamiętać, że jest ona obecna głównie w alkoholowych wyciągach z dziurawca.

- Mechanizm przeciwdepresyjnego działania hiperycyny polega na blokowaniu produkcji monoaminooksydazy (MOA)- enzymu odpowiedzialnego między innymi za rozkład serotoniny, której niedobory są jedną z poznanych do tej pory przyczyn depresji.

- Po podaniu hiperycyny dochodzi do wzrostu stężenia tej substancji w przestrzeniach międzysynaptycznych i w mniejszym bądź większym stopniu poprawy samopoczucia pacjęta.

- Wykazano również, że przyjmowanie hiperycyny prowadzi do przyspieszenia metabolizmu innych leków, w tym doustnych preparatów antykoncepcyjnych, co może obniżyć ich skuteczność.

ANTRAZWIĄZKI

- Są to związki pochodne antracenu o działaniu przeczyszczającym

ZAWARTE W:

- stężałym soku z aloesu (Alona)

- korze kruszyny

- korzeniu rzewienia

- liściach i strączkach senesu

- owocach szakłaku ciernistego

- korze szakłaku amerykańskiego

Aloes drzewiasty (aloe arborescens)

-Miazga z liści aloesu jest używana do łagodzenia bólu w przypadku zranienia lub otarcia skóry, leki z liści mają charakter biostymulujący

- Wino aloesowe pomaga w leczeniu reumatyzmu oraz wrzodów dwunastnicy i żołądka; poprawia także odporność organizmu człowieka na różne choroby.

Kora kruszyny pospolitej w weterynarii:

- jako lek przeczyszczający i żółciopędny

- W atonii jelita grubego

Korzeń rzewienia

- roślina pochodzi z Chin i Tybetu. Obecnie uprawiana jest w wielu krajach, także Polsce.

- zawiera antrazwiązki (3%) i związki o charakterze mieszanin diantronów, a także gruzły szczawianu wapnia i ziarna skrobii (Pod wpływem KOH wybarwia się na czerwono (antrachinony))

- surowiec zawiera dwie grupy związków o przeciwstawnym działaniu- antrazwiązki są przeczyszczające, a garbniki wstrzymujące. (Kierunek działania surowca zależy od dawki, małe dawki są wstrzymujące, a duże przeczyszczające).

- Gorzki smak surowca pobudza apetyt

Liść senesu

- działanie przeczyszczające, które warunkowane jest obecnością antrazwiązków

- powodują one podrażnienie ścian jelita grubego, co prowadzi do wydzielania przez jego nabłonek śluzu i pobudzenia perystaltyki.

- słabe działanie żółciopędne.

WSKAZANIA:

- zaparcia anatomiczne szczególnie w wieku podeszłym i u osób otyłych.

- zaparcia spastyczne (związane ze skurczami mięśni gładkich)

UWAGI:

- antrazwiązki przechodzą do mleka matki, co może wywołać biegunkę u karmionego dziecka

ZIELE DZIURAWCA (Herba hyperici)

Dziurawiec jest jedną z najbardziej wszechstronnie działających roślin leczniczych.

- Surowcem są szczytowe części pędów zebrane w początkowym okresie kwitnienia.

- Roślina rośnie w Azji i Europie. W Polsce powszechna na łąkach i ugorach. Surowec pochodzi ze stanowisk naturalnych.

DZIAŁANIE:

- przeciwskurczowo na mięśnie przewodu pokarmowego i dróg żółciowych oraz mięśnie gładkie naczynek krwionośnych.

- Działanie surowca jest powolne i stopniowe

- Obecne w surowcu katechiny powodują uszczelnienie i ulastycznienie drobnych naczyń krwionośnych

- Surowiec ma działanie przeciwbakteryjne w stosunku do bakterii Gram +

- Na błony śluzowe i uszkodzenia skóry wyciągi z surowca działają ściągająco i antyseptycznie.

- Po podaniu większych dawek dziurawca obserwowane jest działanie antydepresyjne. Jest to związane z obecnością w zielu hiperycyny- czerwonego barwnika, który ponadto zwiększa zdolność absorbcji promieni nadfioletowych przez skórę. Może więc on również sprzyjać powstawaniu poparzeń słonecznych.

W WETERYNARII:

Napar z ziela przy:

- nieżytach przewodu pokarmowego

- krwawych biegunkach

- chorobie motyliczej

Rdest ostrogorzki, rdest wodny, pieprz wodny

- hamuje niezbyt obfite krwawienia wewnętrzne

- podwyższa krzepliwość krwi

- obniża ciśnienie

RDEST OSTROGORZKI W WETERYNARII:

- przy leczeniu dermatoz i schorzeń reumatycznych

- wlewy dopochwowe hamują krwotoki z narządów rodnych

- Drobno posiekane ziele rdestu podawane w karmie ptactwu domowemu działa przeciwbiegunkowo.

- ma działanie moczopędne

- stosowany w kamicy nerkowej

- przy schorzeniach płucnych

- zewnętrznie przy krwawiących i źle gojących się ranach

RDEST PTASI W WETERYNARII:

- odwar stosowany jest w przewlekłych schorzeniach dróg moczowych

- przy osłabionej filtracji w kłębuszkach nerkowych

- Okłady na trudno gojące się rany

RDEST WĘŻOWNIK:

- do płukania jamy ustnej i gardła

- przy zapaleniu śluzówek

- anginie

- pleśniawkach

- w nieżytach żołądka

- przeciwbiegunkowo

FLAWONOIDY

- grupa organicznych związków chemicznych, występujący w wielu roślinach

FUNKCJA:

- barwników

- przeciwutleniaczy

- naturalnych insektycydów

- fungicydów

- Podstawową strukturą flawonoidów jest heterocykliczny układ flawonu

- W postaci glikozydów (czyli po połączeniu z cząsteczką cukru) są na ogół dobrze rozpuszczalne w wodzie i alkoholu etylowym. Uwolnione z glikozydów flawonoidy nie rozpuszczają się w wodzie.

FLAWONOIDY:

- flawon

- Neringenina

- Genisteina

- Witeksyna

- Diosmina

- Kemferol

- Kwercetyna

- Rutozyd

- Hesperydyna

-Sylibina

Flawon

- jest podstawowym związkiem flawonoidowym

- występuje m.in. w pierwiosnkach.

- W przeciwieństwie do swoich pochodnych nie ma znaczenia farmakologicznego

Neringenina

- występuje w soku z grejpfruta (Citrus paradisi) a także w dojrzałych nasionach brzoskwini (perlica Mill)

- działa przeciwzapalnie, wzmacnia naczynia krwionośne, obniża poziom cholesterolu.

Genisteina

- Występuje w roślinach z rodziny motylkowate (Leguminosae), w tym w ziarnie soi (Glycine max)

- Posiada działanie przeciwnowotworowe

- Na poziomie komórkowym genisteina działa cytostatycznie i cytotoksycznie wobec komórek nowotworowych (m.in. poprzez hamowanie aktywności enzymów: kinaz tyrozynowych oraz topoizomerazy II), kieruje także komórki nowotworowe na szlak apoptotyczny.

Witeksyna

- jest to glukozyd apigeniny

- Występuje w kwiatach i owocach głogu

- Poprawia przepływ krwi w naczyniach wieńcowych

Diosmina

- Jest trudno rozpuszczalnym glikozydem, dlatego często krystalizuje w komórkach roślin i ma małą biodostępność (słabo wchłania się z przewodu pokarmowego)

- przeciwobrzękowo, poprawia elastyczność i tonus żył

- W zaburzeniach krążenia obwodowego- szczególnie nóg

Kemferol

- występuje w postaci licznych glukozydów, w wielu surowcach np.:

-liściach herbaty (aż 8% suchej masy liścia)

-kwiatach śliwy tarniny

- wykazuje słabe działanie spazmolityczne

- Rozszerza naczynia krwionośne.

Kwercetyna

- jest najbardziej rozpowszechnionym flawonolem

- najczęściej spotykana w postaci glikozydów, choć często występuje również w wolnej postaci

- zmniejsza przepuszczalność naczyń krwionośnych (poprzez hamowanie enzymóu hialuronidazy)

- korzystny wpływ na stężenie lipidów w surowicy krwi

- ułatwia przyswajanie witaminy C

-antyoksydacyjnie

Rutozyd

-zwany inaczej rutyną lub witaminą P, jest jednym z najpowszechnie występujących glikozydów kwercetyny

- Jego część cukrowa złożona jest z dwucukru- rutynozy (glukoza + ramnoza)

-hamuje aktywność hialuronidazy, zmniejsza więc przepuszczalność i poprawia elastyczność naczyń krwionośnych

-hamuje aktywność oksydazy kwasu askorbinowego (Wit C), dzięki czemu przedłuża jej działanie.

-właściwości antyoksydacyjne

-ułatwia przyswajanie Wit C

Rutozyd= rutyna

Występuje w:

-Rucie (ruta graveolens)

-Zielu fiołka trójbarwnego (Viola tricolor)

-Kwiecie bzu czarnego (Sambucus nigra)

Rutuna uszczelnia i wzmacnia ściany naczyń krwionośnych, zapobiega krwawieniom, wybroczynom, pomaga w leczeniu maiżdżycy

Hesperydyna

- jest to glikozyd flawanonu zwanego hesperetyną.

- Występuje m.in. w:

- owocni pomarańczy gorzkiej

- liści mięty pieprzowej

- Mimo że jest glikozydem, w wodzie rozpuszcza się słabo i dlatego w roślinach często występuje w postaci kryształów.

- Poprawia elastyczność naczyń krwionośnych oraz zwiększają szczelność śródbłonka naczyń.

- Ułatwia przyswajanie wit. C

- działa antyoksydacyjnie

- ma działanie przeciwwirusowe

Sylibina

- występuje on w owocach ostropestu plamistego (fructus Silibi mariani)

- w dwóch izomerycznych formach (A i B) tworzących kompleks zwany sylibininą.

- Działa ochronnie w przypadku zatruć toksynami muchomora sromotnikowego- amanityną i falloidyną. Zapobiega rozpadowi błon komórkowych hepatocytów pod wpływem tych toksyn. Wiadomo także że pobudza ona polimerazę RNA, co sprzyja regeneracji tych komórek.

- ma pewne działanie przeciwzapalne i żółciopędne

FLAWONOIDY wykazują m.in. działanie:

-Antyoksydacyjne- uwarunkowane zdolnością hamowania aktywności lipooksygenaz i cyklooksygenaz oraz zdolnością chelatowania jonów metali przejściowych (np. żelaza), które uczestniczą w reakcjach prowadzących do wytwarzania reaktywnych form tlenu.

-Np. kwercetyna.

-Przeciwzapalne- dzięki możliwości hamowania kaskady przemian kwasu arachidonowego prowadzącej do powstawania prozapalnych prostaglandyn.

Efekt przeciwzapalny obserwowany jest również na skutek hamowania przez flawonoidy syntezy histaminy

-Jasnota biała

-Fiołek trójbarwny

-Ar nika górska

-Uszczelniająco na naczynia krwionośne poprzez hamowanie enzymów proteolitycznych (elastazy, hialuronidazy) co prowadzi do wzmocnienia tkanki łącznej w śródbłonku naczyń, zwiększenia ich elastyczności i uszczelnienia ścianek. Takie działanie jest przyczyną obserwowanego efektu przeciwwysiękowego i przeciwobrzękowego.

-Miłorząb japoński

-Ruta zwyczajna

-Rozkurczowo (spazmolitycznie)- Flawonoidy hamują fosfodiesterazę cAMP co powoduje rozkurcz mięśni gładkich naczyń krwionośnych, przewodu pokarmowego, dróg moczowych i żółciowych

-Moczopędnie poprzez drażnienie kanalików nerkowych i utrudnianie resorpcji zwrotnej w nerkach

-Skrzyp polny

-brzoza brodawkowata

-nawłoć pospolita

Koszyczek rumianku- flawonoidy w nim zawarte działają przeciwalergicznie

W WETERYNARII:

-Odwary podawane przy:

-nieżytach przewodu pokarmowego

-nieżytach układu oddechowego

-robaczycach przewodu pokarmowego (u młodych)

-Okłady przy:

-nużycy

-świerzbie

-owrzodzeniach pęcin

-oparzeniach

-stanach zapalnych oczu i wymion

Liść brzozy

- moczopędnie charakteryzujące się zwiększeniem ilości wydalanych jonów sodowych, chlorkowych i kwasu moczowego

-w leczeniu kamicy nerkowej (jako środek pomocniczy)

-napotnie. U niektórych osób jest ono jednak bardzo słabe

W WETERYNARII:

-Odwar z liści:

-w przewlekłych schorzeniach dróg moczowych ze zmniejszonym wydzielaniem moczu

-w skazie moczanowej

-w kamicy nerkowej

-w obrzękach pochodzenia secowego

-w chorobie gośćcowej

-w niektórych skóry

Kwiat bzu czarnego (Flos Sambuci)

- moczopędnie, związane z obecnością flawonoidów

-napotnie, które wywołane są pobudzeniem ośrodka odpowiedzialnego za obniżenie temperatury ciała i wydzielanie potu

-zwiększa elastyczność ścian naczyń włosowatych i zmniejsza ich przepuszczalność. Jest to działanie charakterystyczne dla związków z grupy witaminy P, której przedstawicielem jest występująca w surowcu rutyna.

Ziele skrzypu (Herba Equiseti) (pędy zebrane od czerwca do września)

W WETERYNARII:

Odwary: moczopędnie: przy schorzeniach nerek

-Występujący w surowcu krzem ma działanie ogólnoustrojowe i wpływa między innymi na przemianę materii, stan naczyń krwionośnych oraz paznokci.

- Ziele skrzypu jest stosowane ponadto pomocniczo w chorobie gośćcowej i chorobach płuc.

Zewnętrznie: przy wrzodach

Ziele fiołka trójbarwnego

W WETERYNARII:

- moczopędnie

-wpływa korzystnie na przepuszczalność i elastyczność naczyń włosowatych

- poprawia przebieg procesów oksydacyjnych i metabolicznych w organizmie

-w chorobach reumatycznych

-Zawarte w wyciągu z surowca saponiny drażnią błony śluzowe górnych dróg oddechowych, wzmagają produkcję śluzu i pobudzają odksztuszanie.

-stosowane w chorobie wieńcowej oraz nadciśnieniu

-Większe dawki bratków mogą wywoływać nieznaczne działanie napotne i przeczyszczające.

Kwiatostan głogu (Inflorestentia crataegi)

W WEYTERYNARII:

- tonizująco na mięsień sercowy i nieznacznie zwiększa siłę jego skurczów (wpływ flawonoidów)

-przeciwskurczowo na mięśnie gładkie jelit, macicy, naczyń krwionośnych, w tym naczyń wieńcowych serca oraz naczyń mózgowych. Rozszerzenie naczyń powoduje obniżenie ciśnienia krwi.

-Wyciągi alkoholowe z surowca wykazują działanie uspokajające, są często stosowane w schorzeniach serca np. w starczej niewydolności serca czy zaburzeniach przepływu wieńcowego.

Kwiatostan lipy

W WETERYNARII:

-W chorobach reumatycznych

-działa uspokajająco

-zmniejsza napięcie mięśni gładkich

-środek osłaniający w nieżytach dróg oddechowych

Ziele rdestu ostro gorzkiego

- Wlewy dopochwowe hamują krwotoki z narządów rodnych (rutynozy zmniejsza przepuszczalność naczyń krwionośnych) powoduje nieznaczne podwyższenie krzeplewości krwi i obniżenie ciśnienia.

-Drobno posiekane ziele rdestu podawane w karmie ptactwu domowemu działa przeciwbiegunkowo

GLIKOZYDY ANTOCYJANOWE

-są to związki spokrewnione z flawonoidami będące barwnikami (czerwony, niebieski, fioletowy) kwiatów, owoców i liści.

- Szczególnie wyraźnie zaznacza się ich działanie poprawiające mikro krążenie w naczyniach włosowatych tęczówki oka. Mają dodatni wpływ na ostrość widzenia.

ROŚLINY BOGATE W ANTOCYJANY:

-kwiat chabru bławatka

-kwiat malwy czarnej

-owoc borówki czernicy

-owoc bzu czarnego

Chaber bławatek (modrak, Wasiłek, Wołoszka, jasieniec, głowacz)

-moczopędnie

-żółciopędnie

-przeciwzapalnie

-ze względu na bardzo łagodne działanie przeciwzapalne stosowany jest przy zapaleniu spojówek i w pediatrii

-Napar z kwiatów zalecany jest przy chorobach nerek, stanach zapalnych kłębków i miedniczek nerkowych, przy niewydolności krążenia i w kamicy nerkowej.

-zewnętrznie stosuje się go przy trudno gojących się ranach i owrzodzeniach.

W WETERYNARII:

-Napar z kwiatów chabru przy dolegliwościach nerek, w skąpomoczu.

Malwa czarna:

W WETERYNARII:

- Wewnętrznie: przy schorzeniach przewodu pokarmowego

-zapalenie błony sluzowej żołądka

- Zewnętrznie:

-zapalenie górnych dróg oddechowych

Owoc borówki czernicy (fructus martylli)

W WETERYNARII:

-Świerze owoce: rozluźniająco przy zaparciach i przeciwbiegunkowo

-Owoce suszone: przeciwbiegunkowo, antyseptycznie, przeciwgorączkowo

-Liście: w stanach zapalnych układu moczowego i przewodu pokarmowego oraz jako środek pomocniczy przy cukrzycy.

Owoc bzu czarnego

DZIAŁANIE:

-kwiaty działają moczopędnie, napotnie, przeciwgorączkowo, wzmacniająco na naczynia krwionośne (zmniejsza kruchość naczyń włosowatych)

- Zewnętrznie ma zastosowanie do przemywań w stanach zapalnych oczu i gardła.

- Owoce działają łagodnie przeczyszczająco, moczopędnie, napotnie, przeciwbólowo, odtruwająco.

-W medycynie ludowej stosowany jako środek przeciw przeziębieniom, np. w postaci soku z owoców lub nalewki.

GLIKOZYDY SAPONINOWE

-Część cukrowa (glikon)- kilka cukrów prostych

-Część niecukrowa (aglikon)

-związek steroidowy (s. steroidowe)

-związek triterpenowy (s. triterpenowe)

SAPONINY

-związki powierzchniowo czynne, mające zdolność tworzenia piany (łac. Sapo- mydło), a z wodą dają układ koloidalny.

-Podane doustnie łatwo i szybko są wchłaniane z jelit do krwi

-W nadmiernych dawkach działają:

-hemolitycznie (hemoliza krwinek)

-nefrotaksycznie, hepatotoksycznie i kardiotoksycznie (uszkadzają nerki, wątrobę i serce)

- W dawkach leczniczych:

-wzmagają diurezę (efekt moczopędny)

-wzmagają wydzielanie śluzu, równocześnie upłynniając go

-zwiększają procesy wchłaniania składników pokarmowych z jelit do krwi

-właściwości przeciwbakteryjne, pierwotniakobójcze, przeciwgrzybiczne i przeciwwirusowe

-pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, żółci i soku jelitowego

-nasilają trawienie tłuszczów.

SAPONINY

-Zastosowane na skórę wywierają wpływ przeciwzapalny, oczyszczający, wybielający i odkażający.

-Zastosowane na włosy działają oczyszczjąco, nabłyszczająco, przeciwzapalnie, nadają puszystość i lekkość włosom

-Mają zdolność wiązania wielu toksyn i metabolitów, dlatego nasilają procesy odtruwania organizmu (składniki „oczyszczające krew”)

SUROWCE ROŚLINNE BOGATE W SAPONINY TRITERPENOWE:

1. Korzeń mydlnicy (Radix Saponariae)

2. Ziele połonicznika

3. Ziele bluszczu

4. Owoc kasztanowca

5. Korzeń (ziele) pierwiosnka

6. Korzeń żeń-szenia

7. Kora mydłoki

8. Korzeń lukrecji

9. Korzeń senegi

10. Ziele krzyżownicy

*Zawartość saponin w wyżej wymienionych surowcach wacha się w granicach 8-12%

SAPONINY TRITERPENOWE:

-Drażniąc błonę śluzową żołądka działają wykrztuśnie (korzeń pierwiosnka, korzeń mydlnicy, liść bluszczu)

-Saponina kasztanowca- escyna zmniejsza krwawienia, wybroczyny z naczyń krwionośnych, przeciwdziała obrzękom, zastoinom żylnym

-Saponiny nagietka działają przeciwzapalnie

-Saponiny korzenia lukrecji działają silnie przeciwzapalnie w chorobie wrzodowej

-Saponiny żeń-szenia (panaksozydy) i saponiny Aralii mandżurskiej wykazują działanie psychopobudzające

SAPONINY STEROIDOWE

-W przemyśle farmaceutycznym są wykorzystywane do syntezy hormonów sterydowych i kortykosteroidów.

-Niektóre z saponin mają w pozycji 3 grupę wodorotlenkową, dzięki czemu w obecności pewnych substratów i katalizatorów możliwe jest przekształcenie ich w hormony sterydowe o działaniu anabolicznym

-W organizmie zwierząt (i człowieka) istnieją odpowiednie szlaki metaboliczne zdolne do biosyntezy aktywnych substancji sterydowych (anabolicznych) z saponin, pod warunkiem wstępnej obróbki biochemicznej, jaka zachodzi pod wpływem enzymów symbiotycznej mikroflory jelitowej.

-Enzymy symbiotycznej mikroflory jelitowej aktywnie przekształcają saponiny w związki prenganowe (C-21) i androstanowe (C-19), będące substratami do syntezy testosteronu, androsteronu i progesteronu.

-Dostarczanie tego typu prekursorów androgenów (przy udziale mikroflory jelitowej) może zwiększyć ilość produkowanego testosteronu nawet o 4mg w ciągu doby. Dzięki tej nadwyżce pojawia się we krwi tzw. Testosteron wolny (nie związany z białkami), który zapewnia efekt metaboliczny.

KUMARYNY

- grupa organicznych związków chemicznych będących pochodnymi alfa-pironu.

-Są one równocześnie cyklicznymi laktonami kwasu kumarynowego

-Kumaryny występują w przyrodzie jako glikozydy, często jednak pod wpływemenzymów zawartych w suszonych surowcach dochodzi do ich chydrolizy.

-Rozpuszczalność kumaryn w wodzie jest różna, uzależniona od budowy chemicznej, za to ich glikozydy są z reguły dobrze rozpuszczalne w wodzie

-Roztwory kumaryn, z wyjątkiem niepodstawionej kumaryny charakteryzują się zdolnością do fluorescencji.

DZIAŁANIE:

- Działanie przeciwzakrzepowe niektórych kumaryn jest związane z blokowaniem w wątrobie syntezy niektórych czynników krzepnięcia krwi (prototrombiny, czynników VII, XI i X), a co za tym idzie upośledzenia tego procesu

- Kumaryny pełnią funkcję tak zwanych antymetabolitów wit. K

-Objaw toksycznego działania kumaryn- skaza krwotoczna

-zmniejszają krzepliwość krwi

-działają rozmiękczająco na skórę (ziele nostrzyka-do stosowania zew)

-moczopędnie i przeciwreumatycznie (kumaryny kory jesionu)

-żółciopędnie (kumaryny ziela bylicy bożego drzewka)

Pirano-kumaryny

-owoc aminka egipskiego

-Rozszerzają naczynia wieńcowe, oskrzeli i nerkowe dzięki czemu stosowane są w dychawicy oskrzelowej, dusznicy bolesnej, kamicy moczowej

-Aminek egipski rośnie w basenie Morza Śródziemnego. W Polsce jest uprawiany.

Furano-kumaryny

-owoc aminka większego

-Mają właściwości uczulające na światło przez co stosuje się je w chorobach skóry, bielactwie, łuszczycy

KUMARYNY występują w niektórych roślinach, głównie trawach (odpowiadają za przyjemny zapach), a także w cynamonie- w największych ilościach w cynamonie gatunku cassia (Cinnamonum cassia). Jest on tańszy i uznawany za gorszy od cynamonu cejlońskiego (Cinnamonum zeylanicum), w którym znajduje się znacznie mniej kumaryny.

- Zgodnie z unijnym prawem, obowiązującym również w Polsce, w produktach spożywczych maksymalna dopuszczalna zawartość kumaryny wynosi 2mg/kg produktu

-W przypadku cynamonu jako przyprawy nie ma regulacji prawnych odnośnie kumaryny.

- Maksymalna bezpieczna dawka kumaryny, jaką możemy dziennie spożyć, czyli TDI (tolerable daily intake)=0,1 mg na kilogram masy ciała. Osoba ważąca 60kg może bezpiecznie spożyć 6mg kumaryny w ciągu dnia.

GLIKOZYDY NASERCOWE

-Związki te zwiększają siłę skurczu mięśnia sercowego

-Hamują działanie pompy sodowo-potasowej

-Powodują przez to zwiększenie stężenia wewnątrzkomórkowego sodu i wapnia, przez co wywierają dodatni efekt inotropowy [zwiększają siłę skurczów] zwalniając przy tym jego czynność.

- Na czynność naczyń i serca działają bezpośrednio i pośrednio, wpływając na układ nerwowy współczulny i przywspółczulny.

-Glikozydy występujące w naparstnicy purpurowej i wełnistej mają właściwości kumulowania się, są silne i niebezpieczne i nie powinny być stosowane w samoleczeniu.

Bogate w kardenolidy są wyciągi z liści:

-naparstnicy purpurowej i wełnistej

- miłka wiosennego

- sałaty morskiej

- konwalii majowej

- strofantu wdzięcznego

Sałata morska (ulwa sałatowa, błonica sałatowa, sałata morska)

-zaliczana jest do glonów (zielenic)

-żyje w strefie przybrzeżnej mórz np. Bałtyku oraz na północnych wybrzeżach Oceanu Atlantyckiego

-Jej ciało nie tworzy tkanek i dlatego nazywamy je plechą

GARBNIKI

- grupa związków organicznych o dużej masie cząsteczkowej, występujących naturalnie w niektórych roślinach

- Są glikozydami polifenolowymi których aglikon stanowi wielokrotność tzw. Jednostki C₆-C₃-C₆ występującej w cząsteczkach flawonoidów.

Garbniki naturalne należą do dwóch zasadniczych grup:

- garbniki pirogalolowe (galotanoidy, tanoidy, garbniki hydrolizujące)- w wyniku hydrolizy ich wiązań glikozydowych powstają fenolokwasy: galusowy lub elagowy albo ich pochodne oraz cukier.

-garbniki katechinowe (nie hydrolizujące)

Garbniki mają zdolność tworzenia trwałych, nierozpuszczalnych w wodzie kompleksów z białkami co jest zasadnicze dla ich zastosowania.

- Są to związki o właściwościach garbowania skóry, które wiążąc się z białkami powodują także aglutynację krwinek, co może mieć znaczenie w hamowaniu niewielkich krwawień. -

- Garbniki koagulując białka wytwarzają na powierzchni błon śluzowych, czy też skóry pewien rodzaj powłoki ochronnej dlatego też często są stosowane jako leki łagodzące stany zapalne skóry i błon śluzowych.

- Garbniki wykazują również działanie przeciwbiegunkowe.

- działają przeciwzapalnie, wykorzystuje się je w leczeniu hemoroidów, podrażnień i zranień skóry.

- działają ściągająco na powierzchniowe naczynia krwionośne obkurczając je i łagodząc obrzęki. Ściągająco na błony śluzowe jelit.

- Reagując z białkiem na powierzchni skóry tworzą na niej nierozpuszczalną w wodzie warstewkę ochronną, zabezpieczającą głębiej położone warstwy przed utratą wody, podrażnieniami i ułatwiają ich regenerację.

- przeciwbiegunkowo

-lekko znieczulająco i przeciwświądowo.

- bakteriobójczo (stosowane w stanach zapalnych błon śluzowych i na rany). Działają bezpośrednio na drobnoustroje denaturując ich białka

- Ze wzglęgu na działanie przeciwkrwotoczne stosuje się je czasami w leczeniu nadmiernych krwawień z dróg rodnych..

- Mogą być używane jako odtrutka w przypadku spożycia metali ciuężkich lub alkaloidów.

GARBNIKI WYSTĘPUJĄ:

-w korze dębu

-korze pięciornika

-kłączu wężownika

-w liściach orzecha włoskiego

-liściach jeżyny

-liściach szałwi

-liściach herbaty

Pięciornik kurze ziele

DZIAŁANIE:

-ściągające

-bakteriobójcze

-przeciwbiegunkowe

WEWNĘTRZNIE: w postaci odwarów lub nalewek stosuje się do leczenia biegunek, stanów zapalnych przewodu pokarmowego, zatruć.

ZEWNĘTRZNIE: używa się do leczenia stanów zapalnych gardła, świądu, czyraków, oparzeń skóry (w postaci maści, odwarów, lewatyw)

Rdest wężownik

- Roślina lecznicza- zazwyczaj stosowany w mieszankach ziołowych

- Surowiec zielarski: kłącze wężownika (Rhizoma Bistortae), zawiera garbniki (16-21,5%)

STOSOWANIE:

- do płukania jamy ustnej i gardła przy zapaleniu śluzówek

-w anginie i pleśniawkach

- w nieżytach żołądka

-działa przeciwbiegunkowo

Orzech włoski

-zawierają znaczne ilości witamin, w tym szczególnie dużo wit. E i z grupy B: B₃, B₅, B₆

- Zawierają ponad 50% lipidów, około 11%protein i 5% węglowodanów

-Wartość energetyczna wynosi średnio ponad 520kcal na 100g

-Występują znaczne ilości soli mineralnych- potasu, fosforu i magnezu

Jeżyna fałdowana

-liście wykazują działanie:

-przeciwbiegunkowe

-przeciwzapalne

-przeciwbakteryjne na przewód pokarmowy

-moczopędnie

-napotnie

-sok ze świerzych owoców jeżyny, podobnie jak z malin:

-lekko przeciwgorączkowo i napotnie.

Szałwia lekarska

-z rodziny jasnotowatych

-jej nazwa wywodzi się od łacińskiego salvus- zdrowie

-poprawia pracę układu trawiennego

-napary z szałwi łagodzą zapalenia gardła i skóry

-działają kojąco na depresję, zmęczenie, wyczerpania

-przy nadmiernym poceniu nocnym, zwłaszcza u gruźlików i neurotyków.

-zewnętrznie do płukania jamy ustnej, gardła, przy ropnym zapaleniu dziąseł, pleśniawce i przy anginie

-do okładów na trudno gojące się rany, owrzodzenia żylakowate nóg

-do kąpieli w chorobach reumatycznych, wysypkach i innych schorzeniach skórnych

IRYDOIDY

Związki o wielokierunkowym działaniu

- grupa organicznych związków chemicznych z grupy terpenów

-Dokładnie są to monoterpeny oparte na szkielecie irydanu

IRYDOIDY WYSTĘPUJĄ:

-w liściu bobrka trójlistnego

-korzeniu goryczki żółtej

-ziela tysiącznika pospolitego

- kocimiętce

Kocimiętki

-uspokajające działanie na koty

-około 2/3 kotów jest podatnych na działanie kocimiętki, cecha ta jest dziedziczna

- Przynajmniej 3 gatunki kocimiętki przyciągają koty, są to:

-Napeta cataria

-Napeta grandiflora

-Napeta fassenii

-Większość pozostałych gatunków nie została przebadana pod tym kątem.

-Rośliny te zawierają terpeny, będące prawdopodobnie kocim feromonem

(Kiedy kot wyczówa kocimiętke, zaczyna się w niej tarzać, chwytać łapami, gryźć, lizać, następnie głośno mruczy i miauczy. Trwa to około 10minut, po czym zwierze traci zainteresowanie rośliną. Po kolejnych 2 godzinach cały proces może zajść na nowo. Małe kocięta i starsze koty wykazują mniejsze zainteresowanie kocimiętką, bardzo wyczulone na jej działanie wydają się być osobniki w wieku rozrodczym)

IRYDOIDY dodawane są do środków odstraszających komary, stosowane są w maściach przeciwbólowych, przeciwzapalnych i przeciwreumatycznych

-Irydoidy kozłka- waltraty. Działają uspokajająco, przeciwdepresyjnie

-gorycze- w liściach bobrka, korzeniu goryczki, zielu tysiącznika. Pobudzają wydzielanie soków trawiennych

-aukubina i katalpol - w świetliku, babce lancetowatej, kwiecie i liściach dziewanny. Działanie przeciwzapalne, bakteriostatyczne, przeciwwirusowe

FENOLE

- Są to związki o działaniu bakteriostatycznym i dezynfekującym:

-Do związków tych należy:

-Arbutyna i metyloarbutyna

-Populina

-Spirepozyd

-Echinokozyd

-Cynaryna

Arbutyna i metyloarbutyna

WYSTĘPUJE jako główny związek czynny w liściach borówki mącznicy (Folium Uvae Ursi), liściach borówki brusznicy, liściach badanu, liściach grusz, liściach kaliny, zielu majeranku, zielu lebiodki

-Wykazuje działanie dezynfekujące na drogi moczowe

Salicyna

WYSTĘPUJE:

-w korze wierzby

-korze kaliny

Wykazują działanie przeciwgorączkowe

Populina

WYSTĘPUJE:

-w korze, liściach i pączkach topoli

Wykazuje działanie przeciwgorączkowe.

Spirepozyd

WYSTĘPUJE

-w kwiatach wiązówki

-zielu fiołka trójbarwnego

Działanie przeciwgorączkowe

Echinokozyd

WYSTĘPUJE:

-w gatunku Echinacea angustifolia- jeżówka

-pobudza fagocytozę, stosuje się go w preparatach pobudzających odporność.

Cynaryna

WYSTĘPUJE:

-w karczochach

-działa żółciopędnie i zmniejsza stężenie lipidów we krwi.

GLUKOZYNOLATY

-Związki w skład, których wchodzi siarka, a w wyniku hydrolizy enzymatycznej wytwarzają się olejki gorczyczne

-olejki czosnku i cebuli zawierają związki siarkowe. DZIAŁAJĄ antybiotycznie, pobudzają trawienie, dezynfekują drogi oddechowe, przewód pokarmowy hamując procesy gnilne, obniżają poziom cholesterolu i ciśnienie

-glukozynolaty czarnej rzedkwi działają żółciopędnie i żółciotwórczo

OLEJKI ETERYCZNE

- ciekłe, lotne substancje wonne uzyskiwane najczęściej poprzez destylację z parą wodną z odpowiedniego surowca roślinnego.

- Pod względem składu jest to mieszanina rozmaitych związków chemicznych:

-ketonów, aldechydów, alkoholi, estrów, laktonów, terpenów i innych związków organicznych np. tych zawierających azot i siarkę.

- Bardzo ważną wspólną cechą olejków eterycznych jest ich duża skuteczność antyseptyczna i brak potwierdzonych przypadków uodpornienia się bakterii na ich działanie

Olejek goździkowy

-z kwiatów goździków

-W jego skład wchodzi eugenol (wyst. Też w cynamonie)

DZIAŁANIE:

-antyseptycznie

-znieczulająco

-wykorzystywany w dentystyce do odkarzania kanałów zębowych oraz w mieszaninie z tlenkiem cynku jako cement dentystyczny.

Olejek miętowy

-z liści mięty pieprzowej

-W jego skład wchodzi mentol (monoterpen)

DZIAŁANIE:

-oddziałuje na receptory zimna wywołując uczucie chłodu

-żółciopędnie

-przeciwzapalnie

Olejek tymiankowy

-z ziela tymianku właściwego

-W jego skład wchodzą: tymol (do 40%), pinen, cymol, linalol, borneol.

DZIAŁANIE:

-bakteriobójczo, przeciwgrzybiczo, przeciwrobaczo

-wykrztuśnie

-ułatwia trawienie

Olejek sosnowy

-z pędów sosny górskiej

-W jego skład wchodzą: limonen, alfa-pinen, octan bornylu

DZIAŁANIE:

-wywołuje przekrwienia

-wykrztuśnie

Olejek jałowcowy

-z szyszkojagody jałowca pospolitego

-w jego skład wchodzą: alfa-pinen, kadinen

DZIAŁANIE moczopędne

Olejek rumiankowy

-z koszyczka rumianku pospolitego

-W jego skład wchodzą chamazulen, alfa-bisabol

DZIAŁANIE:

-przeciwzapalne

-spazmolityczne

-przeciwhistaminowo

Olejek kamforowy

-z kamfory (drzewa kamforowego) i oleju rzepakowego

PEKTYNY

-Są to polisacharydy

-występują głównie w owocach

-są to substancje żelujące, śluzowate, pogagające w biegunkach, zatruciach i w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, szczególnie pektyna z jabłek

„Wszystko jest trucizną i nic nie jest trucizną- jedynie dawka decyduje o tym” Paracelsus (1493-1541)

Porosty :

Grzyb :

Workowce ascomycota u 98 % porostów

podstawczaki Basidimycota

Glon:

zielenice Chlorophyta

R Trebouxia

R Trentepohilia

Sinice

brunatnica z gromady Phaephyta u jednego z gat porostów

Ziele roku :

2008 Aspalat pospolity zwany czerwnokrzewem jasplinem rodzina bobowate

2007 Meczennica cielista rodzina meczennicowate

2006Tymianek pospolity macierzanka rdzina jasnotowate

Świetlik łąkowy swietlik lekarski ludowa nazwa ptasie oczka zlodzien mleczny Euphrasia rostkoviana.

Płucnicka isladzka Cetraria islandica rosnie na glebach piasczystych w widnych lasach sosnowych i na wrzosowiskach.W polsce jest pod ochroną.Surowiec zielarski : 60% weglowodorow np LICHENINA dziala przeciwymiotnie pobudza wydzielanie sliny 3% celulozy i hemiclulozy . Kw porostowe dzialanie bakteriostatyczne. Stosowane przy :kaszlu biegunkach niezytach zoladka i dwunastnicy .

Komar cykl ok 2 tyg.

ookinet ruchliwa ygota ->oocyta->sporozoity->sporozoity

Malwa czarna prawoslaz wysoki Althaea rosea alcea rosea ziele roku 2012 -rodzina slazowate malwowate ,Pochodzenie Azja mniejsza polwysep Balkanski Uprawiane w PL Surowiec kwiaty , zstosowanie niezyt gornych drog odd pobudzana krwawenia miesiaczkowej Zawiera sluz 8-12% antocyjany olejki eteryczne garbniki sole min zywicie horm rosli o dzialaniu estrogennym.

Wiskotoksyna VTA 1 2 3 0,05-0,1% toksyczny peptyd bogaty w cysteine .Wchodzi w interakcje z fosfolipidami i wywoluje wzrost przepuszczalnosci bl kom .Wskazano ze przyspieszja lize kom nowotworowych przez kom NK aktywuje limfocyty TYO in vitro dzialanie cytoksyczne i przecwinowotworowe.

Walka z malarią:

Osuszanie bagien sr owadobojcze niszczenie larw komarów Gambusia kaczki ,szczepionki leki.

Kw usninowy -Zast : do leczenia dermatoz , wyprysow skornych ran , oparzen. Suplement wspomagajacy redukcje masy ciala . W kosmetyce skl pasty i plynow do zebów.

Usno Usniplan Binan Ewzyna ! + kwewerninowy USnimacyna Paramicyna + kw fyzodowy kaperatowy fyzodalowy antranorynowy.

Ssawki korzenia -haustoria roslina pobiera przez nie od innej rosl wode sole min asymilaty pord fotosyntezy polpoasozyty pobieraja wode a pasozyty asymilaty.

Antygen Duffy Bł glikoproteina wyst na pow :

-Erytrocytów receptor chemokin wiaze nadmiar chemokin prozapalnych

-Neuronów

-Kom srodbl zylek pozawlosniczkowych

Merozoity P vivax orzystaja z antygenu Duffy jako receptora pozwalajacego wnikac do kom.

Pewna grupa ludzi w Afryce nie ma tego antygenu sa odporni na zakazenie tym pasozytem.

Kw Wulpinowy zawieraja porosty : Jaskrota lisia Letharia vulpina trutka na lisy i wilki

Palecznik skalny Calicium corynellum

Złotlinka jaskrawa Vulpicina pinastri

Trzonecznica otrebiasta -Chaenotheca furfucea

Bez czarny Samucus nigra zielem roku 2010 Rodzina przewiertniowate kwitnienie od maja do czerwca .Owoce dojrzewaja w lipcu i spierpniu.

Z jemioly przemysl farmaceutyczny produuje preparaty : Cardiosan ,Neocardina Sklerosan :

Iscador Iscador M jablon , P sosna , Q dab , U wiaz.

Helixor A swierk M jabłon P sosna

Eurixor topola

Trupanosoma :Trympansoma trymapnsgota

epirozygota

Leptonozas primazygota

les amanzygota

Kw porostowe :

kw lichesterynowy oraz jego izomer kw protolichesterynowy hamuja rozwoj bakterii i grzybów.

Kw cetrariowy zapobiega odruchom wymiotnym.

w usninowy koloru cytrynowo-pomaranczowy

Dzialanie przecwibakteryjne G+i-, rzeciwgrzybicze , przeciwirusowe , przecipierwotniakowe , przeciwobolowe przecizapalne antyproliferacyjne

Swietlik lekarski : roslina lecznicza

Surowiec zielarski ziele swietlika Herba euphrasiae

Skl chem ziele swietlika zawiera:

irydoid-ankubina

garbniki kw fenolowe olejek eteryczny pochodne kumaryny sole min szczegolnie duzo Cu i Mg.

Pasozyty polpoasozyty fakultaywne- wzgledne moga dopelnic cykl zyciowy niezaleznie od gospodarza szeleznik swietlik obligatoryjne bezwzgledne do przeprowadzenia cyklu zyciowego wymagaja gospodarza

korzeniowe

lodygygowe kanianka jemiola

Epiparazytofity 0wnikaja do tk zywyciela ssawkami

endoparazytofity Gafflesia arnolid organy wegetatywne zreduowane sa do ssawek wew zywiciela

Polpasozyty fakultatywne i pol obligatoryjne prymitywne

-korzystaja wylacznie ze zw transportowych ksylemem gospodarza

Pasozyty calk i pol obligatoryjne zaawansowane : korzystaja takze z roztworow floemowych.

Sylimaryna kompleks flawonolignanow pochodzenia rosl pozyskiwanych z lupin nasiennych ostropestu plamistego sylibina i izosylibina sylikrystyna i sylidianina

Zawartosc sylimaryny w surowcu rosl wynosi 2-3% z czego 50% stanowi sylibina

Sylimaryna nie rosp sie w wodzie rozpuszcza sie w octanie etylu i acetonie.

Biblijna manna byla misecznica krusznica jadalna lacenora esculenta , obecnie spozywana przez beduinow koczujacych na pustyniach..

Helotyzm forma symbiozy niewolnictwo kontrolowane pasozytnictwo gatunki wspolzyja ze soba tworzac jeden org , jeden gatunek w przypadku porostow grzyb odnosi wieksze korzysci niz drugi glon.

Toxoplasma gondi

posredni czlowiek ptaki

ostateczny kotowate

sposob zarazania poprzez bezposredni kontakt lub droga pok

Objawy NABYTE zwyle przebiga bezobjawowo czasem z powiekszeniem wezlow chlonych zapalenia opon mozgowych i miesnia sercowego Wrodzona wew maciczne zakazenie plodu powoduje poronienie lub ciezkie wady wrodzone.

Slina kleszcza zawiera:

antykoagulanty , enzymy cytolityczne ,neurotoksyny ,prostaloglandyny rozszerzajace naczynia krwionosne IXODES nicinus.

Samica 4mm dl brazowo-czerwony pecherzy nie pokrywa calego grzbietu.

Samiec 2,5 mm dl czarny pecherz pokrywa caly grzbiet d;atego nie moze sie napic tyle krwi co samica i dlatego krocej zyje.

Pajeczaki :

4 pary odnozy krocznych nie stopach jedna para nog krocznych wystepuja organy HELLENSa sa to

mechono wykrywa ruch

chemo wykrywa zapach

termo cieplo i one umozliwaja znalezenie zywiciela

Odnoza gebowe:szczeoczulki glaszczki cheliany w drugim segmencie.

nogoglaszczki pedipalpy na 3 segmencie ciała.

Gasrtstomia zlanie brzusznych czesci 3 pierwszych segmentow jest ruchoma czesto wciaga do idiosomy

Idiosoma zlanie sie grzbietowych czesci 3 pierwszych segmentow i 10 pozostalych czesci ciała.

exspoit permetyna dzialanie na akonczenie nerwowe i odniza pchel i kleszczy

poprzez zaburzenia przedwodnictwa

SKorupiaki :

Tagmy : glowa tułow odwlok

dwugalezista budowa odnozy

za pomoca srzelii

5 par odnozy glowowych zmodyfikowanych

Segment akton plat oczny

przedgebowy jest homologiczny z porostochnium piescienk nie zawiera odnozy

Czulki I pary antarnule 2 segmenty zmyslowe i czulki II 3 segmenty

Zuwaczki 4 segment

Szczeki II i II pary 5 i segment tzw przsadki gebowe.

Tułow peraeon liczba segmentów :rozna 10-50 lisconogi

4-6 wioslarki

stala 8 krabowce

5 malzoraczki

6 widlonogi

3 pary szczekonozy dwugaleziste i 5 par rocznych

Wyrostki skrzelowe u raka na eppodach II i III pary szczekonozy

I II II IV pary odnozy rocznych.

U samic opierkujacych sie potomstwem epipodity przeksztalcaja sie w odnoza sluzace do przenoszenia osteogryty.

U samcow rakow homarow i krewetek dwie pierwsze pary odnozy odwlokowych sa przystosowane do kopulacji ganopodium lub

odwlok skorupiakow pleon zaonczony sie platem analnym telson i otworem odbytowym.

Pływik : larwa o niesegmentowanym ciele 3 pary odnozy czulki u zuwaczki widelkowate wyrostki na konc ciala przewod pok mozg 2 brzusne zwoje nerwowe oknepodialne i para odnozy wydzielniczych gruczoly analne.

wioslari widlonogi :

mauplin metanauplisu zawiazek tarczy grzbietowej posiada 3 pary odnozy i 2 pay szczkoom postac dorosla

Niektore wyzsze skorupiaki : naysim metaraysplin zywiki pelna segmentacja para oczu zlozonych cialo poryte korapaksenem posiada odnoza glowowe szczekonoza zawiazki odnozy krocznych postac dorosla

Jraby nauplin mezonauplin zywik megalopa od postaci dorosloej rozni sie silniej rozwinietym odwlokiem bardzo podobnym do postaci dosroslej postac dorosla.

Przobrazenie zupelne heminetabolia wyszystkie stadia larwalne wyksztalcaja sie w jajach wyluwja sie jako minaturka doroslego np krewetki cardino np tiger cordnia sp biere.Nie mozna w jednym akwarjum trzymac krewetek i grupy berrata gdyz beda sie ze soba krzyzowac

Zupelne hobmetabolie postacie larwalne przechodza szereg przobrazen az stana sie postacia dorosla CARDINO japonica

Krewetki choroby bakteryjne objawt czerwona pomaranczona plank polaczone z ubytiem uropodiow jak i ankapodiow

Wioslaki ok 400 gat morskie slodkwodne w polce ok 90 gat n Daphnia longisy rozwielitka dlugook

plywaja rucehem

Klamorfa pokolenie wioslarek zyjace w roznych porach roku cechuja sie zmianami mofologicznymi zmiana ksztaltu glowy rozna dlugosc dzioba

Widlonogi ok 189 gat planktonowych w wiekszosci morskie

cialo zb z 16 segmentow 5 6 5

plywaja za pomoca jednogalozkowej I pary czulkow

Cyklops abidus oczlik zlozne jaja sklejaja sie w 1 2 worki jajowe ktore samica nosi w przyczepach do nasady odwloka.

Pasozyty ryb :

crgaslius sietoldi na skrzelach

Lenea cypinecea na pow ciala tylko samice

Tarczence pasozytuja na pow ciala ryb i plazow

ok 8 mm dl , odwlok zredukowany

czulki szczeki II pary segmentowane

szczeki i zuwaczki za narzadami czepnymi przyssawki i ryjek odonoza glowowe dwugalzeiste plywne odzywiaja sie krwia ryb angulus foliceus plewka

Wasonogi osiadly tryb zycia przytwierdzone czescia glowna do podlogi wiekoszsci sa hermafrodytami

czulki I Szczatkowe II brak zuwaczki szczeki drobne odnoza tulowiowe 4-6 pr dlugie dwugalziowe napedzaja pokarm do otworu gebowego.

Odnoza u raka :

O na pierwszym segmencie

1 i 2 para szczek

1 para szczeko

3 i 4 5 par odnozy krocznych 6 par odlokowych u samicy.

P A R Z Y D E Ł K O W C E

Parzydełkowce nie mają układu krążenia, a przenoszenie substancji odżywczych zachodzi u nich na drodze dyfuzji, bezpośrednio między komórkami lub przy udziale

mezoglei - bezpostaciowej, galaretowatej substancji znajdującej się pomiędzy zewnętrzną a wewnętrzną warstwą ciała.

P Ł A Z I Ń C E

Płazińce nie mają układu krążenia, a substancje odżywcze są przenoszone za pośrednictwem płynu wypełniającego przestrzenie międzykomórkowe

w parenchymie - prymitywnej formie tkanki łącznej, której komórki połączone są licznymi wypustkami.

N I C I E N I E

U nicieni również nie zaistniała ewolucyjna potrzeba wykształcenia układu krążenia, ponieważ jego funkcję spełnia wypełniający jamę ciała płyn surowiczy, rozprowadzający substancje odżywcze z jelita i krążący w obrębie całego ciała.

W S T Ę Ż N I A K I

Wstężniaki to zwierzęta u których po raz pierwszy pojawia się prymitywny układ krążenia. Składa się on z trzech prostych, mięśniowych naczyń krwionośnych, biegnących wzdłuż ciała i połączonych naczyniami poprzecznymi. Jest to typ układu zamkniętego, w którym nie występują naczynia włosowate ani serce. Krew krąży dzięki skurczom naczyń i ruchom ciała: w naczyniu grzbietowym ku przodowi ciała; w naczyniach bocznych ku tyłowi.

Krew jest bezbarwna (u niektórych gatunków zawiera hemoglobinę).

P I E R Ś C I E N I C E

Układ krwionośny pierścienic ma postać dwóch naczyń krwionośnych, przebiegających wzdłuż ciała - naczynia grzbietowego i brzusznego oraz łączących je i biegnących poprzecznie (okrężnie) naczyń okrężnych. W układzie krążenia pierścienic nie występuje serce, a jego rolę spełnia najgrubsze naczynie grzbietowe mogące się rytmicznie kurczyć.

Wyjątkowo rolę elementu napędzającego krew mogą pełnić naczynia okrężne (np. u skąposzczetów - u dżdżownicy jest to 5 par naczyń okrężnych przedniej części ciała).

Układ krwionośny pierścienic jest układem zamkniętym ( jedynie u wieloszczetów występuje układ otwarty). Sieć naczyń włosowatych jest szczególnie dobrze rozwinięta w parapodiach, powłoce ciała i ścianie jelita środkowego.

Jeżeli chodzi o barwę krwi, to zależy ona od barwnika rozpuszczonego w osoczu, może być:

czerwona (zawiera hemoglobinę lub erytrokruorynę)

zielona (zawiera chlorokruorynę)

żółta

bezbarwna

M I Ę C Z A K I
Układ krwionośny mięczaków składa się z serca, tętnic, zatok krwionośnych.

Serce położone jest w worku osierdziowym i zbudowane z jednej workowatej komory oraz jednego lub dwóch przedsionków (ich liczba zależy od liczby skrzeli). Krew płynie od skrzeli (u ślimaków płucodysznych do płuc) przez przedsionki do komory, a stąd tętnicami do zatok jamy ciała, pozbawionych własnych ścianek. Ten typ układu krwionośnego to układ otwarty.

Pewne zmiany ewolucyjne wystąpiły o głowonogów, u których doszło do komplikacji i wykształcenia układu półzamkniętego.

Układ krążenia głowonogów posiada oprócz tętnic i żył także naczynia włosowate (jednak występują miejsca, w których krew wylewa się do zatok). Serce składa się z jednej komory i tylu przedsionków, ile jest skrzeli (2 lub 4). Krew utlenowana płynie ze skrzeli do przedsionków, stąd do komory, a z komory jest rozprowadzana po organizmie przez dwie aorty główne i jedną płciową. Aorty te rozgałęziają się w naczynia tętnicze. Krew żylna zbierana jest przez żyły i prowadzona do skrzeli. U niektórych gatunków występują też serca skrzelowe (analogiczne do prawej komory serca - pompują krew do układu oddechowego) - rozszerzone odcinki żył głównych skrzelowych o ścianach zdolnych do wykonywania rytmicznych skurczów. Można więc wyróżnić u niektórych głowonogów 2 obiegi krwi:

mały - serce - skrzela - serce

duży - serce - ciało - serce

Krew głowonogów zawiera rozpuszczony w osoczu błękitny barwnik: hemocyjaninę.

P A Z U R N I C E

Układ krążenia jest otwarty: krew tłoczona jest przez grzbietowo położone serce do przodu i wylewa się do jamy ciała - hemocelu, będącej uchyłkiem układu krwionośnego.

S T A W O N O G I

Układ krążenia stawonogów jest otwarty i składa się z serca położonego, niewielu naczyń krwionośnych oraz systemu przestrzeni i zatok krwionośnych wokół narządów wewnętrznych.

Serce położone jest po grzbietowej stronie ciała (u pajęczaków zawsze w odwłoku) i ma kształt wydłużonego worka, z którego wychodzi kilka naczyń krwionośnych (największe naczynie krwionośne kieruje się do przodu ciała). Kurczące się pęcherzyki serca wyrzucają hemolimfę - płyn powstały z wymieszania się krwi i płynu jamy ciała, przez naczynia do przestrzeni między narządami. Stamtąd część hemolimfy trafia do narządów oddechowych, gdzie oddaje CO₂ i ulega natlenowaniu. Następnie kanałami i zatokami wraca do serca. Do jego wnętrza hemolimfa dostaje się przez ostia zaopatrzone w zastawki, rozmieszczone metamerycznie po brzusznej i grzbietowej stronie serca. Dzięki ostiom hemolimfa przepływa przez serce stawonogów zawsze jednokierunkowo.

Barwniki oddechowe, jeżeli występują, rozpuszczone są w osoczu i mogą to być:

erytrokruoryna

hemocyjanina

hemoglobina

Do uproszczenia budowy układu krwionośnego doszło u owadów, w związku z silny rozwojem tchawek, a bezbarwna hemolimfa nie bierze udziału w przenoszeniu gazów oddechowych.

S Z K A R Ł U P N I E

U szkarłupni funkcję krwi pełni płyn jamy ciała, powstający głównie z soków wchłanianych w przewodzie pokarmowym (jest odpowiednikiem limfy u człowieka).

Anatomicznie wyróżnia się dwa systemy rozprowadzania tego płynu do poszczególnych części ciała:

układ perihemalny - jest częścią celomy i biegnie wzdłuż pni nerwowych. Najprawdopodobniej ma on za zadanie odżywianie tkanki nerwowej i jej ochronę przed urazami mechanicznymi.

układ hemalny - rozwija się z blastocelu, jest otwarty i składa się z systemu zatok i naczynia zastępującego serce.

U szkarłupni występuje jeszcze specyficzny układ ambulakralny - wodny, składający się z kanałów rozgałęziających się po całym ciele, w których krąży woda morska. Kanały te tworzą wypustki wystające na zewnątrz ciała w postaci banieczek - nóżki ambulakralne (służą m.in. do poruszania, zwiększają powierzchnię wymiany gazowej). Układ ambulakralny pełni tez funkcję obronną, ponieważ w zawartej w nim wodzie krążą leukocyty, wytwarzane przez powiązane z układem wodnym gruczoły i mające zdolności fagocytarne.

S T R U N O W C E

Osłonice mają bezbarwną krew, która w niewielkim stopniu uczestniczy w transporcie tlenu, nie zawiera barwników oddechowych i rozprowadza głównie produkty trawienia i produkty przemiany materii. Układ krążenia jest zamknięty i jednoobiegowy, nie ma w nim jednak serca - funkcję przepompowywania krwi pełni kilka odcinków dłuższych naczyń. Najważniejsza z nich jest pęcherzykowato rozdęta zatoka żylna ; poza tym tętnią tętnica endostylarna, tętnice skrzelowe i żyła wątrobowa.

Krew płynie ku przodowi tętnicą podendostylarną, stąd tętnicami skrzelowymi trafia do parzystych tętnic po stronie grzbietowej gardzieli i dalej do pojedynczej tętnicy ogonowej. Od tętnic odchodzą rozgałęzienia do miomerów i innych narządów, a z naczyń włosowatych krew trafia do żył: głównej przedniej i tylnej, które łączą się w przewody Cuviera, uchodzące bezpośrednio do zatoki żylnej.

Oprócz tego pojawia się krążenie wrotne:

z rozgałęzień żyły ogonowej oplatającej jelito krew trafia do żyły wrotnej dochodzącej do uchyłka wątrobowego, gdzie ponownie trafia do kapilar i dopiero stamtąd spływa żyłą wątrobową do rozszerzenia żylnego.

KRĘGOWCE

Układ krwionośny kręgowców jest zamknięty i obecne są w nim: serce, tętnice, żyły i naczynia włosowate. Serce położone jest po stronie brzusznej w przedniej części ciała tułowia i zaopatrzone jest w zastawki uniemożliwiające cofanie się krwi. W toku ewolucji układu krwionośnego kręgowców zasadnicze zmiany dotyczą budowy serca, związanego ze zmianą oddychania ze skrzelowego na płucny. U ryb występuje serce z jedną komorą i jednym przedsionkiem, u płazów z dwoma przedsionkami i jedną komorą. Do rozdzielenia częściowego komory serca dochodzi u gadów - u węży pojawia się zaczątek przegrody, znacznie lepiej jest ona rozwinięta u żółwi i jaszczurek, natomiast u krokodyli nastąpił podział serca na część prawą i lewą(u gadów występuje także redukcja zatoki żylnej i zanik stożka tętniczego, który podzielił się na tętnicę płucną i dwie aorty). Serce ptaków i ssaków ma również serce podzielone na 2 przedsionki i 2 komory. Początkowo u ryb występuje jeden krwioobieg (z komory serca krew wtłaczana jest ku przodowi w pień tętniczy, skąd rozchodzi się w parzyste tętnice skrzelowe; przepływając ku grzbietowi w skrzelach wymienia z wodą gazy oddechowe i wraca tętnicami grzbietowymi w przód ku głowie i aortą grzbietową ku tyłowi. Po przejściu przez kapilary - naczynia włosowate w różnych narządach, wraca brzusznymi żyłami do przedsionka serca). Jednak wraz z wyjściem na ląd i wytworzeniem płuc powstają dwa krwioobiegi: mały (płucny), z którego krew wraca do lewego przedsionka i duży, z którego krew wraca do prawego. Występuje też krążenie wrotne obsługujące wątrobę: z kapilar oplatających ściany jelita krew zbierana jest przez żyłę wrotną, która dostarcza ją do wątroby, gdzie znów trafia do kapilar. Dopiero po przejściu przez wątrobę, oczyszczona krew i wzbogacona w proste substancje odżywcze trafia do żył prowadzących do serca.

Dodatkowo w układzie krwionośnym kręgowców mogą występować serca wspomagające krążenie żylne, a także serca limfatyczne, przepompowujące chłonkę. Krew z serca trafia do tętnic, a wraca żyłami.

Poczynając od gadów, doskonalenie krążenia polega też na zmniejszeniu wymiarów erytrocytów, zaś zwiększaniu ich liczby (powoduje znaczny wzrost powierzchni i możliwość przyłączenia większej ilości tlenu), zaś u ssaków erytrocyty są bezjądrzaste, co pozwala na dodatkowe zaoszczędzenie energii.

R Y B Y

Układ krążenia bezżuchwowców i ryb jest zamknięty i jednoobiegowy.

1.Serce bezżuchwowców zawiera krew żylną - serce żylne - i składa się z:

zatoki żylnej

1 przedsionka

1 komory

stożka tętniczego

Ze stożka odchodzi aorta brzuszna, dzieląca się na dwie gałęzie: prawą i lewą, z których każda wytwarza po osiem tętnic skrzelowych. Krew utlenowana w skrzelach prowadzona jest przez żyły skrzelowe do aorty grzbietowej, której rozgałęzienia rozprowadzają tlen do sieci naczyń włosowatych, otaczających poszczególne narządy.

2.Chrzęstnoszkieletowe mają wszystkie ryby serce żylne zbudowane z 4 części:

zatoki żylnej (do której uchodzą 2 przewody Cuviera i żyła wątrobowa)

1 przedsionka

1 komory

stożka tętniczego

Stożek tętniczy posiada liczne zastawki i ma zdolność do wykonywania skurczów. Serce pompuje krew odtlenowaną do pnia tętniczego skąd wędruje ona aortą brzuszną i tętnicami skrzelowymi do skrzel, a następnie po utlenowaniu przepływa aortami bocznymi do aorty grzbietowej, stąd do tętnicy do ogonowej i rozprowadzana jest do narządów.

3. Serce ryb kostnoszkieletowych różni się nieco od serca ryb chrzęstnoszkieletowych, ponieważ nie posiada tętniącego i zaopatrzonego w zastawki stożka tętniczego; występuje też u nich charakterystyczne tylko dla tej gromady pierścień tętniczy, powstały z podwójnego połączenia korzeni aorty. Jeszcze inaczej wygląda układ krążenia wygląda u ryb dwudysznych: przez serce przepływa krew utlenowana, zbierana żyłami z narządu oddechowego (płuc) w związku z czym w sercu ryb dwudysznych występuje unikalna przegroda przedsionka i komory.

System krążenia ryb jest bardzo sprawny. Kurczące się rytmicznie serce tłoczy krew do przodu, do krótkiej tętnicy skrzelowej. Odgałęzienia tętnicy skrzelowej - łuki naczyniowe - tłoczą krew do sieci naczyń włosowatych listków skrzelowych. Utlenowana krew trafia korzeniami aorty i rozprowadzana jest po całym ciele. Wraca żyłami głównymi, łączącymi się w przewody Cuviera oraz żyłą wątrobową do zatoki żylnej w sercu.

P Ł A Z Y

W układzie krążenia kijanek, serce ma jeden przedsionek i jedną komorę. U dorosłych płazów w związku ze zmianą sposobu oddychania pojawia się obieg płucny (mały).

Serce dorosłych płazów składa się z:

dwóch przedsionków

komory

Z głównego pnia tętniczego rozchodzą się trzy pary łuków skrzelowych:

łuki szyjne(prowadzące krew do głowy)

łuki płucno -skórne

łuki aorty - prawy i lewy(prowadzące krew do reszty ciała)

Odtlenowana krew z żył głównych trafia poprzez zatokę żylną do prawego przedsionka, a utlenowana krew z płuc spływa żyłami płucnymi do lewego przedsionka. Oba przedsionki otwierają się do komory, gdzie następuje mieszanie krwi żylnej i tętniczej. Mieszanie nie jest jednak całkowite. Serce jest tak zbudowane, że bogatsza w tlen krew z lewej części komory trafia do brzusznej części stożka tętniczego, kierując się do pierwszego i drugiego łuku tętniczego. Uboga w tlen krew z prawej części komory wędruje grzbietową częścią stożka tętniczego do tętnic płucnych.

Ze względu na udział skóry w oddychaniu, obok krążenia dużego i małego płazy mają dodatkowe krążenie skórne, w którym krew płynie miedzy tętnicą płucno-skórną a żyłą skórną, uchodząc do żyły głównej górnej.

Krwinki czerwone płazów są owalne, bardzo duże i posiadają duże jądra(u niektórych płazów jednak brak). Natomiast liczba erytrocytów we krwi jest stosunkowo nieduża.

U płazów występuje też dobrze rozwinięty układ limfatyczny, zaopatrzony w serca limfatyczne - kurczące się odcinki naczyń chłonnych.

G A D Y

U gadów następuje podział serca na dwa przedsionki i dwie komory, poprzez wytworzenie przegrody międzykomorowej. U żółwi, hatteri, węży i jaszczurek przegroda ta jest niezupełna; u krokodyli i aligatorów następuje całkowite rozdzielenie komory na prawą i lewą.

Zawierająca tlen krew z płuc wpada dwiema żyłami płucnymi do lewego przedsionka, zaś odtlenowana krew z narządów ciała wpływa trzema żyłami głównymi do przedsionka prawego, stąd zaś do komory. Z komory odchodzi pień tętniczy, z którego wychodzą tętnica płucna i prawy i lewy łuk aorty. Łuki łączą się pod kręgosłupem w nieparzystą aortę grzbietową, zaopatrującą narządy ciała. W ten sposób u gadów krew tętnicza i żylna ulegają zmieszaniu (aorta prawa - krew utlenowana; aorta lewa - krew odtlenowana), co przy niskiej przemianie materii i braku podniebienia miękkiego, uniemożliwia im uzyskanie stałocieplności (gady są zmiennocieplne).

1) 2)

Budowa serca i głównych tętnic u gadów:

1) żółwie, jaszczurki, węże, hatterie 2) krokodyle (przegroda całkowita)

P T A K I

U ptaków serce podzielone jest na dwa przedsionki i dwie komory, dzięki czemu krew żylna nie miesza się z tętniczą. Spośród dwóch łuków aorty, które istniały u gadów, u ptaków zachował się tylko łuk prawy. Oddzielenie krwi tętniczej od żylnej w sercu, zapobieganie utracie ciepła oraz wysoki poziom metabolizmu to główne warunki stałocieplności.

Jeśli chodzi o krwinki czerwone ptaków to posiadają one jądra.

W górnej ścianie steku mieści się bardzo ważny narząd z punktu widzenia odporności organizmu - kaletka Fabrycjusza, w której produkowane są limfocyty B, odpowiedzialne za wytwarzanie przeciwciał.

Z wyjątkiem strusi i kazuarów nie występuje zatoka żylna, która przekształca się w węzeł zatokowo - przedsionkowy, wchodzący w skład układu przewodzącego serca.

S S A K I

Serce ssaków, podobnie jak ptaków, jest czterodziałowe - ma dwie komory i dwa przedsionki, z pełną przegrodą między komorami. Występuje więc pełny podział obiegów krwi na: duży (obsługujący większość narządów) i mały (płucny). U ssaków zachowuje się jeden łuk aorty - lewy. Do poprawy zdolności przenoszenia tlenu przez krew przyczyniła się trata jądra przez erytrocyty, zawierające hemoglobinę.

MINÓG RZECZNY

Układ krwionośny minoga jest zamknięty i w ogólnym zarysie przypomina układ krwionośny lancetnika. Zasadnicze różnica polega na tym, że istnieje tu serce umieszczone w chrzęstnej torebce, leżące pod skrzelami i pompujące krew odtlenioną. Serce minoga zbudowane z trzech części: zatoki żylnej, przedsionka i komora oraz opuszki tętniczej, tłoczy krew żylną do skrzeli, gdzie nasyca się tlenem. Stąd jest nazywane sercem żylnym. Otwory łączące poszczególne odcinki wyposażone są w zastawki, które uniemożliwiają cofanie się krwi. Zatoka żylna zbiera krew z trzech źródeł: prawego przewodu Cuviera, który łączy parzyste żyły podstawowe przednie i tylne, żyły szyjnej nieparzystej i żyły wątrobowej. Z przedniej części ciała krew zbierana jest przez parzyste żyły podstawowe, dodatkowo z dolnej części głowy krew zbierana jest przez nieparzystą żyłę szyjną uchodzącą wprost do serca. Z tylnej części ciała krew zbierana jest przez żyłę ogonową. Żyła podjelitowa zbliżając się do wątroby tworzy żyłę wrotną. Z wątroby krew uchodzi pojedynczą żyłą wątrobową. Brak nerkowego krążenia wrotnego.

Komora tłoczy krew do aorty brzusznej. Początkowy odcinek tego naczynia jest nieco rozdęty i tworzy opuszkę tętniczą (nie jest częścią serca, bo zawiera mięśnie gładkie). Od aorty brzusznej odchodzą tętnice skrzelowe doprowadzające, które doprowadzają krew do worków skrzelowych, gdzie się natlenia. Krew natlenowaną zbierają tętnice skrzelowe odprowadzające, wpadające do pojedynczej aorty grzbietowej. Od aorty grzbietowej w kierunku dogłowowym odchodzą dwie arterie szyjne, zaopatrujące głowę w krew, reszta strumienia przenoszona jest przez ciągnącą się ku tyłowi aortę grzbietową. Aorta ta ciągnie się tuż pod struną rozgałęziając się do poszczególnych tkanek.

Krew przechodząc przez system dwóch kapilar (skrzela oraz mięśnie i tkanki innych narządów) napotyka na duży opór. Własna siła ssąca serca jest mała więc wydawać by się mogło, że system jest mało wydajny, tymczasem podczas skurczu serca w jamie osierdzia powstaje ciśnienie ujemne, które jest wystarczające żeby przepchnąć całą krew przez ustrój. 

REKINEK PSI

Serce rekinka składa się z przedsionka (na rys oznaczonego jako a), do którego przyłącza się zatoka żylna i z komory (na rys. v), od której odchodzi stożek tętniczy (na rys. ca), będący częścią serca i zaopatrzony w zastawki uniemożliwiające cofanie się krwi. Krew odtleniona przepływająca przez serce tłoczona jest przez pulsujący stożek tętniczy do aorty brzusznej (na rys. AV), która rozpada się na pięć tętnic skrzelowych doprowadzających, łączących się się w parzyste korzenie aorty. Dają one tętnice dogłowowe oraz łączą się w aortę grzbietową, rozgałęziającą się w naczynia biegnące do narządów wewnętrznych.

Krew z tylniej części ciała zbiera się w żyłę ogonową, dzielącą się na dwie żyły główne tylne. Przechodzą one przez nerki, rozpadając się tu na naczynia włosowate i wytwarzając układ wrotny nerek. Następnie zbierają się znów w żyły główne tylne. Na wysokości serca każda z tych żył łączy się, wraz z odpowiadającą sobie żyłą główną przednią (jarzmową górną) biegnącą w części głowowej, w przewód Cuviera. Dwa takie przewody, (prawy i lewy) uchodzą do zatoki żylnej. Wpadają tam również żyły jarzmowe dolne, prowadzące krew z dolnej części głowy oraz żyły boczne z płetw parzystych Do zatoki żylnej wpada też żyła wątrobowa zbierająca krew z jelita i wytwarzająca w swym przebiegu układ wrotny wątroby, podobnie jak to ma miejsce u minoga.

OKOŃ RZECZNY

Serce okonia składa się z zatoki żylnej, przedsionka i komory. Za komorą znajduje się bardzo silnie zredukowany stożek tętniczy zawierający tylko jedną zastawkę. Przechodzi on w aortę, której pierwszy odcinek jest silnie umięśniony i tworzy opuszkę tętniczą. Jest ona jednak częścią aorty a nie serca, jak to było w przypadku stożka tętniczego. Krew płynąca przez serce jest krwią odtlenioną. Aorta brzuszna wychodząca z serca daje cztery skrzelowe tętnice doprowadzające. Krew natleniona w skrzelach zbiera się w czterech tętnicach skrzelowych odprowadzających. Łączą się one w dwa korzenie aorty, które - podobnie jak u rekinka - przechodzą w jedną aortę grzbietową. W części przedniej swojego biegu (inaczej niż u rekinka) łączą się one ze sobą wytwarzając charakterystyczny dla wszystkich ryb kostnoszkieletowych zamknięty pierścień tętniczy. Z pierścienia tego odchodzą ku głowie tętnice głowowe. Od aorty grzbietowej biegną naczynia do narządów wewnętrznych.

W tylniej części ciała krew zbiera się w żyle ogonowej, rozpadającej się na prawą i lewą tylną żyłę główną. Lewa wytwarza w nerce układ wrotny, prawa zaś dąży bezpośrednio do przewodu Cuviera uchodzącego do zatoki żylnej. Lewa żyła główna uchodzi także po opuszczeniu nerki do odpowiedniego przewodu Cuviera. Przeciwieństwie do rekinka okoń nie posiada żył bocznych zbierających krew z płetw parzystych - naczynia odchodzą od nich bezpośrednio do żył głównych tylnych. Do przewodów Cuviera uchodzą też żyły główne przednie, zbierające krew z głowy. Bezpośrednio do zatoki żylnej wpadają ponadto żyły: wątrobowa, zbierająca krew z jelit i tworząca układ wrotny wątroby, oraz szyjna, prowadząca krew z dolnej części głowy.

ŻABA WODNA

Układ krwionośny żaby charakteryzuje się przede wszystkim istnieniem dwóch krwioobiegów - małego (serce - płuca - serce) i dużego (serce - ciało - serce) oraz obecnością pełnej przegrody między przedsionkami. (poza niektórymi gatunkami salamander). Serce jest więc trójdziałowe - zawiera dwa przedsionki (z prawym łączy się zatoka żylna) i jedną komorę, z której wybiega stożek tętniczy zaopatrzony w podłużną spiralną zastawkę. Oba przedsionki otwierają się do komory wspólnym otworem. Na jego brzegach znajdują się dwie zastawki uniemożliwiające cofanie się krwi z komory do przedsionków. Krew ulega natlenowaniu w workowatych płucach oraz w skórze.

Zatoka żylna łączy się z prawym przedsionkiem i doprowadza do serca krew żylną. Stożek tętniczy łączy się z komorą i u płazów bezogonowych przedłuża się, tworząc pień tętniczy, który rozdziela się na 3 pary naczyń zwanych łukami tętniczymi. Pierwszy unaczynia głowę, drugi kończyny przednie i tylne oraz narządy wewnętrzne, a trzeci płuca i skórę. Krew natleniona w płucach jest zbierana przez żyły płucne, które doprowadzają ją do lewego przedsionka. Krew z głowy, skóry i kończyn przednich jest zbierana w żyłach jarzmowych, skórnych oraz podobojczykowych, które łączą się następnie w żyły czcze przednie prowadzące krew do zatoki żylnej. Krew z kończyn tylnych oraz tylnego odcinka ciała zbierają żyły udowe i kulszowe, które łącząc się dają żyły nerkowe, tworzące w nerkach układ wrotny. Żyły wychodzące z nerek łączą się tworząc żyłę czczą tylną, która prowadzi krew do zatoki żylnej. Żyły udowe i kulszowe dają nieparzyste odgałęzienie - żyłę brzuszną, która razem z żyłami wrotnymi wątroby zbierającymi krew z przewodu pokarmowego tworzy układ wrotny wątroby. Z wątroby krew wpływa do żyły czczej tylnej.

I jeszcze ciekawostka taka, że u niektórych płazów ogoniastych erytrocyty tak ja ku ssaków są bezjądrzaste.

JASZCZURKA ZWINKA

Układ krwionośny składa się tu z serca i naczyń krwionośnych i jest oczywiście układem zamkniętym. Serce zbudowane jest z dwóch przedsionków i jednej komory, podzielonej niepełną przegrodą na prawą i lewą część. Tylko u krokodyli przegroda międzykomorowa jest pełna. Mimo to rozdział krwi natlenionej i odtlenionej w sercu jest stosunkowo dobry, ponieważ dolna i górna część przegrody komorowej w czasie skurczu przylegają do siebie. Do prawego przedsionka uchodzi słabo rozwinięta zatoka żylna. Pień tętniczy rozpada się na trzy naczynia, wychodzące niezależnie od siebie z różnych części komory.

Układ tętniczy: - z prawej części komory odchodzi tętnica płucna z krwią z dwutlenkiem węgla, rozgałęzia się na tętnicę płuca prawego i lewego, - ze środka komory odchodzi lewy łuk aorty, zagina się ku tyłowi, zawiera krew mieszaną bo w środkowej części komory jest niepełna przegroda, - z lewej części komory odchodzi prawy łuk aorty, zagina się wokół przełyku i kieruje się ku tyłowi, krew jest z tlenem, - prawy łuk aorty daje przed zagięciem dwie tętnice szyjne i wspólną tętnicę podobojczykową, która rozgałęzia się na tętnicę kończyn przednich, - lewy i prawy łuk aorty łączą się pod kręgosłupem w nieparzystą aortę grzbietową, która biegnie do końca ogona. W pobliżu miednicy daje odnogi do kończyn tylnych.

Układ żylny - prawa i lewa żyła płucna niesie krew natlenioną i otwierają się do lewego przedsionka, - krew z ogona zbiera się w żyle ogonowej rozgałęziającej się na dwie żyły miedniczne, do których uchodzą żyły z kończyn tylnich, · żyły miedniczne oddają parę żył wrotnych nerek, które po opuszczeniu zbierają się w nieparzystą żyłę czczą, tylną uchodzącą do zatoki żylnej serca, · żyły miedniczne łączą się w pojedynczą żyłę brzuszną. Ona odchodzi do wątroby i tworzy jej układ wrotny. Opuszcza wątrobę i wpada do żyły czczej tylnej. - z głowy krew odprowadzana jest przez żyły szyjne, które łączą się z żyłami podobojczykowymi niosącymi krew z kończyn przednich; jedna żyła szyjna, jedna podobojczykowa tworzą żyłę czczą, utworzone są więc dwie żyły czcze przednie ( one uchodzą do zatoki żylnej, z której krew uchodzi do przedsionka). Przedsionki wypełniają się jednocześnie i jednocześnie się kurczą, wtedy krew przepływa do komory gdzie w pobliżu ścian jest krew żylna lub tętnicza, pośrodku zaś mieszana.

GOŁĄB

Układ krwionośny jest zamknięty. Następuje całkowite rozdzielenie krwi tętniczej od żylnej. Serce jest czterodzielne. Prawa połowa serca - krew żylna, ściany cienkie; lewa połowo - krew tętnicza, ściany grube ( zwłaszcza w pierwszej komorze ). Występują zastawki. Rozmiary serca są bardzo znaczne w porównaniu do innych kręgowców, co ma związek z ich intensywną przemiana materii.
    Z lewej komory serca uchodzi prawy łuk aorty, która kolejnie biegnie wzdłuż kręgosłupa. Od niej odchodzą parzyste tętnice głowowe, tętnice ramieniowe do kończyn, trzecia para tętnic piersiowych do klatki piersiowej. Kolejnie aorta rozdziela się na tętnice biodrowe do kończyn  i pośladkowe. Wcześniej daje rozgałęzienia do jamy brzusznej.
    Krew żylna z tylniej części ciała zbiera się w żyle ogonowej, która rozpada się na dwie żyły wrotne nerek. Wcześniej żyła ogonowa oddziela od siebie żyłę ogonową kreskową, która łączy się z nadjelitową tworząc żyłę wrotną wątroby, która wpada do żyły czczej tylniej.
    Żyły udowe prowadzą krew z nóg. Z nimi łączy się krew z nerek. Powstają w ten sposób parzyste żyły udowe, które łącząc się tworzą żyłę czczą tylnią, która uchodzi do prawego przedsionka serca.
    Do prawego przedsionka serca uchodzi para żył czczych przednich, które powstają z połączenia żył: głowowej, ramieniowej ( obojczykowej ) i piersiowych.     ( do prawego przedsionka serca wpadają więc 3 żyły : 2 przednie czcze i 1 tylnia czcza ).
    Z prawego przedsionka krew jest wypychana do prawej komory, a stamtąd do tętnicy płucnej i do płuc w celu wymiany gazowej.
    Z płuc krew natleniona wraca żyłami płucnymi do lewego przedsionka. Dwa przedsionki równocześnie wypełniają się krwią i kurczą, wypychają krew. To samo następuje w komorach

SSAKI

Układ krwionośny charakteryzuje się asymetrycznym układem głównych pni żylnych. Występuje tylko lewy łuk aorty. Rozwija się on z lewostronnego naczynia czwartej pary zarodkowych łuków tętniczych. Od łuku aorty odchodzą 4 tętnice: tętnica podobojczykowa lewa i prawa oraz tętnica szyjna wspólna lewa i prawa. Do głównych naczyń żylnych należą: żyły płucne, żyły czcze przednie, żyła czcza tylna oraz żyła wrotna wątroby. U ssaków nie występuje układ wrotny nerek. Serce składa się z całkowicie oddzielonych od siebie 2 komór i 2 przedsionków. Prawa część serca - "żylna" - zbiera krew odtlenowaną z całego organizmu i tłoczy ją do naczyń płucnych, a lewa strona odbiera natlenowaną krew z płuc i przekazuje do aorty. Między przedsionkami i komorami występują zastawki: zastawka trójdzielna (w prawym przedsionku) i zastawka dwudzielna (w lewym przedsionku). U stekowców zastawka trójdzielna znajduje się w lewym przedsionku, a w prawym występuje tylko jedna zastawka. W sercu ssaków występują również 3 zastawki półksiężycowate, które uniemożliwiają cofanie się krwi z aorty i tętnicy płucnej do serca. Erytrocyty ssaków są bezjądrzaste i przeważnie okrągłe. Jedynie u wielbłądowatych występują erytrocyty o kształcie owalnym.

Praca serca ssaka [edytuj]

Pełny cykl pracy serca (ang. cardiac cycle) trwa około 0,8 sekundy i wyróżnić w nim można trzy fazy:

okres pauzy, który trwa około połowy czasu przeznaczonego na cały cykl; w tej fazie mięśnie komór i przedsionków są rozkurczone. Krew napływa do serca z żył głównych oraz żył płucnych. Zastawki półksiężycowate pozostają zamknięte.

diastole jest fazą, w czasie której następuje wypełnienie komór poprzez skurcz przedsionków. Diastole trwa ponad 0,1 sekundy.

systole trwa 0,3 s; w czasie tej fazy następuje skurcz komór i wyrzut do aorty i tętnicy płucnej przez otwarte zastawki półksiężycowate.

Ogólna zasada brzmi: im większe zwierzę, tym wolniej bije jego serce. Serce słonia waży 22kg i bije tylko 25 razy na minutę, serce myszy nawet 700 razy na minutę. U dużych psów serce bije 80 razy na minutę, a u małych 120 razy.

Serca ptaków biją nawet szybciej, niż wynikałoby to z ich wielkości: kury - do 400 razy na minutę, kanarka - nawet do 1000 razy na minutę.

przewód Cuviera, główna żyła występująca w układzie krwionośnym ryb, parzysta, odprowadzająca krew odpowiednio z lewej lub prawej części ciała do zatoki żylnej w sercu.

zatoka żylna, początkowa jama serca niższych kręgowców (kręgoustych, ryb, płazów i gadów) zbierająca krew odtlenowaną z żył głównych.

Układ wrotny wątroby

Układ wrotny - powstaje w okolicy głowy trzustki (łac. caput pancreatis) z połączenia dwóch głównych pni żylnych: krezkowej górnej (vena mesenterica superior) oraz śledzionowej (vena lienalis). Do żyły śledzionowej wpada zaś żyła krezkowa dolna (vena mesenterica inferior). Do tych pni żylnych oraz bezpośrednio do żyły wrotnej uchodzą żyły żołądka, dwunastnicy i trzustki. Żyła wrotna swymi dopływami prowadzi krew do wątroby. We wnęce wątroby dzieli się ona na gałąź prawą i lewą. Krew żyły wrotnej po przejściu przez układ żył międzyzrazikowych i śródzrazikowych dostaje się do żył wątrobowych.

Fizjologiczny sens układu wrotnego [edytuj]

Krew z całego układu pokarmowego, nim trafi do żyły głównej dolnej (a w konsekwencji do reszty organizmu) musi przebyć drogę przez wątrobę. W tym narządzie magazynowany jest chwilowy nadmiar substratów energetycznych (takich jak cukry) po posiłku, które są następnie uwalniane w chwilach głodu. Układ wrotny reguluje więc duże wahania w stężeniach niektórych składników pokarmowych.

Przewód tętniczy, przewód Botalla - występujące w okresie płodowym połączenie pomiędzy pniem płucnym a początkowym odcinkiem aorty zstępującej, służącym do ominięcia krążenia płucnego. Po urodzeniu wskutek wzrostu ciśnienia parcjalnego tlenu we krwi dochodzi do czynnościowego jego zamknięcia wskutek obkurczenia światła przewodu, a potem zarośnięcia. Dawniej powszechnie używana nazwa odwołuje się do włoskiego anatoma Leonardo Botallo, jednego z pierwszych anatomów którzy opisali te strukturę anatomiczną.

PIERWOTNIAKI

Dzięki małym rozmiarom ciała i jednokomórkowej budowie ciała, tlen zwierzęta te pozyskują poprzez dyfuzję całą powierzchnią ciała. Brak narządów oddechowych

GĄBKI

Wymiana gazowa odbywa się w układzie wodnym( sieć kanałów wodnych z kanałem wyciekowym). Wyścielony on jest choanocytami( komórkami kołnierzykowatymi), które poprzez ruch biczyków (wici ) powodują powstanie prądu wody, która zbiera dwutlenek węgla i prznosi tlen. Gazy przenikają do ciała na zasadzie dyfuzji.

JAMOCHŁONY

Dzięki prostej budowie i korzystnemu stosunkowi powierzchni ciała do objętości zwierzęta te nie potrzebują specjalnych narządów układu oddechowego. Tlen dociera do wszystkich komórek organizmu na drodze dyfuzji.

PŁAZIŃCE

Płazińce wolno żyjące np. Wypławek Biały (Dendrocoleum Lacteum) nie posiadają specjalnego narządu oddechowego. Tak jak jamochłony mają korzystny stosunek powierzchni do objętości oraz niewielkie rozmiary ciała.

U zwierząt pasożytniczych występuje oddychanie beztlenowe np. u tasiemców, ze względu na niskie stężenie tlenu lub jego braku we wnętrzu żywiciela.

OBLEŃCE

Podobnie jak u płazińców występuję oddychanie tlenowe całą powierzchnią ciała lub oddychanie beztlenowe u gatunków pasożytniczych.

PIERŚCIENICE

Obecność lub brak narządów oddechowych zależy od różnych czynników wewnętrznych( np. poziom organizacji, wielkość zwierzęcia oraz tępo przemiany materii) oraz zewnętrznych ( stopień nasycenia środowiska tlenem)

Stres oddechowy to trudności w dotarciu tlenu do wszystkich komórek organizmu na zasadzie samej tylko dyfuzji, jest przyczyną specjalizacji określonych partii nabłonka do wymiany gazowej.

Pojawiają się skrzela(wyrostki skrzelowe):

Dwa typy skrzeli:

angionalne - skrzela unaczynione

celomatyczne - wnikają do nich szczeliny jamy ciała.

WIELOSZCZETY

Wymiana gazowa odbywa się na powierzchni obficie unaczynionych parapodiów. Występują na nich u niektórych gatunków np. nereidy wyrostki skrzelowe ( unaczynione wyrostki skórne) , które są skrzelami angionalnymi.

SKĄPOSZCZETY

Brak typowych narządów oddechowych. Wymiana gazowa zachodzi przez skórę, w której rozgałęzione są naczynia włosowate. Przenikanie gazów ułatwia śluz pokrywający skąposzczeta. Sprawia on, że skóra zwierzęcia jest wilgotna; lepsze warunki do wymiany gazowej Otworki wydzielające śluz występują od 11 pierścienia po grzbietowej stronie ciała. Śluzem jest surowiczy płyn jamy ciała.

PIJAWKI

Na zasadzie dyfuzji przez liczne rozgałęzione naczynia włosowate w skórze.

PODOBIEŃSTWA ( u pierścienic ):

w trzech przypadkach duży udział w wymianie gazowej bierze układ krwionośny.

RÓŻNICE ( u pierścienic)

-u wieloszczetów występują wyrostki skrzelowe

- u skąposzczetów wymianę gazową usprawnia śluz

SKORUPIAKI

Skrzela pojawiają się głównie na nogach i są homologiczne do parapodiów wieloszczetów. Znajdują się na gałązce zewnętrznej odnóża ( grzbietowej- epipodit)(( odnóże dolne, brzuszne endopodit)

Skorupiaki niższe (Entomoscetaka)

Posiadają głównie skrzela zewnętrzne. Konieczny jest ciągły ich ruch. Mają delikatną strukturę cienki jednowarstwowy nabłonek.

Początek dwustopniowej wymiany gazowej.( środowisko zewnętrzne- skrzela- płyn jamy ciała( komórki ))

U rozwielitki (daphnia) na wewnętrznym brzegu odnóży tłowiowych wyrastają długie rozgałęzione wyrostki, które oprócz funkcji filtrowania pokarmu, poprzez ruch ułatwiają oddychanie. Wywołują powstanie prądu wodnego, który obmywa znajdujące się na odnóżach skrzela.

Skorupiaki wyższe (malacostraca)

Posiadają zarówno skrzela osłonięte jak i bez ochrony.

U równonogów(np. Ośliczka) , występują one na odnóżach odwłokowych ( 5 par), służących u form wolno-żyjących zarówno do wymiany gazowej jak i do pływania. U pasożytujących odnóża odwłokowe służą wyłącznie jako skrzela. U stonoga murowego, (oniscoidea) występuje prototyp tchawek, który umożliwia mu życie na lądzie. Jego odnóża odwłokowe całkowicie przybrały funkcje oddechowe przekształcając się w blaszkowate twory., z komorą powietrzną i rozgałęzionym systemem kanalików. Stonogi muszą jednak żyć w środowisku wilgotnym.

U dziesięcionogów( rak rzeczny, krab) skrzela są zazwyczaj ukryte w jamie skrzelowej, która utworzona jest przez boczny fałd pancerza głowotułowia. Druga para szczęk poprzez jednostajne ruchy Taka ochrona skrzeli umożliwia niektórym gatunkom skorupiaków życie na lądzie. Statecznie skrzela uwsteczniają się i zanikają lub modyfikują się, a funkcje oddechową przejmują dobrze unaczynione ścianki komory w której znajdowały się skrzela.

Przykładem takiego zwierzęcia może być krab palmowy, który zupełnie zatracił zdolność do wymiany gazowej w środowisku wodnym. Jest on największym na świcie stawonogiem lądowym. Ich narządy oddechowe znajdują się w tylnej części głowotułowia. Zwierzęta te jednak są na stałe związane z oceanem, ponieważ muszą zwilżać narząd oddechowy.

PAJĘCZAKI

U pajęczaków występują systemy tchawkowe. U form większych w odwłoku - płucotchawki (grzebykowate rozgałęzienia pni tchawkowych, które są omywane przez hemolimfę transportującą tlen. U tchawkodysznych powstał ektodermalny system tchawkowy (rozgałęziona sieć rurek oplatająca całe ciało). Po bokach ciała rozmieszczone są przetchlinki prowadzące do pni tchawkowych, rozgałęziających się na coraz to drobniejsze. Końcowe odcinki - tracheole (zawierają płyn w którym rozpuszcza się tlen i dyfunduje do komórek).

SKORPIONY

Oddychają za pomocą płucotchawek. Liczba płucotchawek skorpionów wynosi 4 pary.

PAJĄK KRZYŻAK

Oddycha przy pomocy płucotchawek.

- (Płucotchawka składa się z komory, do której prowadzi przetchlinka. Wewnątrz komory rozmieszczone są równoległe, silnie unaczynione płytki. Powietrze, przechodząc przez przestrzenie między płytkowe, oddaje tlen, a zabiera dwutlenek węgla i usuwa go z organizmu.)

- Płucotchawki umiejscowione są na odwłoku (u dorosłych osobników na stronie brzusznej odwłoka) , w liczbie 1-4 par.

ZALESZCZOTKI I KOSARZE

Oddychają tchawkami

ROZTOCZA

Większość oddycha tchawkami , jednak występują nieliczne gatunki oddychające całą powierzchnią ciała.

OWADY

Układ oddechowy owadów zbudowany jest z systemu rozgałęzionych rurek zwanych tchawkami. Powietrze dostaje się do systemu tchawek przez przetchlinki - niewielkie otwory w powierzchni ciała. Liczba i położenie przetchlinek są różne u różnych gatunków. Maksymalna liczba przetchlinek wynosi 20 (8 par przetchlinek tułowiowych i 2 pary odwłokowych). Następnie powietrze wędruje systemem rozgałęziających się tchawek, które sięgają do wszystkich okolic ciała zwierzęcia. Tchawki mają chitynową osłonkę, zapewniającą odpowiednią elastyczność ścianek. Tlen dostarczany jest wprost do komórek. Wymiana powietrza z tchawek odbywa się przez dyfuzję gazów oraz dzięki skurczom mięśni tułowia i odwłoka. Wewnątrz ciała tchawki kończą się ślepo, mikroskopijnej wielkości delikatnymi, wypełnionymi płynem tracheolami. Wymiana gazowa zachodzi na drodze dyfuzji pomiędzy płynem wypełniającym tracheole, a komórkami ciała. Larwy owadów żyjące w wodzie oddychają skrzelotchawkami. Są to cienkościenne blaszki na odwłoku prowadzące do właściwych tchawek. U owadów występuje więc bezpośrednie dostarczenie tlenu do każdej komórki ciała z pominięciem układu krążenia. Zapewnia to wysoką wydajność wymiany gazowej, niezbędną do lotu.

BUDOWA TCHAWEK U OWADÓW

Tchawki to złożony system drobnych kanalików powietrznych,(również obecnych u niektórych pajęczaków oraz u pratchawców.) Powstają z uwypukleń naskórka. Mają swój początek w zewnętrznych otworkach, które noszą nazwę przetchlinek. Tchawki ulegają w organizmie zwierzęcia licznym rozgałęzieniom na coraz mniejsze, drobniejsze przewody. Tchawki docierają do każdego zakątka organizmu zwierzęcia natleniając każdy jego organ wewnętrzny. Osłonięte są przez specjalną chitynową osłonkę, która daje ściankom tchawek elastyczność. Tchawki kończą się tracheolami wypełnionymi przez płyn. To tutaj, w tracheolach, dochodzi do wymiany gazowej poprzez dyfuzję gazów pomiędzy komórkami i tracheolami.

BRZUCHONOGI

Brzuchonogi dzielimy na 3 podgromady:

- Przodoskrzelne- Prosobranchia,

- Tyłoskrzelne- Opistobranchia,

- Płucodyszne- Pulmonata.

 

Przodoskrzelne oddychają za pomocą skrzeli, które umieszczone są przed sercem, czyli w przednim odcinku ciała.

U tyłoskrzelnych skrzela znajdują się zawsze za sercem, czyli w tylnej części ciała, stąd nazwa tych ślimaków. U niektórych gatunków skrzela właściwe zanikają, a wytwarzają się skrzela przystosowawcze. Są to wyrostki skóry pokrywające grzbiet ślimaka i fizjologicznie odpowiadające ktenidium ,ale morfologicznie nie będące ich homologami.

U płucodysznych płaszcz, w porównaniu do innych ślimaków jest silnie zredukowany i ma postać grubego wałka otaczającego pierścieniem ciało na granicy między nogą a worem trzewiowym. Pierścień ten przerwany jest otworem oddechowym prowadzącym do jamy płaszcza, zwanej jamą płucną. Wewnętrzne ścianki jamy płaszczowej zawierają gęstą sieć naczyń krwionośnych o bardzo cienkich ściankach, przez które odbywa się wymiana gazów między krwią a powietrzem, wnikającym do jamy przez otwór oddechowy.

ŚLIMAKI SKRZELODYSZNE W POLSCE

Tyłoskrzelne: Limaponcja, Alderia, Lamelidoris, Embletonia blada

Przodoskrzelne: Rozdepka rzeczna, igliczek karpacki, żyworódka pospolita, zwójka rzeczna i płaska, zagrzebka pospolita, namułek pospolity, wodo żytka przybrzeżna, źródlarka karpacka

MAŁŻE

Wewnątrz jamy płaszczowej małża, po bokach nogi i worka trzewiowego leżą skrzela. Całe wnętrze jamy płaszczowej jest wysłane nabłonkiem rzęskowym, który wywołuje przepływ strumienia wody od otworu wciekowego, poprzez skrzela, do otworu wyciekowego.

pierwoskrzelne(A)
Drobne małże z rodzaju Yolida i Nuclea, żyjące w morzach północnych. Mają skrzela ukształtowane w postaci dwóch rzędów krótkich listków skrzelowych.

Nitkoskrzelne ( B)
-należą do nich omułek i ostryga

-listki skrzelowe uległy wydłużeniu i przekształciły się w pętlicowe nitki skrzelowe, zwisające swobodnie w jamie płaszczowej

Blaszkoskrzelne (np. Szczeżuja)
szczeżuja oddycha za pomocą skrzeli, które mieszczą się po bokach ciała w jamie płaszczowej. Każde skrzele składa się z dwóch półskrzeli: wewnętrznego i zewnętrznego. Każde półskrzele utworzone jest z nitek skrzelowych złączonych ze sobą poprzecznymi mostkami łącznotkankowymi. W ten sposób każde półskrzele jest złożone z dwóch sitkowatych blaszek: zstępującej i wstępującej. W tylnej części ciala prawe i lewe skrzele zrastają się ze sobą i dzielą jamę płaszczową na część górną i dolną ( z których każda komunikuje się ze środowiskiem zewnętrznym za pomocą innego syfonu). Cała powierzchnia jamy płaszczowej i skrzeli pokryta jest nabłonkiem rzęskowym, którego ruchy wywołują stały prąd wody skierowanej w głąb jamy płaszczowej.

Małże blaszkoskrzelne to wszystkie małże, za wyjątkiem omułka jadalnego, występujące w Polsce. PRZYKŁADY : kulkówka rogowa, gałeczka żeberkowana, szczeżuja pospolita, szczeżuja wielka, skójka malarska,

skójka zaostrzona,kruszynka delikatna, groszkówka rzeczna.

Omułek i Ostryga należą do nitkoskrzelnych.

Zrosłoskrzelne-

blaszki skrzelowe uległy silnemu zwężeniu tworząc w jamie płaszczowej umięśnioną poziomą przegrodę, która dzieli jamę płaszczową na dwie części, z których górna (oddechowa) ma silnie unaczynione ściany).

GŁOWONOGI

Tułów mątwy otoczony jest płaszczem. Na grzbietowej stronie ciała przyrasta on do tułowia, a na brzusznej tworzy jamę płaszczową. Łączy się ona ze środowiskiem zew. za pomocą lejka i szczelin mechanizmu zamykającego. Kiedy dzięki skurczowi mięśni zatrzaski zamykają się, woda ściśnięta w jamie płaszczowej zostaje z dużą siło wyrzucona przez otwór lejka. Następnie zatrzaski otwierają się i świeża woda wnika do jamy płaszczowej przez lejek. Dzięki rytmicznym ruchom płaszcza mątwa może nie tylko oddychać, ale także poruszać się. W jamie płaszczowej znajdują się dwa pierzaste skrzela, prawe i lewe

+DWUSKRZELNE

Brak muszli zewnętrznej, jedna para skrzeli, lejek zrośnięty w rurkę

-DZIESIĘCIORNICE (belemnity, kałamarnice)

-OŚMIORNICE

+CZTEROSKRZELNE

Głównie głowonogi kopalne.

ŁODZIKI

AMMONITY (wymarły całkowicie w kredzie)

SZKARŁUPNIE

*Cechą charakterystyczną dla wszystkich szkarłupni jest układ wodny inaczej ambulakralny, składający się z płytki madreporowej, leżącej po aboralnej stronie ciała, stanowiącej swego rodzaju wpust dla wody morskiej, przechodzącej w kanał kamienny wysycony węglanem wapnia, następnie w kanał okrężny od którego odchodzą kanały promieniste drzewiasto rozgałęziające się na kuliste ampułki. Na zewnątrz ciała po stronie oralnej ampułki tworzą zdolne do skurczania i rozkurczania, nóżki wodne zakończone przyssawkami. U rozgwiazd i nieregularnych jeżowców nóżki wodne wspomagają proces wymiany gazowej.

*Szkarłupnie należą do wtóroustych Deuterostomia, i charakteryzują się pięciopromienistą symetrią ciała, od której w pewnym sensie wyjątkiem są jeżowce i strzykwy, które mimo pięciopromienistej symetrii narządów wewnętrznych posiadają dwuboczną symetrię ciała.

*Występują w wodach o określonych właściwościach chemicznych i fizycznych, a mianowicie w ciepłych wodach morskich, niewiele jest form kosmopolitycznych. Prowadzą osiadły lub wolny tryb życia, nie występują gatunki pasożytnicze.

*Istotne dla ekosystemów wodnych, ponieważ należą do grupy „czyścicieli” dna morskiego.

JEŻOWCE

*U jeżowców regularnych na aboralnej stronie ciała występuje 5 par cienkościennych i promieniście ułożonych skrzeli skórnych stanowiących wypuklenie ściany ciała.

*Układ wodny jeżowców nieregularnych składa się z płytki madreporowej, pierścienia okołoprzełykowego i pięciu połączonych z nim kanałów odchodzących promieniście. Kanały dzielą się dodatkowo na mniejsze odgałęzienia - ampułki. Przez płytkę sitową (madreporową) stanowiącą jedną z płytek płciowych, woda morska dostaje się do układu wodnego. Wędruje kanałem kamienistym do pierścienia otaczającego przełyk, a stąd do umięśnionych ampułek.

ROZGWIAZDY

*Pomiędzy kolcami pokrywającymi powierzchnie ciała znajdują się cienkościenne, palczaste wyrostki - skrzela powłokowe razem z cienkościennymi nóżkami wodnymi rozmieszczonymi podwójnym rzędem w bruździe ambulakralnej, odpowiadają za wymianę gazową rozgwiazd.

*Układ wodny jest typowy dla szkarłupni, a płytka madreporowa znajduje się na jednym z międzypromieni na aboralnej stronie ciała.

WĘŻÓWIDŁA

*Wymiana gazowa u wężowideł zachodzi przy pomocy pięciu cienkościennych, orzęsionych kieszeni skrzelowych, występujących na oralnej stronie ciała. Kieszenie skrzelowe kontaktują się ze środowiskiem zewnętrznym poprzez szereg wąskich szczelin skrzelowych, przez które wpływa za sprawą ruchów rzęsek i ciała wpływa woda, obmywa wnętrze kieszeni i wypływa tą samą drogą.

*Układ wodny jest zredukowany, brak ampułek i przyssawek na nóżkach wodnych, które pełnią rolę narządów zmysłu.

STRZYKWY

*Narządami oddechowymi strzykw są płuca wodne, czyli dwa silnie rozgałęzione worki o cienkich ściankach. Lewy worek oplata sieć naczyń krwionośnych łączących się z jelitem, zaś tlen z prawego dyfunduje bezpośrednio do płynu celomatycznego. Mechanizm wymiany gazowej opiera się skurczach i rozkurczach kloaki, która odpowiada za wymianę wody w workach.

*U nielicznych gatunków układ wodny zachował typowy dla szkarłupni pięciopromienisty schemat budowy, zaś u reszty silnie zredukowany.

ŻACHWY

*Gardziel wysłana nabłonkiem orzęsionym pochodzenia endodermalnego, zaś od zewnątrz naskórkiem, podobnie jak u lancetnika przebita jest licznymi szczelinami skrzelowymi. W unaczynionych ściankach między otworami zachodzi wymiana gazowa. Woda wydostaje się przez szczeliny do obszernej jamy okołoskrzelowej, a dalej do kloaki, skąd syfonem stekowym, porywając ze sobą resztki niestrawionego pokarmu, wypływa na zewnątrz.

LANCETNIK

*Układ oddechowy lancetnika związany jest z układem pokarmowym. Gardziel tego zwierzęcia przebita jest licznymi (około 180) szczelinami skrzelowymi, które otwierają się do obszernej jamy okołoskrzelowej (atrialnej). Jama ta uchodzi na zewnątrz otworem atrialnym. Przegrody między szczelinami skrzelowymi są silnie unaczynione i tu zachodzi wymiana gazowa.

MINOGI

*Skrzela minoga powstają z endodermy i mają bardzo swoistą budowę. W toku rozwoju z szerokiej gardzieli, tworzą się dwa przewody - górny pokarmowy i dolny skrzelowy, który kończy się ślepo w okolicach serca. Od boków przewodu skrzelowego odchodzi siedem par worków skrzelowych uchodzących otworami skrzelowymi na zewnątrz. Wewnątrz tych worków znajdują się liczne, bogato unaczynione listewki, w których zachodzi wymiana gazowa. Świeża woda dostaje się do worków skrzelowych przez znajdujące się w nich otwory, opłukuje listewki i uchodzi tą samą drogą na zewnątrz.

Budowa skrzeli u ryb. Z którego listka zarodkowego pochodzą? Co to są listki skrzelowe i blaszki skrzelowe?

Skrzela są pochodzenia ektodermalnego, znajdują się w jamie skrzelowej, która zapewnia im ochronę i skuteczny przepływ wody. Wsparte są na - rozłożonych po obu stronach gardzieli - szkieletowych łukach skrzelowych, co znacznie usprawnia opłukiwanie ich wodą. Pomiędzy łukami znajdują się szczeliny (szpary) skrzelowe - ich liczba od 4 do 7 u różnych gatunków. Pierwsza szpara skrzelowa u niektórych ryb przekształciła się w tryskawkę (mały zewnętrzny otwór skrzelowy. Powstał z pierwszej szpary skrzelowej, Występują w niej zredukowane skrzela, Tryskawka jest elementem układu oddechowego łączącym komorę skrzelową ze środowiskiem zewnętrznym. Jest narządem homologicznym z jamą ucha środkowego i przewodem Eustachiusza kręgowców lądowych. Tryskawki występują parzyście. Służą do pobierania wody do skrzeli.) Od każdego łuku skrzelowego odchodzą dwa rzędy unaczynionych listków skrzelowych, które tworzą miękkie tkanki podtrzymywane przez włókna, przytwierdzone do łuków skrzelowych. Na listkach znajdują się poprzeczne blaszki skrzelowe, czyli drobne fałdy zwiększające powierzchnię oddechową. Pokryte cienkim nabłonkiem listki i blaszki skrzelowe dają dużą powierzchnię wymiany gazowej Skrzela spełniają również funkcje wydalnicze, a tym samym uczestniczą w regulacji ciśnienia osmotycznego ustroju. U chrzęstnoszkieletowych każda szpara uchodzi na zewnątrz oddzielnie. U kostnoszkieletowych skrzela są pokryte wieczkiem skrzelowym i znajdują się w komorze skrzelowej.

W czasie rozwoju po obu stronach odcinka gardzielowego przewodu pokarmowego powstają kieszonkowate wypukliny, rozrastające się w kierunku bocznej powierzchni ciała. Naprzeciw nich od strony powierzchni ciała, powstają woreczkowate zagłębienia. . Odpowiadające sobie uchyłki gardzieli i wpuklenia zewnętrznej ścianki ciała zrastają się tworząc szpary skrzelowe, łączące światło gardzieli ze środowiskiem zewnętrznym. Pomiędzy sąsiednimi szparami, leżą przegrody międzyskrzelowe, opierające się na prętach szkieletowych zwanych łukami skrzelowymi. Na przegrodach międzyskrzelowych znajdują się sfałdowania błony śluzowej pierwszego- listki skrzelowe i drugiego rzędu - blaszki skrzelowe.

Trojaczki: Szczeliny skrzelowe podobnie jak u osłonic i bezżuchwowców przebijają gardziel. Ścianki przegradzając je, wzmocnione elementami szkieletowymi, tworzą łuki skrzelowe. Na tych łukach osadzone są bogato unaczynione listki skrzelowe, które mogą być powycinane w tzw. Blaszki skrzelowe. Skrzela mogą otwierać się bezpośrednio na zewnątrz lub też być okryte pokrywą skrzelową, pod którą wytwarza się jama skrzelowa. Woda opłukując listki skrzelowe oddaje krwi tlen, a pobiera dwutlenek węgla

Skrzele ryby - jedna przegroda międzyskrzelowa wraz z pokrywającymi ją z przodu i z tyłu listkami i blaszkami skrzelowymi.

Chrzęstnoszkieletowe : szczeliny skrzelowe bezpośrednio na zewnątrz - brak wieczka, blaszki umieszczone są na przednich i tylnych ściankach szczelin skrzelowych, przy czym szczątkowe osadzone są także na ścianach tryskawki co wskazuje że jest ona pozostałością szczeliny skrzelowej; 5 par właściwych łuków skrzelowych, brak pęcherza pławnego(zamiast niego silnie otłuszczona wątroba?) sposób omywania skrzeli - polega na tym, że otwór gębowy oraz pokrywy skrzelowe są w trakcie pływania otwarte. Dzięki temu, świeża woda bezustannie omywa skrzela. Wadą tego sposobu jest to, że ryba, aby oddychać musi bezustannie pływać, w przeciwnym wypadku się udusi.

Kostnoszkieletowe: na 4 przednich łukach skrzelowych osadzone są 4 pełne skrzela, piąty łuk jest łukiem szczątkowym. Przegrody między skrzelowe są silnie zredukowane, wskutek czego listki skrzelowe przytwierdzone do łuków zrastają się swymi podstawami. Uniesienie się pokryw skrzelowych powoduje przejście wody z gardzieli przez blaszki skrzelowe do jamy około skrzelowej - przymknięcie się ich wypycha wodę szczeliną skrzelową na zewnątrz. Tak więc ruchy pokryw skrzelowych działają jak pompa ssąco-tłocząca. Dzięki temu mechanizmowi ryba nie musi nieustannie pływać. Pozostają one zamknięte, aż do momentu, gdy cała jama gębowa nie wypełni się wodą. Wówczas pokrywy skrzelowe się otwierają, co pociąga za sobą zamknięcie otworu gębowego. Z zamykaniem otworu gębowego związany jest skurcz jamy gębowej, w wyniku, którego woda jest wypychana na zewnątrz przez otwarte szczeliny skrzelowe. Jest pęcherz pławny i wieczko.

Skrzela zewnętrze spotykamy u larw wielu ryb i płazów. Skrzela te funkcjonują czasowo, zanim rozwiną się skrzela wewnętrzne lub płuca. U wszystkich ryb chrzęstnoszkieletowych i niektórych kostnoszkieletowych larwalne skrzela zewnętrzne wyrastają na przegrodach międzyskrzelowych i są wobec homologiczne do skrzeli wewnętrznych. Jednak znane są także skrzela wyrastające z wieczka skrzelowego rodzaj Lepidosiren. Skórne skrzela zewnętrzne larw płazów nie są oczywiście homologiczne w stosunku do skrzeli wewnętrznych. Skrzela kręgoustych różnią się budową od opisanych skrzeli ryb. Są to mianowicie worki skrzelowe pokryte wewnątrz licznymi fałdami skrzelowymi. U gadów, ptaków i ssaków w życiu zarodkowym zawijają się łuki skrzelowe, które zanikają.

Powietrzne narządy oddechowe kręgowców spotykamy już u ryb, mimo, że w zasadzie oddychają one przez skrzela. W skrajnych przypadkach (niska zawartość O2, wysoka zawartość CO2, wody o wysokiej temperaturze, czy też okresowo wysychające) gaz zawarty w wodzie nie pokrywał zapotrzebowania tlenowego i zwierzęta te musiały korzystać również z tlenu atmosferycznego. Naturalnym odruchem ryb przy niedostatecznej ilości tlenu w wodzie jest chwytanie powietrza i wtłaczanie go do komory skrzelowej, a nawet połykanie. U ryb różne odcinki jamy gębowej, gardzielowej, a nawet dolnych części jelita mogą być pokryte nabłonkiem i służyć do oddychania powietrznego.

Narządem oddechowym, który powstał u ryb i rozwijał się u wszystkich gromad kręgowców są płuca. W rozwoju powstają jako nieparzysty uchyłek na granicy gardzieli i przełyku lub w ścianie samego przełyku. W dalszym rozwoju wypuklina ta dzieli się na dwa worki - płuca, a odcinek pojedynczy, komunikujący się z przewodem pokarmowym, stanowi drogi oddechowe. Na wewnętrznej powierzchni płuc ryb znajdują się sfałdowane błony śluzowe. Współcześnie płuca mają ryby dwudyszne i dwa gatunki ryb chrzęstnoszkieletowych.

4. Funkcje pęcherza pławnego u ryb.

5. Czy pęcherz pławny jest homologiczny czy analogiczny z płucami?

W jamie pod kręgosłupem cienkościenny, błoniasty worek występujący u wielu ryb(brak-chrzęstnoszkieletowe, a u wielu kostnoszkieletowych prowadzących przydenny tryb życia zanikł wtórnie). Płuca kręgowców lądowych powstały z parzystego pęcherza pławnego. (Płuca powstają z endodermy). Homologia pęcherza pławnego i płuc jest tak głęboka, że w wielu przypadkach nie można określić, z którym z tych dwu narządów mamy do czynienia. Narządy homologiczne czyli to samo pochodzenie, różna funkcja. Jakkolwiek w czasie rozwoju embrionalnego powstaje on jako ślepa kiszka przewodu pokarmowego, to jednak u dorosłej ryby nie łączy się z nim. Jest on wypełniony mieszaniną gazów, przede wszystkim azotu 78% tlenu 19 % i dwutlenku węgla 3 %.

Funkcje:

*narząd hydrostatyczny - może napełniać się gazem silniej lub słabiej, zmieniając ciężar właściwy ryby, co ułatwia jej utrzymywanie się na różnych głębokościach.( Skład gazów może również się zmieniać, dzięki dwom sile unaczynionym okolicom ścianek pęcherza pławnego. Krew przepływająca przez nie wydziela lub też pobiera gaz z pęcherza, powodując zmiany składu i objętości tego narządu)

*funkcje oddechowe - ryby dwudyszne

*receptor bodźców mechanicznych, odbieranie dźwięków (funkcja rezonatora, pośredniczącego w przenoszeniu sygnałów ze środowiska przez aparat Webera do błędnika.)

Jakie ryby nazywamy dwudysznymi?

Współczesne gatunki zamieszkują wody słodkie Australii, Afryki i Ameryki Południowej.

Charakteryzujących się możliwością oddychania powietrzem atmosferycznym przy pomocy częściowo uwstecznionych skrzeli lub za pomocą pęcherza pławnego przekształconego w rodzaj płuca połączonego z przełykiem (stąd nazwa dwudyszne).

podczas okresów suszy zagrzebują się w mule, otaczają kokonem z zasychającego śluzu i zapadają w odrętwienie (kopalne nory dwudysznych znane od dewonu) oddychają wtedy tylko „płucem”; Ryby dwudyszne mają także oddzielny krwiobieg płucny.

Jak oddycha rogoząb, prapłetwiec i prapłaziec? Ile posiadają płuc?

Rogoząb

najbardziej pierwotny gatunek ryby dwudysznej, Gatunek ten żyje w dwóch rzekach w Australii. Płuco pojedyncze, prymitywne, powstało z przekształconego pęcherza pławnego. W okresie suszy, gdy rzeki i zbiorniki wysychają, rogoząb oddycha powietrzem atmosferycznym, płuco częściowo przejmuje funkcje skrzeli, umożliwiając zwierzęciu przetrwanie w błotnistych zatokach i większych kałużach

Prapłetwiec

Żyje w rozlewiskach rzecznych środkowej Afryki. Porę suchą spędza w wydrążonej przez siebie pionowej norze, na końcu której wytwarza ochronny kokon z zaschniętego śluzu. W stanie estywacji może pozostawać kilka lat. Hodowana w akwariach. Posiada parzyste płuca

Prapłaziec

Najliczniej występuje w zlewisku Amazonki. Podczas pory suchej prapłaziec zakopuje się w mule, tworząc w nim rodzaj kieszeni, która go chroni. Nie wytwarza kokonu. Gdy zbiornik całkowicie wysycha ryba zapada w stan estywacji. Pobodnie jak prapłetwiec posiada parzyste płuca.

Dalszy rozwój skrzeli:

W procesie dalszego rozwoju pierwszy łuk skrzelowy przekształca się w łuk szczękowy; drugi łuk- gnykowy, który pierwotnie wspiera łuk żuchwowy wypycha go ku przodowi (np. u rekinów). Kość gnykowo-żuchwowa, podwieszająca szczęki pod mózgoczaszką, staje się kostką słuchową. Pierwsza szpara skrzelowa (tryskawka) u kręgowców lądowych zarasta błoną bębenkową. Dolna cześć łuku gnykowego trafia do krtani jako kość gnykowa. Zawiązki struktur skrzeli występują u zarodków wszystkich kręgowców.

PŁAZY:

U wielu larw skrzela zewnętrzne, przy czym u larw płazów ogoniastych brak zupełnie skrzeli wewnętrznych. Skrzela zewnętrzne funkcjonują tylko czasowo, zanim rozwiną się skrzela wewnętrzne lub płuca.

Układ oddechowy żaby:

Dorosła żaba oddycha za pomocą parzystych workowatych płuc, skóry i jamy gębowo-gardzielowej. Płuca są cienkościennymi, bogato unaczynionymi workami o pęcherzykowato pofałdowanej wewnętrznej powierzchni. Z jamą gębowo-gardzielową komunikują się za pomocą krótkiej rury - tchawicy. Jej ujście czyli szczeliną krtaniową, obejmują parzyste chrząstki nalewkowate, na których napięta jest błona śluzowa nosząca nazwę strun głosowych. Ich wewnętrzna powierzchnia jest słabo zróżnicowana. Większą część płuc zajmuje „martwa przestrzeń” w postaci światła pozbawionego powierzchni oddechowych.

Pobieranie powietrza do płuc:

Jest skomplikowane gdyż nie występują żebra ani klatka piersiowa. Zasadniczą rolę pompy ssąco-tłoczącej pełnią ruchy dna jamy gębowo -gardzielowej.

Działanie tego mechanizmu:

Żaba mając zamknięty pysk opuszcza i podnosi dno jamy gębowo-gardzielowej. Powietrze zostaje wciągane i wypychane przez otwarte nozdrza. Szczelina krtaniowa jest zamknięta.

Po pewnej ilości takich ruchów nozdrzy - zamykają się a jednocześnie otwiera się krtań. Powietrze z płuc przenika do jamy gębowej, dzięki skurczowi mięśni gładkich i miesza się z znajdującym się tam powietrzem.

Następuje uniesienie dna jamy gębowo-gardzielowej, które wpycha cześć zmieszanego powietrza z powrotem do płuc.

Następuje zamkniecie szczeliny krtaniowej i otwarcie nozdrzy, przez które reszta zmieszanego powietrza uchodzi na zewnątrz.

Następnie znów następuje seria ruchów dna jamy gardłowo-gardzielowej przy zamkniętej szczelinie krtaniowej.

To oddychanie sprawia, że żaby jakby łyka powietrze a płuca są stale wypełnione powietrzem o nieco większym ciśnieniu niż atmosferyczne. Ale mało ekonomiczne gdyż tylko nieznaczna część powietrza ulega wymianie podczas oddechów, dlatego uzupełnia je oddychanie przez śluzówkę jamy gębowej (bardzo nieznaczna część) oraz skórę.

Oddychanie przez skórę niemal w całości pokrywa zapotrzebowanie żaby na tlen podczas odrętwienia zimowego, kiedy płuca prawie w ogóle nie uczestniczą w oddychaniu.

Można uogólnić, że u płazów bezogonowych (kumak, rzekotka, żaby) płuca mają na ogół dominujące znaczenie, a u ogoniastych (traszka, salamandra) - skóra (przekształcenie płuc w organy hydrostatyczne lub zanik całkowity).

U żaby wodnej oddychanie przez skórę jest równe oddychaniu przez płuca ale u żaby trawnej ten stosunek wygląda inaczej:

Jama gębowa - 0,9

Płuca - 62,5

Skóra - 36,6

U gatunków, u których obie powierzchnie biorą udział w oddychaniu, przez skórę oddawany jest przede wszystkim na zewnątrz co2, natomiast tlen obierany jest w głównej mierze przez płuca.

GADY:

U gadów „martwa przestrzeń” płuc przeważnie wypełnia się strukturą gąbczastą. Charakterystyczną ich cechą są „komory puste” na obwodzie płuc (które mogą napełnić się powietrzem w razie potrzeby, zwiększając rozmiary zwierzęcia) oraz worki powietrzne (magazyny powietrza i narządy hydrostatyczne - np. żółwi i wężów wodnych). Wdech odbywa się dzięki unoszeniu żeber (za wyjątkiem żółwi).

Układ oddechowy jaszczurki zwinki:

Składa się z parzystych płuc, mających wygląd worków. Wnętrze płuc wypełnia gąbczasta tkanka zbudowana z silnie rozwiniętych wewnętrznych fałdów ścianek płuc, które tworzą liczne komory i pęcherzyki oddechowe. Zwiększa to znacznie powierzchnię oddechową.

Powietrze dostaje się do płuc przez szczelinę zwaną krtanią, leżącą u podstawy języka i prowadzącą do długiej tchawicy, która rozdziela się na dwa oskrzela. Worki płucne łączą się z oskrzelami, które mogą u gadów przechodzić w system oskrzeli drugorzędowych prowadzących do komór i pęcherzyków oddechowych. Taki układ dróg oddechowych jest typowy dla wszystkich owodniowców. Pierwszy odcinek tchawicy - komora krtaniowa - jest usztywniony pojedynczą chrząstka pierścieniową oraz parzystymi chrząstkami nalewkowatymi. Powietrze wciągane jest do płuc i wypychane z nich dzięki rozszerzaniu się i zwężaniu klatki piersiowej, w czym biorą udział mięśnie międzyżebrowe.

Układ oddechowy żółwia:

W związku z tym, że żebra przekształciły się w pancerz kostny, brak jest klatki piersiowej. Oddychanie opiera się na inny mechanizmie, podobnym do ssaków. Istnieje u nich fałd mięśniowy odpowiadający przeponie. Przepona ta, zaopatrzona w specjalne mięśnie, zmniejsza lub powiększa objętość jamy ciała wokół płuc. Powoduje to zmiany ciśnienia i w konsekwencji wciąganie lub usuwanie powietrza z płuc.

Płuca żółwi są obszerne i gąbczaste. Potrzebny jest im duży zapas powietrza aby mogły przebywać długi czas pod wodą:

Niektóre żółwie wodne mogą oddychać za pomocą specjalnych analnych otwierających się do kloaki. Zwierzęta wciągają do nich wodę i z niej czerpią tlen.

U innych gatunków występuje silnie unaczyniona błona śluzowa gardzieli, która zastępuje nie istniejące skrzela, gdyż tędy odbywa się pobieranie tlenu z wody i wydalanie dwutlenku węgla.

PTAKI:

Układ oddechowy u golębia:

Szczelina krtaniowa znajduje się tuż za językiem i prowadzi do krtani, nazywanej u ptaków krtanią górną. Jest ona podparta chrząstkami: pierścieniowatą i parą nalewkowatych. W miejscu rozdzielenia się na dwa oskrzela tchawica tworzy rozszerzenie podtrzymywane kostnymi pierścieniami - krtań dolna (aparat głosowy ptaków). Oskrzela wnikają do parzystych płuc, rozgałęziają się - ich główne gałęzie przenikają na wskroś do worków powietrznych. Rozgałęzienia oskrzeli - tzw. oskrzela drugiego rzędu - łączą się z sobą oskrzelami trzeciego rzędu, które noszą nazwę parabronchiów. Odchodzi od nich szereg włosowatych kanalików zwanych bronchiolami, które przeplatają się z naczyniami włosowatymi. W rezultacie płuca ptaków są zbudowane z wielu coraz cieńszych rurek (płuca o strukturze rurkowatej), a na zewnątrz są niedużymi, gąbczastymi ciałami, dość sztywnymi, położonymi na grzbietowej stronie ciała ptaka, tuż pod żebrami (nieruchomo przyrośnięte).

Rodzaje worków powietrznych:

Worek obojczykowy- pojedynczy ale w czasie rozwoju powstający z dwóch.

Parzyste worki szyjne.

Parzyste worki piersiowe przednie.

Parzyste worki piersiowe tylnie.

Parzyste worki brzuszne.

Worki powietrzne są cienkościennymi tworami nie biorącym udziału w bezpośredniej wymianie gazowej, ale mającymi istotne znaczenie w czasie oddychania. Pełnią wiele innych funkcji: biorą udział w termoregulacji, ochronie narządów wewnętrznych przez urazami mechanicznymi, obniżają ciężar właściwy ptaka, nawilżają powietrze oddechowe, pełnią funkcje hydro- i aerostatyczne. Są silnie unaczynione. Specjalne uchyłki worka obojczykowego wnikają do kości ramieniowej, sprawiając że staje się ona kością pneumatyczną.

Wymiana gazów odbywa się w plątaninie włosowatych naczyń krwionośnych i rurek powietrznych o średnicy 10 razy mniejszej niż średnica pęcherzyków płucnych ssaków. Powierzchnia oddechowa jest dość duża i np. u gołębia wynosi 40 cm2/g masy ciała.

Ptaki inaczej oddychają w czasie lotu a inaczej czasie spoczynku. Różna jest także szybkość oddechów. Siedząc gołąb oddycha 29 razy/min, poruszając po ziemi - 180 razy/min, a w czasie lotu - 450 razy/min.

Ptak, który nie jest w locie wciąga powietrze dzięki ruchom mostka, zbliżającego się lub oddalającego od kręgosłupa. Podczas wdechu pracują przede wszystkim mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne, a także miesień piersiowy wielki, nadkruszy i kilka innych. Przy wydechu - mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne oraz poprzeczne i proste brzucha.

W czasie lotu mostek musi być nieruchomy, dlatego wcześniej opisany mechanizm nie jest możliwy. Podnosi się i opuszcza cały kręgosłup - zwiększa to lub zmniejsza pojemność jamy piersiowej, podobnie jak ruchy mostka w spoczynku. Główna praca mięsni odbywa się przy wdechu, podczas wydechu zaś, kręgosłup opada niemal automatycznie. Zasadniczą rolę odgrywają mięśnie międzyżebrowe, przyczepiające się do poprzecznych wyrostków żeber.

Wpadające do płuc ptaków powietrze niecałkowicie dociera od razu do sieci naczyń włosowatych. Część jego podczas wdechu przechodzi wprost do worków powietrznych. Zarówno przy wdechu jak i wydechu płuca wentylowane są świeżym powietrzem. Zjawisko to nosi nazwę podwójnego oddychania i wiąże się z intensywną przeminą materii u ptaków i umiejętnością lotu.

Mechanizm podwójnego oddychania:

Podczas wdechu (a) większa część powietrza płynie bezpośrednio do worków tylnych. Do worków przednich napływa powietrze z płuc.

Podczas wydechu (b) powietrze z worków tylnych płynie do płuc, zamiast na zewnątrz przez główne oskrzela.

Podczas wdechu (c) powietrze z płuc napływa do worków przednich.

Podczas wydechu (d) powietrze z worków przednich wypływa bezpośrednio na zewnątrz.

Aby przeprowadzić pojedynczą porcję powietrza konieczne są dwa pełne cykle oddechowe.

Cechy podwójnego oddychania:

Powietrze zawsze przepływa przez płuca w kierunku od tyłu do przodu.

Powietrze płynie przez płuca zarówno podczas wdechu jak i wydechu.

Wymiana gazów między krwią a powietrzem zachodzi na zasadzie podobnej do przeciwprądowej jak w skrzelach ryb. Krew nie płynie w równoległych kapilarach lecz w nieregularnej skomplikowanej sieci. Taki typ przepływu można nazwać poprzeczno prądowym. Przepływając przez płuca powietrze traci tlen a zyskuje dwutlenek węgla. Na swojej drodze napotyka krew o mniejszym stężeniu tlenu dlatego oddaje tej krwi coraz więcej tlenu.

SSAKI:

Wszystkie ssaki są płucodyszne. Przewodami oddechowymi są krtań, tchawica i oskrzela. Ścianki krtani podtrzymuje szereg chrząstek, m.in.: chrząstka tarczowata, pierścieniowa i parzyste nalewkowate. Do chrząstki tarczycowej przylega fałd śluzówki - nagłośnia - zamykający krtań na czas połykania pokarmu. Tchawica jest rurka wzmocnioną przez chrzęstne pierścienie, zwykle otwarte od strony grzbietowej. Dzieli się na dwa oskrzela, te zaś rozpadają się na coraz liczniejsze kanaliki (I,II,III,IV rzedu), z których najdrobniejsze - oskrzeliki są zakończone pęcherzykami płucnymi. Przestrzeń między oskrzelami a pęcherzykami płucnymi wypełnia tkanka łączna włóknista - konsystencja gąbczasta płuc. Płuco podzielone jest na kilka płatów, a powierzchnia pęcherzyków płucnych otoczona siecią drobnych naczyń włosowatych (tu na drodze dyfuzji zachodzi wymiana gazowa).

Liczba pęcherzyków płucnych jest różna u różnych gatunków, związana jest z aktywnością życia danego zwierzęcia, np. płuca leniwca mają 6 mln pęcherzyków, a drapieżnych 300-500 mln.

Pęcherzykowa budowa płuc zapewnia dużą pojemność - człowiek może wciągnąć około 5 l. powietrza. Wzrasta także powierzchnia chłonna płuc - czyli ta gdzie zachodzi wymiana gazowa (u człowieka około 100m2. U myszy na 1cm3 tkanki przypada ponad 800cm3 powierzchni wymiany gazowej.

Płuca ssaków są otoczone błoną surowiczą zwaną opłucną i leżą w klatce piersiowej. Powietrze pobrane jest do płuc podczas rozszerzania się klatki piersiowej, a wypychane z nich podczas zwężania. W procesie tym uczestniczą przepona - kurcząc się rytmicznie (a za tym Ida zmiany ciśnienia w jamie i w konsekwencji wciąganie lub wypuszczenie powietrza) oraz mięśnie miedzyżebrowe.

Nie mają worków powietrznych, są stosunkowo większe i leżą swobodnie w klatce piersiowej. Powierzchnie oddechowe znajdują się w ślepych pęcherzykach płucnych. Ich światło, mimo że większe niż u ptaków, jest nadal tak małe (średnica - najmniej 35 mikrometra), że grozi im zapadnięcie i sklejenie pod wpływem sił napięcia powietrznego. Ponieważ płuca ssaków są ruchome i miękkie, napięcie powierzchniowe ulega zmniejszeniu dzięki czynnikom powierzchniowym (inaczej surfaktant), którymi są fosfolipidy. Występują w płucach wszystkich kręgowców.

Sam proces oddychania jest także mniej sprawny gdyż wymianie w trakcie ruchów oddechowych ulega tylko powietrze z dróg oddechowych, zaś powietrze w pęcherzykach płucnych odświeża się przez dyfuzję. Podczas wdechu jest wciągane z powrotem do płuc, zanim wniknie do nich świeże powietrze z zewnątrz. Ta objętość płuc nosi nazwę martwej przestrzeni oddechowej (około 1/3 objętości oddechowej czyli objętości powietrza wnikającego do płuc podczas jednego oddechu. Płuca nigdy nie są do końca opróżniane.

Powierzchnia oddechowa płuc ssaków jest mniejsza niż u ptaków np. u myszy ważącej 20g - 30cm2/g masy ciała. Grubość błony odzielącej krew od powietrza waha się około 1 mikrometra (u człowieka 0,2 mikrometra), dzięki temu szybkość wymiany gazowej jest bardzo duża.

Objętość płuc ssaka stanowi około 6% objętości ciała, niezależnie od jego masy. Objętość płuc u ssaków w stosunku do wielkości ciała wynosi 1,06. Większe zwierzęta mają tendencję do proporcjonalnego zwiększania objętości płuc.

Skład powietrza wdychanego:

Azot - 78%

Tlen - 21%

Dwutlenek węgla - 0,04%

Inne gazy - około 1%

Para wodna - około 0,8%

Skład wydychanego powietrza:

Tlen - 17%

Dwutlenek węgla - 4%

Azot - 78%

Inne gazy - około 1% w tym para wodna

2. Typy morfologiczne gąbek. Do którego typu należy nadecznik?

Gąbki (Spongiaria lub Porifera • porowce) - typ prymitywnych, beztkankowych zwierząt wyłącznie wodnych, najczęściej morskich. Wszystkie prowadzą osiadły tryb życia - zwykle tworzą kolonie.

Gąbki mają trzy typy budowy morfologicznej ciała:

• ascon - jedna obszerna jama paragastralna (nie jest to właściwa jama trawienna) wyłożona choanocytami.

• sycon - choanocyty wyścielają ścianki kanałów wodnych; nie ma ich w jamie paragastralnej

• leucon - układ wodny tw. sieć, w której znajdują się kuliste komory z choanocytami

• ciało pokryte jedną warstwą płaskich komórek nabłonkowych

• układ wodny • sieć kanałów wodnych wraz z kanałem wyciekowym (osculum)

• umożliwia oddychanie i pobieranie pokarmu

• choanocyty (kom. kołnieżykowate) - ruch biczyków wciąga mikroorganizmy i szczątki org. do wnętrza choanocytów, gdzie zostają strawione bądź przekazane do trofocytów

• dwie warstwy komórek; między nimi galaretowata mezoglea

• w mezoglei - trofocyty (kom. odżywcze) i archeocyty - możliwość zastępowania innych komórek (char. embrionalny; totipotencjalny);

• szkielet złożony z igiełek różnego kształtu; powstających w mezoglei ze sklerocytów

• nie wszystkie gat. tworzą igiełki; szkielet gąbki greckiej zbud. wyłącznie z włókien sponginy

Nadecznik stawowy (Spongilla lacustris) zbudowany jest wg typu leucon.

3. Jak odżywiają się parzydełkowce? Stułbia, chełbia modra i koralowce.

TYP: Jamochłony - Coelenterata

Podtyp: Parzydełkowce - Cnidaria

• brak otworu odbytowego

Jamochłony występują w dwu różniących się od siebie postaciach:

• polipa; prowadzącego życie osiadłe

• meduzy, swobodnie pływającej w wodzie.

Gromada: Stułbiopławy - hydrozoa

Stułbia płowa - Hydra vulgaris:

• wnętrze ciała stanowi jama gastralna (chłonąco-trawiąca) do której prowadzi otwór gębowy, spełniający też rolę otworu odbytowego.

• pokarm (drobne organizmy wodne) chwytany i paraliżowany komórkami parzydełkowymi, a następnie wkładany do jamy chłonąco-trawiącej

• w wyniku działania soków trawiennych wydzielanych przez kom. gruczołowe endodermy pokarm jest trawiony już w jamie gastralnej (trawienie pozakomórkowe!).

• strawiony pokarm wchłaniany przez komórki endodermy na drodze endocytoz

- w kom. ostateczne rozłożenie związków złożonych na prostsze, przyswajalne przez org.

• niestrawione resztki usuwane przez otwór gastralny

Gromada: Krążkopławy - Scyphozoa

Chełbia modra - Aurelia aurita

• otwor gębowy ==> jama gastralna tworzona przez 4 uwypuklenia, na dnie których są nici mezodermalne o char. gruczołów

• z jamy żołądkowej biegnie 16 kanałów promienistych, z których cz. jest rozgałęziona

- kanały wysłane nabłonkiem rzęskowym powodującym przesuwanie pokarmu

• wszystkie kanały promieniste wpadają do kanału okrężnego, otaczającego ciało

Gromada: Koralowce - Anthozoa

• Jama pokarmowa podzielona przegrodami; ich liczba jest cechą systematyczną

- wew. przegród są mezoglea i wałeczkowate mięśnie

- w górnej cz. ciała zrastają się z gardzielą

• nici mezenterialne - faliste zgrubienia utworzone przez zwisające wolno przegrody wew.; posiadają liczne gruczoły i komórki parzydełkowe.

- dolny koniec nici (akoncja), może być wyrzucana przez otwór gębowy lub specjalne otworki w bocznych ścianach ciała; posiadają liczne kom. parzydełkowe

4. Budowa układu pokarmowego wypławka białego.

TYP: Płazińce - platyhelminthes

Gromada: Wirki - Turbellaria

Wypławek biały • Dendrocoelum lacteum

• otwór gębowy ==> jama okołogardzielowa - tu znajduje się silnie umięśniona gardziel, która może być wyrzucana na zew. oraz ujścia przewodów jadowych i ślinowych (za jej pomocą wypławek podciąga się do obezwładnionej uprzednio rabditami zdobyczy i zabija ją wydzieliną gruczołów jadowych).

• wydzielina gruczołów ślinowych rozpuszcza tkanki ofiary, a płynna masa pokarmu zostaje wessana do wnętrza jelita.

• jelito z 3 głównych gałęzi (jedna ku przodowi, dwie ku tyłowi) - wypławek jest wirkiem trójjelitowym!

- jelita rozgałęziają się na coraz to mniejsze odcinki, dochodzących do wszystkich cz. ciała

• pokryte są jednowarstwowym nabłonkiem, w którym odbywa się trawienie cząstek pokarmu

(trawienie wewnątrzkomórkowe)

• 2 funkcje jelita: trawi i rozprowadza pokarm po całym ciele (charakter gastralno-waskularny)

• jelito środkowe zawsze zakończone ślepo

• brak otworu odbytowego; niestrawione resztki pokarmu usuwane przez otwór gębowy

5. Czy wszystkie wirki mają jelito

Istnieją gatunki prymitywnych wirków tzw. bezjelitowych, u których brak jelita środkowego. Gardziel tych gatunków otwiera się do pustych przestrzeni w parenchymie, która spełnia także funkcje trawienne.

6. Budowa układu pokarmowego u motylicy wątrobowej i motyliczki - różnice

Gromada: Przywry - Trematoda

Motylica wątrobowa—fasciola hepatica

Jest pasożytem dróg żółciowych ssaków roślinożernych

• otoczony przyssawką gębową otwór gębowy ==> silnie umięśniona gardziel ==> krótki przełyk ==> jelito złożone z dwóch gałęzi bocznych, z których każda daje liczne, skierowane na zewnątrz odnogi. Otworu odbytowego brak

Motyliczka - Dicrocoelium dendriticum

• Jelito motyliczki składa się z dwóch ślepo zakończonych ramion BEZ bocznych odgałęzień. Pozostałe narządy również nie dają bocznych odgałęzień, charakterystycznych dla motylicy wątrobowej.

7. Jak odżywiają się tasiemce?

• brak układu pokarmowego; tasiemiec chłonie mleczko jelitowe całą powierzchnią ciała (endoosmoza)

8. Układ pokarmowy u wstężnic. Budowa. Z których listków zarodkowych pochodzą poszczególne odcinki?

• otwór gębowy wyposażony w sztylecikowate radbity

• U wstężnic (Nemertea) pojawia się pierwszy DROŻNY układ pokarmowy; składa się z jelita przedniego (z ektodermy), środkowego (z endodermy) i tylnego, tj. b. krótkiej prostnicy (ektoderma) zakończonej otworem odbytowym(!).

• przełyk jest pofałdowany i przechodzi w żołądek (bardziej lub mniej rozszerzony); nabłonek przełyku i żołądka urzęsiony; u niektórych gat. przełyk i żołądek mogą wytwarzać przednie i tyle ślepe uchyłki

• wstężnice odżywiają się pierścienicami, skorupiakami, mięczakami, a nawet drobniejszymi rybami

9. Budowa układu pokarmowego u glisty ludzkiej.

Typ: Obleńce • Nemathelminthes

Gromada: Nicienie - Nematoda

Glista ludzka - Ascaris lumbricoides

• otwór gębowy otoczony 3 wargami (jedna grzbietowa, dwie przybrzuszne) wyposażone w brodawki wargowe (narząd czepny)

• umięśniona gardziel prowadzi do jelita środkowego

• otwór wydalniczy znajduje się ok. 2mm od przedniego końca ciała (str. brzuszna)

• otwór odbytowy znajduje się ok. 2mm od tylnego końca ciała

- u samca spełnia rolę otworu płciowego, dlatego nazywany jest otworem stekowym (kloaka)

- układ płciowy samicy uchodzi na zewnątrz odrębnym otworem płciowym zwanym szparą sromową, na końcu przedniej cz. ciała (str. brzuszna)

10. Jak odżywiają się kolcogłowy?

Wobec braku przewodu pokarmowego należy przypuszcza, że pobieranie

pokarmu odbywa się na drodze osmotycznej, co jest ułatwione przez cienki oskórek oraz liczne naczynia i zatoki w warstwie podoskórkowej, przez które odbywa się krążenie cieczy.

Enzymy proteolityczne i amylazy, stwierdzone w płynie jamy ciała, wskazują na możliwość dalszej przeróbki materiału pokarmowego już w jamie ciała.

11. Budowa układu pokarmowego Nereidy

Typ: Pierścienice - Annelida

Gromada: Wieloszczety - Polychaeta

Nereida - Nereis diversicolor

• układ pokarmowy ma postać prostej cewki przebiegającej od otworu gębowego do odbytowego

- wyróżniamy w nim ektodermalny odcinek przedni i tylny oraz endodermalny odcinek środkowy

• owór gębowy prowadzi do jamy gębowej, gdzie znajdujemy ząbki chitynowe

• za jamą gębową umięśniona i wyposażona w 2 szczęki gardziel

- jama gębowa i gardziel są wysuwane - stanowią tzw. ryjek (proboscis) zakończona szczękami

• gardziel przechodzi w jelito (trawienie, wchłanianie) ==> odbytnica (rectum) ==> otwór odbytowy.

12. udowa układu pokarmowego Dżdżownicy

14. Gdzie występują i jaka jest funkcja gruczołów Morena?

15. Czym jest tyflosolis, gdzie występuje i jaką pełni funkcję?

16. Jaka jest funkcja komórek chloragogenowych?

Gromada: Skąposzczety - Oligochaeta

Dżdżownica ziemna - Lumbricus terrestris

• otwór gębowy ==> umięśniona gardziel ==> przełyk przebiegający przez 7 odcinków; odchodzą do niego gruczoły wydzielające węglan wapnia

- gruczoły Morena (gruczoły wapienne) - Gruczoły te wydzielają substancję, która jak wcześniej sądzono służy do zobojętniania kwasów humusowych, w które obfituje pożywienie dżdżownicy, ale obecnie naukowcy skłaniają się do roli regulatora składu jonowego środowiska wewnętrznego, a zobojętnianie środowiska następuje w dalszych częściach jelita.

• przełyk przechodzi w wole ==> żołądek - rozdrobnienie pokarmu ==> jelito, biegnące przez pozostałe odcinki i kończące się odbytem; po grzbietowej stronie ciągnie się fałd zwany tyflosolisem, który wypuklając się do światła jelita powiększa jego powierzchnię chłonną (wyst. u skąposzczetów)

- w jelicie znajdują się gruczoły wydzielające enzymy trawienne

- nabłonek jelita pokrywają mięśnie, które przykrywa nabłonek otrzewnowy

• powierzchnia jelita pokryta kom. chloragogenowymi, pełniące funkcje wydalnicze (gromadzą nierozpuszczalne prod. przem. mat - guanina, sole kw. moczowego) i magazynujące - po napełnieniu zamierają i dostają się do jamy ciała skąd odprowadzane są przez nefrydia

• końcowa część jelita pozbawiona tyflosolisu nosi nazwę odbytnicy (rectum)

13. Co oznaczają terminy: cefalizacja, prostomium, peristomium, pygidium?

CEFALIZACJA - proces powstawania głowy (począwszy od wieloszczetów) polegający na skupianiu się otworu gębowego, narządów zmysłów i węzła mózgowego w przednim odcinku ciała.

Pierścienice: Podział ciała na część głowową i tułowiową; tułów podzielony na segmenty za wyjątkiem wyodrębnionych członów: gębowego (peristomium), przedgębowego (prostomium - przedsegmentalny) oraz odbytowego - pygydium (wyst. również u owadów, chrząszczy)

17. Budowa układu pokarmowego u pijawki lekarskiej.

18. Gdzie występują gruczoły hirudynowe?

Gromada: Pijawki - Hirudinea

Pijawka lekarska - Hirudo medicinalis

• otwór gębowy ==> jama gębowa (3 szczęki) ==> umięśniona gardziel (od 4 do 8 odcinka ciała) - rola aparatu ssącego; otoczona jednokom. gruczołami uchodzącymi do jamy gębowej (gruczoły hirudynowe - hirudyna działanie przeciwzakrzepowe)

• gardziel ==> wole (8-18 odc.) - magazynuje wessaną krew, lecz nie pełni funkcji trawiennych; strawienie całej zawartości trwa kilka miesięcy (trawienie w żołądku)

• żołądek ==> jelito cienkie ==> odbytnica (rectum) ==> otwór odbytowy

19. Budowa układu pokarmowego u pająka krzyżaka, oczlika, rozwielitki, raka, karaczana wschodniego, muchy domowej (lub pszczoły).

20. U jakich stawonogów występuje gruczoł wątrobowo•trzustkowy i jaką pełni funkcję?

Typ: Stawonogi - Arthropoda

Skorupiaki	Pajęczaki	Owady
odnóża gębowe (6 par) • żuwaczki • szczęki (I i II pary) • szczękonóża (I, II i III pary)	odnóża gębowe (2 pary) • szczękoczułki • nogogłaszczki	odnóża gębowe (3 pary) • żuwaczki • szczęki (I i II pary)

Wiki

• jelito przednie i tylne schitynizowane

• żołądek podzielony na część żującą, gdzie chitynowe blaszki rozcierają pokarm i pyloryczną - w niej znajdują się delikatne wyrostki filtracyjne, które do jelita śr. przepuszczają tylko pokarm silnie rozdrobniony

Gromada: Pajęczaki - Arachnida

Pająk krzyżak - Araneus diadematus

• przewód pokarmowy złożony z 3 części

1. jelito przednie - wyłożone oskórkiem chitynowym; dzieli się na dwie części: gardziel o żołądek ssący (oskórek chitynowy w żołądku ssącym wytwarza 4 połączone ze sobą blaszki, do których przyczepione są mięśnie - ich skurcz powoduje wessanie pokarmu)

2. jelito środkowe - odchodzą od niego liczne ślepe odgałęzienia zwiększające pow. wchłaniania (w głowotułowiu wnikają aż do odnóży); w przedniej cz. jelita śr. znajdujemy 4 rozgałęzione wypukliny (gruczoł wątrobowy - jego wydzielina wyrzucana na zew.)

3. jelito tylne - zakończone otworem odbytowym, położonym na brodawce analnej

Podtyp: Skorupiaki - Crustacea

Rak Rzeczny - Potamobius astacus

• za położonym na spodniej stronie głowy otworem gębowym znajdują się żuwaczki i dwie pary szczęk; pierwsze 3 pary odnóży tułowiowych przekształciły się w narządy aparatu gębowego - szczękonóża

• jelito przednie: otwór gębowy ==> przełyk ==> workowaty żołądek

• żołądek podzielony na dwie części:

a) żołądek żujący - wyścielony chitynową błoną nasyconą węglanem wapnia, a jej wew. cz. pokryta jest różnokształtnymi wyrostkami (ząbki, listewki etc.) poruszającymi odrębnymi mięśniami, umożliwiając rozdrabnianie pokarmu;

b) żołądek cedzący - pofałdowany i pokryty włoskami, odfiltrowującymi nierozdrobnione cząsteczki pokarmu.

• jelito środkowe: krótkie; uchodzą do niego dwa przewody silnie rozwiniętych gruczołów trawiennych (wątrobotrzustka); spełnia przede wszystkim funkcje wydzielnicze

• jelito tylne: długie, zakończone otworem odbytowym na spodniej stronie telsonu

Gruczoł wątrobowo-trzustkowy ( gruczoł jelita środkowego, wątrobotrzustka) • gruczoł trawienny przewodu pokarmowego niektórych bezkręgowców (skorupiaków, pajęczaków, mięczaków), w formie rozgałęzionych uchyłków i uwypukleń jelita środkowego, wysłanych nabłonkiem gruczołowym, wydzielającym enzymy trawienne. W gruczole tym są trawione (zewnątrz- i wewnątrzkomórkowo) składniki pokarmu oraz wchłaniane produkty trawienia; komórki gruczołu w-t mają zdolność magazynowania zapasowych węglowodanów, tłuszczy i białek. (słownik terminów biologicznych)

Rząd: Liścionogi - Phyllopoda

Rozwielitka - Daphnia

• aparat gębowy zredukowany

• warga

Rząd: Widłonogi - Copepoda

Oczlik - Cyclops

Gromada: Owady - Insecta

• występują różne APARATY GĘBOWE: gryzące (np. karaczan, modliszka), gryząco-liżące (np. u pszczoły), kłująco-sące (np. u komarów), ssące (np. u motyli), liżąco-sące (np. u muchy)

Karaluch • Blatta Orientalis

• na spodniej stronie głowy umieszczony jest aparat gębowy, złożony z żuwaczek (mandibulae) i dwóch par szczęk (maxillae I i II) - aparat gryzący

• szczęki II pary przekszt. się w wargę dolną (labium);

• UP podzielony na 3 części: jelito przednie, środkowe i tylne.

a) jelito przednie - złoż. z 5 odcinków

- umięśniona gardziel do wsysania pokarmu, rozdrobnionego przez aparat gębowy i zwilżony śliną ==> przełyk ==> wole (wstępne trawienie i wessanie pokarmu) ==> żołądek mięśniowy (przednia cz. rozdrobnienie, dalsza odcedzenie pokarmu) ==> lejkowata zastawka

b) jelito środkowe - kształt skręconej rurki; wyst. gruczoły wydzielające soki trawienne; w przedniej części duże ślepe wypukliny (zwiększ. powierzchnia czynna)

c) jelito tylne zakończone otworem odbytowym

21. Budowa układu pokarmowego u szczeżui, mątwy zwyczajnej, ślimaka winniczka.

Typ: Mięczaki - Mollusca

Gromada: Ślimaki - Gastropoda

Ślimak winniczek - Helix pomatia

• otwór gębowy ==> gardziel ze szczęką i tarką (radula) - narządy służące do odgryzania i ścierania cząstek roślinnych ==> krótki przełyk rozszerzający się w żołądek; nad żołądkiem dwa duże płaty gruczołów ślinowych uchodzących do gardzieli (wydzielina zwilża pokarm i rozkłada skrobię); do oddzielnej części żołądka (tzw. wyrostka ślepego) uchodzą przewody wątrobotrzustki

• wątrobotrzustka (2 płaty), wydziela fermenty trawiące białko i węglowodany; równocześnie odkładają się w niej substancje zapasowe (glikogen, kropelki tłuszczu, zapasy fosforanu wapnia); pełni również funkcję narządu wchłaniającego

• żołądek ==> poskręcane jelito, otwierające się na brzegu płaszcza otworem odbytowym

Gromada: Małże - Bivalvia

Szczeżuja - Anodonta

• otwór gębowy ograniczony po bokach trójkątnymi płatami gębowymi ==> przełyk ==> żołądek (otoczony przez wątrobę, która może wchłaniać strawiony pokarm)

• na dnie żołądka znajduje się pałeczkowaty twór zwany pręcikiem krystalicznym (wydziela amylazę, która trawi skrobię i glikogen)

• za żołądkiem w górnej części nogi widzimy poskręcane jelito, które przebija komorę serca i uchodzi do jamy płaszczowej otworem odbytowym w pobliżu syfonu wyciekowego

22. Gdzie występuje tzw. gruczoł czernidłowy?

Gromada: Głowonogi - Cephalopoda

Mątwa - Sepia officinalis

• otwór gębowy ==> jama gębowa - w górnej części dwie rogowe szczęki, przypominające dziób papugi; u dołu jamy gębowej jest język uzbrojony w tarkę do rozdrabniania pokarmu; do jamy gębowej uchodzą też gruczoły, których wydzielina paraliżuje lub zabija zdobycz

• jama gębowa ==> przełyk ==> żołądek, do którego wpadają przewody parzystej wątroby

• do końcowego odcinka jelita uchodzi przewód gruczołu czernidłowego, wytwarzającego czarną wydzielinę; w razie podrażnienia mątwa wyrzuca tę wydzielinę przez otwór odbytowy.

23. Budowa układu pokarmowego u szkarłupni (rozgwiazdy - wyrzucany żołądek, jeżowca - latarnia Arystotelesa, strzykwy—podwójna spirala jelit, wężowidła - brak odbytu o odgałęzień do ramion)

24. Gdzie występuje i jaką pełni rolę tzw. latarnia Arystotelesa?

Typ: Szkarłupnie - Echinodermata

Gromada: Rozgwiazdy - Asteroidea

• układ pokarmowy ma budowę pięciopromienistą

• okrągły otwór gębowy ==> duży cienkościenny żołądek (może być wyrzucany na zewnątrz dla objęcia schwytanej zdobyczy lub też wyrzucenia niestrawionych resztek)

• od żołądka biegną do każdego ramienia parzyste odgałęzienia wątroby, które wydzielają do żołądka soki trawienne

• jelito tylnie ku górze ==> otwór odbytowy po stronie aboralnej ( grzbietowej )

Gromada: Wężowidła - Ophiuroidea

• budowa b. przypomina budowę rozgwiazd, od których różnią się brakiem otworu odbytowego.

Gromada: Jeżowce - Echinoidea

• otwór gębowy po stronie oralnej, na polu nie przykrytym płytkami pancerza ==> przełyk ==> latarnia Arystotelesa ==> długie zapętlone koliście jelito ==> otwór odbytowy na polu analnym

Latarnia Arystotelesa - aparat żujący występujący wyłącznie u jeżowców, położony w otworze gębowym, zbudowany z kilkudziesięciu elementów, w tym wapiennych szczęk, płytek i pięciu zębów, poruszanych za pomocą mięśni. Zęby służą do zdrapywania glonów lub osiadłych zwierząt ze skał, a układ płytek - do rozdrabniania pokarmu.

Gromada: Strzykwy - Holothuroidea

• otwór gębowy leży w wieńcu czułków ==> przełyk ==> długie zataczające pętle jelito rozszerzone na końcu w kloakę, zakończoną otworem odbytowym

• możliwość wyrzucania przewodu pokarmowego wraz z płucami wodnymi i gruczołami Cuvriera, do obrony przed napastnikami (zjawisko autotomii); utracone części regenerują się całkowicie

25. Budowa układu pokarmowego żachwy.

26. Budowa układu pokarmowego lancetnika.

27. Budowa gardzieli lancetnika.

28. Czym jest wyrostek wątrobowy lancetnika i czy jest homologiczny z wątrobą kręgowców?

29. Funkcja endostylu i bruzdy nadskrzelowej.

TYP: Strunowce - Chordata

Podtyp: Osłonice - Urochordata

Gromada: Żachwy - Ascidae

ENDOSTYL - wgłębienie w dolnej części gardzieli strunowców niższych (osłonic i bezczaszkowców) oraz larw minogów. Endostyl ma kształt rynienki i jest wyścielony orzęsionym nabłonkiem wydzielającym śluz. Służy przesuwaniu zlepionego śluzem pokarmu z gardzieli do jelita. U minogów w czasie przeobrażenia z postaci larwalnej endostyl przekształca się w gruczoł tarczycy. Jest uważany za homologiczny z tarczycą kręgowców.

• UP rozpoczyna się otworem wpustowym, otoczonym wieńcem czułków ==> obszerna gardziel z endostylem łączącym się dwoma pasmami rzęskowymi z podobną listewką grzbietową

• gardziel przez krótki przełyk prowadzi do żołądka opatrzonego wyrostkami wątrobowymi ==> jelito zginające się ku górze i uchodzące do kloaki (steku).

• pokarm dostaje się do gardzieli, dzięki rzęskom umieszczonym na brzegach otworów skrzelowych ==> za pomocą migawek endostylu przesuwany do przewodu pokarmowego

Podtyp: Bezczaszkowce • Acrania

Lancetnik • Branchiostoma lanceolatum

• otwór przedgębowy ==> lejek przedgębowy, na dnie którego jest otwór homologiczny do otworu gębowego i obramowany jest błoną zwaną żagielkiem (velum), która pełni rolę zwieracza ==> gardziel, na dnie którego jest endostyl, wysłany po bokach komórkami rzęskowymi

• wzdłóż części grzbietowej gardzieli leży podobna bruzda nadskrzelowa (epibranchialna) - obie bruzdy są połączone

• endostyl zlepia pokarm i przesuwa go do przodu, skąd odbiera go bruzda nadskrzelowa i poprzez ruch migawek przesuwa go do dalszych cz. przewodu pokarmowego

• z przedniej części jelita, po brzusznej stronie, odchodzi wyrostek wątrobowy - homologiczny z wątrobą kręgowców.

30. Budowa układu pokarmowego minoga. Znaczenie fałdu spiralnego jelita.

Gromada: Kręgouste - Cyclostomata

Minog rzeczny - Lamperta fluviatilis

• owór gębowy na dnie lejka przedgębowego

• na dnie jamy gębowej mamy język, a z tylnego jej końca odchodzą dwa kanały: górny - przełyk i dolny - przewód skrzelowy

• przełyk ==> proste jelito rozszerzającego się w żołądek

- jelito zaopatrzone w wewnętrzny fałd tworzący zastawkę spiralną (zwiększa powierzchnię chłonną)

• pod żołądkiem duża wątroba, a trzustka rozsiana jest w ściankach jelita, które kończy się otworem odbytowym

31. Budowa układu pokarmowego rekinka psiego. Gdzie występuje zastawka spiralna i jaką pełni funkcję?

Gromada: Ryby - Pisces

• szeroka szpara gębowa opatrzona zębami

• jama gębowa ==> gardziel przebita sześcioma parami otworów - tryskawką i szczelinami skrzelowymi

• gardziel ==> przełyk ==> żołądek w kształcie „U” ==> krótkie jelito cienkie, do którego otwierają się przewody gruczołów trawiennych: wątroby (hepar) posiadającej woreczek żółciowty, gruczołów podżołądkowych i trzystki (pancreas) leżącej w krezce

• jelito cienkie ==> jelito grube ze spiralną zastawką, zwiększającą powierzchnię chłonną i powodującą zwolnienie przesuwania się mas pokramowych

• jelito proste ==> kloaka

32. Budowa układu pokarmowego u okonia.

• jama gębowa związana z gardzielą; wyst. liczne małe zęby służące do przytrzymywania zdobyczy

- gardziel przebita pięcioma szczelinami skrzelowymi

• przełyk ==> żołądek ==> jelito, którego przednia część to dwunastnica - uchodzą do niej przewody trzustki, przewód żółcionośny z woreczka żółciowego położonego w płatach wielkiej wątroby

• dwunastnica tworzy pętlę, w której leży śledziona ==> proste jelito otwierające się otworem odbytowym

33. Budowa układu pokarmowego u żaby wodnej.

Gromada: Płazy - Amphibia

• jama gębowo-gardzielowa z zębami (brak w szczęce dolnej); wielki język służący do chwytania zdobyczy (jest lepki); gruczoły ślinowe

• nad tchawicą przełyk wiodący do żołądka ==> dwunastnica, do której otwierają się przewody żółciowe woreczka żółciowego leżącego w dużej wątrobie i przewody trzustki leżącej w pętli jelita

• długie poskręcane jelito cienkie ==> jelito proste ==> kloaka

34. Budowa układu pokarmowego u jaszczurki zwinki.

Gromada: Gady - Reptilia

• jama gębowa z rozwidlonym językiem (narząd dotyku i gra rolę przy odbieraniu bodźców zapachowych); ostre ząbki do przytrzymywania zdobyczy

• gardziel ==> przełyk ==> żołądek ==> dwunastnica - do niej uchodzą przewody wątroby zaopatrzonej w woreczek żółciowy oraz przewód trzustki

• jelito cienkie ==> jelito grube ==> kloaka

- na granicy jelit cienkiego i grubego leży niewielkie jelito ślepe

35. Charakterystyczne cechy układu pokarmowego żółwi, węży.

Rząd: Żółwie - Chelonia

• brak uzębienia; występuje rogowy dziób i zrogowaciałe podniebienie

• ślina nie zawiera enzymów, jedynie zwilża pokarm

Podrząd: Węże - Serpentes/Ophidia

• UP charakteryzuje się długim i silnie umięśnionym żołądkiem i krótkim jelitem

• możliwość połykania ogromnych kęsów pokarmu dzięki ruchomym połączeniom kości szczęk i kości podniebiennych; prawa i lewa cz. żuchwy nie jest zrośnięta

• zęby jadowe w kształcie rynienki lub rurki (1, rzadziej 2 pary), którą spływa jad z gruczołu jadowego (przekształcony gruczoł ślinowy)

36. Budowa układu pokarmowego gołębia. Czy występuje woreczek żółciowy?

37. Wyjaśnij pojęcia: Kloaka, coprodeum, urodeum, proctodeum.

Gromada: Ptaki - Aves

• jama gębowa ograniczona bezzębnymi szczękami, otoczonymi rogowym dziobem (ukształtowany różnie w zależności od rodzaju pobieranego pokarmu)

• na dnie jamy gębowej mięsisty język (przedni koniec zwykle zrogowaciały) - ma różną budowę w zależności od pobieranego pokarmu, np. koliber w kształcie rurki, dzięcioł - długi

• gardziel ==> dł. przełyk ==> wole - służą do rozmiękczania i przechowywania pokarmu; wole gołębia (tylko gołębia) w czasie karmienia młodych wydzielają swoistą ciecz o serowatej konsystencji, która nazywa się „mleczkiem” - jego skład chemiczny jest podobny do mleka ssaków

• wole ==> żołądek z dwóch części: cienkościenny żołądek gruczołowy (wydziela enzymy trawienne) i grubościenny żołądek mięsisty lub trący - jego ściany pokryte twardą błoną rogową; często znajdują się tu połknięte przez ptaki kamyki - służy do rozcierania pokarmu

• żołądek mięśniowy ==> dwunastnica - tu uchodzą przewody trzustkowe i wątrobowe (u gołębi brak woreczka żółciowego; występuje jednak u większości ptaków) ==> wielokrotnie poskręcane jelito cienkie ==> jelito grube ==> kloaka

• z prawej str. żołądka leży mała, czerwona śledziona

Kloaka (stek) podzielony jest fałdami mięśniowymi na trzy odcinki: coprodeum, urodeum, proctodeum

- coprodeum - formowanie kału i odciąganie wody

- urodeum - tu uchodzą parzyste moczowody; u samców nasieniowody; u samic jajowód

- proctodeum - połączony z kieszonką bursa Fabricii - tworzą się w niej limfocyty i leukocyty - bliższa rola nie została poznana

38. Enzymy przewodu pokarmowego ssaków.

• w ślinie amylazy powodują wstępny rozkład wielocukrów do dwucukrów

• Żołądek przedstawia rozszerzoną część przewodu pokarmowego, w której pokarm zalega dłuższy czas podlegając trawieniu. Może być onjednokomorowy (np. drapieżne ssaki, koń, świnia, człowiek) lub wielokomorowy (u przeżuwaczy). Środowisko żołądka (miazga pokarmowa) jest kwaśne (pH 2-4) dzięki obecności kwasu solnego HCl. Rola jego polega na wyjaławianiu pokarmu, częściowej denaturacji białka i uaktywnianiu enzymów. Oprócz HCl w soku żołądkowym znajdują się enzymy trawienne:

—pepsyna rozkładająca białka do wielkocząsteczkowych peptydów,

—podpuszczka powodująca ścinanie się kazeiny-białka mleka,

— lipazy żołądkowe rozkładające tłuszcze

• Trzustka jest gruczołem wytwarzającym enzymy trawienne, a zarazem gruczołem dokrewnym. Obie czynności wydzielnicze zachodzą oczywiście w różnych komórkach. Enzymy trawienne soku trzustkowego (pH > 7) to:

- trawiące białka to: trypsyna i chymotrypsyna;

- trawiące tłuszcze to: lipaza trzustkowa;

- trawiące cukry to: amylaza trzustkowa

• Wątroba jest największym z gruczołów ustrojowych, spełniających funkcje wydzielnicze, metaboliczne i krążeniowe. Jako producent żółci bierze udział w trawieniu. Dzięki zawartym w tym soku kwasom żółciowym zachodzi proces emulgacji tłuszczów ( rozbicie dużych cząstek tłuszczu na małe kuleczki tworzące zawiesinę)

• w dwunastnicy dodatkowo: elastaza, karboksypeptydaza, laktaza, sacharaza, maltaza deoksyrybonukleaza, rybonukleaza

Ewolucja nefronu:

I) Przednercze; nerka głowowa- łac. pronephros

Nefron przednercza zaczyna się orzęsionym lejkiem- nefrostomem ( nefrostom), który otwiera się do wtórnej jamy ciała a krótki prosty kanał wyprowadzający uchodzi do moczowodu pierwotnego. Obok lejka rozwija się kilka kłębuszków naczyniowych. Całe przednercze składa się z takich metamerycznie ułożonych kanalików posiadających jeden wspólny przewód wyprowadzający- moczowód pierwotny.

Droga produktów wydalania: kłębuszek naczyniowy- płyn celomy- nefrostom- kanalik wyprowadzający- moczowód pierwotny

Występowanie: u zarodków wszystkich gromad kręgowców- przednercze tworzy się w okolicy głowowej; sprawnie funkcjonuje jako nerki u zarodków ryb i płazów

Wady: brak bezpośredniego związku między ukł. krwionośnym a wydalniczym, więc produkty rozpadu są dalej obecne we wtórnej jamie ciała

II) Śródnercze; nerka tułowiowa; nerka pierwotna; pranercze- łac. mesonephros

Następuje komplikacja budowy nefronu: na grzbietowej ściance kanalika wydalniczego tworzy się ślepy wyrostek o podwójnej ściance, w który wrasta kłębuszek naczyniowy - powstaje ciałko Malpighiego- składające się z torebki Bowmana i kłębuszka naczyniowego. W ten sposób powstaje związek między ukł. krwionośnym a wydalniczym. Produkty rozpadu trafiają z krwią bezpośrednio do nerki- są wydalane szybciej i dokładniej.

W niektórych nefronach orzęsione lejki- nefrostomy ulegają redukcji.

Następuje wydłużenie i zwinięcie kanału wydalniczego- zaczynają się procesy wtórnego wchłaniania: np. wody, glukozy→ koncentracja moczu (tworzą się warunki do oszczędnej gospodarki wodą→ przystosowanie do życia na lądzie).

Zwiększenie ilości nefronów w nerce.

Moczowód pierwotny różnicuje się na przewód Wolffa i przewód Müllera.

Występowanie: u osobników dorosłych- ryby i płazy; u gadów, ptaków i ssaków śródnercze występuje tylko w życiu embrionalnym

III) Nerka ostateczna; zanercze- łac. metanephros

Zanercze zawiązuje się w tyle śródnercza.

W nefronie brak lejka ( całkowity brak kontaktu z jamą ciała).

Budowa nefronu: kłębuszek Malpighiego w torebce Bowmana, kanalik kręty bliższy/ proksymalny; pętla nefronu (Henlego), kanalik kręty dalszy/ dystalny.

Zmniejsza się ilość naczyń włos. w kłębuszku nacz, ale wzrasta zdolność do wydalania substancji do światła kanalików. Produkty rozpadu trafiają do nefronu dwiema drogami: poprzez filtrację krwi w torebce Bowmana i wskutek wydalania substancji do wnętrza kanalików. W kanalikach nefronu następuje też resorpcja zwrotna, substancji korzystnych dla organizmu np. glukozy, witamin wody, ponownie do krwi.

Moczowód tworzy się niezależnie od moczowodów pronephros i metanephros z tylnej części przewodu Wolffa.

Występowanie: osobniki dorosłe gadów, ptaków i ssaków

Związek układu wydalniczego z układem płciowym

Niektóre części przednercza i śródnercza (nerki pierwotnej) przyjmują na siebie funkcję wyprowadzania produktów gruczołów rozrodczych.

samice dorosłych bezowodniowców (ryb i płazów)

Gdy pojawi się nerka pierwotna przednercze ulega redukcji- zostaje z niego tylko lejek (nefrostom), który wraz z przekształconym fragmentem moczowodu przednercza, czyli przewodem Müllera. przekształca się w jajowód.

Jako narząd wydalniczy funkcjonują nerki pierwotne, a jako moczowody przewody Wolffa.

samce dorosłych bezowodniowców

W okresie zarodkowym zachodzi pełna redukcja przednercza wraz jego moczowodem ( czyli fragmentem zwanym później przewodem Müllera). Przewód Wolffa nawiązuje kontakt z jądrem za pośrednictwem przedniej części nerki pierwotnej. Nerki pierwotne są tu ostatecznym narządem wydalniczym, a przewód Wolffa pełni rolę moczowodu i nasieniowodu czyli jest kanałem moczowo-płciowym

samice dorosłych owodniowców ( gadów, ptaków i ssaków)

W rozwoju zarodkowym po wykształceniu nerki ostatecznej, czyli narządu wydalniczego (parzystego), zanikają nerki pierwotne (pranercza) wraz moczowodami czyli przewodami Wolffa. Przewód Müllera wraz z pozostałością przednercza tworzy jajowód.

samce dorosłych owodniowców

Występuje całkowita redukcja pronephros i przewodu Müllera. Narządem wydalniczym są nerki ostateczne. Przewód Wolffa łączy się z jądrem i pełni funkcję nasieniowodu.

Czy przewody rozrodcze ryb kręgoustych i ryb kostnoszkieletowych są homologiczne z przewodami Wolffa i Mullera ?

Nie, przewody rozrodcze zarówno ryb kręgoustnych jak i ryb kostnoszkieletowych nie są homologiczne z przewodami Wolffa i Mullera.

Czy u ryb chrzęstnoszkieletowych narządy wydalnicze i rozrodcze samic łączą się ze sobą?

Narządy rozrodcze i wydalnicze samic nie łączą się ze sobą.

Przedstawiciel ryb chrzęstnoszkieletowych to rekinek psi

PIERWOTNIAKI:

Produkty przemiany materii (mocznik, kwas moczowy, amoniak) wydala na zewn. błona komórkowa i wodniczki tętniące. Wodniczki usuwają też nadmiar wody, regulując ciśnienie osmotyczne; np. pasożyty lub gatunki morskie mogą nie mieć wodniczek, a wydalanie przejmuje całkowicie błona komórkowa.

ZWIERZĘTA BEZTLENOWE:
GĄBKI:
Ciało porowate z jamą paragastralną i jednym otworem wyrzutowym.

ZWIERZĘTA TKANKOWE: BEZKRĘGOWCE:
PARZYDEŁKOWCE:
Posiadają jamę chłonąco - trawiącą (gastralną) - otwór gębowy będący równocześnie otworem odbytowym. Wydalanie zachodzi drogą dyfuzji - przez komórki nabłonkowe lub jamę chłonąco - trawiącą (woda i nie strawione resztki pokarmowe przez otwór gębowy).
Przez komórki nabłonkowe usuwane są szkodliwe produkty przemiany materii (głównie amoniak).

PŁAZIŃCE - ROBAKI PŁASKIE:
Układ protonefrydialny, ma postać kanalików - nazwane nefrydium - głównie funkcja osmoregulacyjna, usuwanie zbędnych produktów przemiany materii (dwutlenek węgla, amoniak i inne), przez powierzchnię ciała.

NICIENIE:
Unikatowy (zbudowany z 1 - 3 komórek). Dwa podłużne kanały wydalnicze (wzdłuż ciała). Są ślepo zakończone, łączą się w przednim odcinku, po stronie brzusznej, we wspólny przewód wyprowadzający, zakończony otworem wydalniczym. Końcowym produktem jest amoniak.

WROTKI:
Układ protonefrydialny. Kanaliki zbiorcze uchodzą do kloaki. Występuje pęcherz moczowy.

PIERŚCIENICE:
Typ metanefrydialny. Ułożone metamerycznie narządy wydalnicze (metanefrydia).
METANEFRYDIUM - orzęsiony lejek otwierający się do jamy ciała jednego segmentu, kanalik wydalniczy przechodzi do następnego segmentu i tam otwiera się otworkiem wydalniczym po bocznej stronie ciała.
Wydalany jest - mocznik, amoniak - wsuwane dzięki ruchom rzęsek, dzięki prądom wywołanym przez skurcze mięśni ścian ciała.

MIĘCZAKI:
NERKA (nieparzysta) - przekształcone metanefrydium. Odchodzą od niej: długi moczowód zakończony otworem wydalniczym.
U form wodnych usuwany jest - amoniak, mocznik.
U lądowych - kryształki kwasu moczowego.
Podstawowa rola nerki to utrzymywanie właściwego ciśnienia osmotycznego w całym ciele mięczaka.

STAWONOGI:
Przekształcone metanefrydia tworzą gruczoły wydalnicze. U większości układ wydalniczy występuje w postaci wypustek cewki (tzw. cewka Malpighiego).
Cewki - cienkie, ślepo zakończone wypustki jelita, uchodzą do przewodu pokarmowego.
Tu zbędne produkty przemiany materii (u lądowych - kwas moczowy) do światła jelita i z odchodami przez odbyt.

SZKARŁUPNIE:
Układ wodny oraz komórkowy (amebocyty) - uzupełniają się wydalinami. Nie mają problemów z osmoregulacją (morza o pełnym zasoleniu).

ZWIERZĘTA TKANKOWE: STRUNOWCE:
OSŁONICE:
Resztki usuwane są otworem odbytowym

BEZCZASZKOWCE:
Posiadają otwór odbytowy. Wiele oddzielnie funkcjonujących i metamerycznie ułożonych narządów podobnych do protonefrydiów. Uczestniczą w procesie osmoregulacji. Produktem azotowej przemiany materii (amoniak), usuwany jest także przez powłoki ciała.

KRĘGOWCE:
KRĘGOUSTE:
Parzyste pranercza (w tylnej części ciała), od których odchodzą moczowody. U zarodków występuje przednercze.

RYBY:
Parzyste nerki i moczowody. Nerki usuwają zbędne produkty przemiany materii. Regulacja osmotyczna - zależna jest od środowiska w jakim żyje ryba.

OSMOREGULACJA (inne pytanie)

PŁAZY:
Budowa jak u ryb - parzyste nerki, moczowody i pęcherz moczowy. U dorosłych ujście w kloace. Wydalany głównie mocznik.

GADY:
Nowy typ nerki - zanercze (nerka ostateczna) rozdzielenie ujść układu wydalniczego i rozrodczego. Moczowody odchodzą bezpośrednio od kloaki. U żółwi i jaszczurek - ze ścianek kloaki powstaje pęcherz moczowy.
Mocz może być wydalany w dużym stężeniu, nawet w postaci krystalicznej (przystosowanie do ekonomicznej gospodarki wodą i życia na lądzie).
Nerka - nefrony (kanaliki wydalnicze - brak nefrostonów, zmiana sposobu funkcjonowania, torebki Bowmana filtrują krew.

PTAKI:
Brak pęcherza moczowego.
Szkodliwe produkty przemiany materii wydalane są w postaci kryształków kwasu moczowego wraz z kałem (kałomocz)
Nerki - wydłużone, trójpłatowe, dwie otulone workami powietrznymi (grzbietowe).
Część rdzeniowa (czerwona) odprowadza pozostałe w części korowej do: kanałów zbiorczych - przewodów - moczowodów - steku(kloaki) - tu resorbcja wody.
Część korowa (żółta) - wydalnicza, brak kanałów.

SSAKI:
Parzyste nerki (zanercza), moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa - kończy się niezależnym od układu pokarmowego, zakończony otworem wydalniczym.
Łożyskowce najczęściej wydalają mocznik.

SZKIELET ptaka charakteryzuje się bardzo niewielkim ciężarem. Jest to konieczne aby ptak mógł latać. Niewielki ciężar szkieletu osiągany jest m.in. dzięki występowaniu kości pneumatycznych, czyli wypełnionych powietrzem. Niektóre z nich komunikują się z workami powietrznymi, np. Kości ramienne. Szkielet jest silnie skostniały, nie występują prawie elementy chrzęstne. Zmniejszenie ciężaru czaszki możliwe było dzięki brakowi zębów i mięśni potrzebnych do ich funkcjonowania. Kości czaszki nie łączą się ze sobą za pomocą szwów tylko ulegają zrośnięciu, dzięki temu mogą być znacznie cieńsze, a co za tym idzie lżejsze.

Kręgosłup ptaków jest bardziej zróżnicowany niż ssaków. Całość konstrukcji wzmacnia zrośnięcie niektórych kręgów.

Kręgów szyjnych mają ptaki od 9 do 25 w zależności od gatunku. Ptasia szyja jest wygięta esowata.

Kręgi piersiowe u różnych gatunków od 3 do 10. Kręgi piersiowe mogą być zrośniete ze sobą i z kością krzyżową. Takie zrośnięte kręgi piersiowe nazywają się notarium i odrgywają istotną rolę podczas lotu, gdyż stanowią dobre oparcie dla kośćca skrzydeł i utrzymują kręgosłup w położeniu poziomym bez żadnego wysiłku mięśni.

Klatkę piersiową wzmacnia niezwykła budowa żeber; posiadają one specjalne wyrostki skierowane do tyłu i zachodzące dachówkowato na następne żebro. Wszystkie ptaki latające mają na mostku grzebień kostny, który stanowi miejsce przyczepu mięśni poruszających skrzydłami.
Ostatni kręg piersiowy zrasta się z odcinkiem lędźwiowo-krzyżowym kręgosłupa. Kręgi tego odcinka tworzą jednolitą kość nazywaną synsakrum; kość tę tworzy od 10 do 22 kręgów. Wyrostki poprzeczne kręgów tego odcinka kręgosłupa zrastają się z miednicą, dzięki czemu synsakrum stanowi mocne oparcie dla tylnych kończyn.

Za kością krzyżową znajduje się 6 swobodnych kręgów ogonowych. Ostatnia kostka-pygostyl sterczy ku górze, jest utworzona z kilku zrośniętych ze sobą kęgów i stanowi podstawę sterówek.

Oparciem dla skrzydeł jest pas barkowy, silnie powiązany z klatką piersiową. Składa się z trzech par kości: kruczej (coracoideum), łopatki (scapula) i obojczyka (clavicula). Dobrze rozwinięte kości krucze łączą się z mostkiem i łopatkami. Łopatki, silnie wydłużone, sięgają często do ostatniego żebra, z którymi są mocno złączone mięśniami. Obojczyki tworzące widełki (furculum), scalają ze sobą prawą i lewą część pasa barkowego. Łopatka swobodnie przesuwająca się nad żebrami nie hamuje ruchu skrzydeł, stanowiąc jednocześnie dodatkowe umocnienei całej klatki piersiowej. Wszystkie kości kończyny zestawiają się z sobą tak że mogą poruszać się tylkow jednej płaszczyźnie. Dzieki takim połączeniam zostaje zachowane usztywnienie skrzydła w czasie lotu.

Skrzydło- Kończyna przednia ptaka przystosowana jest do lotu lub pływania, u ptaków nielotnych może być w formie szczątkowej. Na szkielet skrzydła składają się: kość ramieniowa, kość łokciowa, k. promieniowa, k. nadgarsta, k. śródręcza, paliczki. Do kości ramieniowej wnika worek powietrzny międzyobojczykowy. Spośród kości przedramienia silniej zbudowana jest łokciowa, na wzgórkach której osadzone są lotki drugorzędowe. Ręka ptaka w toku ewolucji uległa wydłużeniu, a nadgarstek składa się praktycznie tylko z dwóch kości promieniowej i łokciowej(radiale i ulnare), pozostałe kości w czasie rozwoju zrastają się w kość nadgarstkowo-śródręczną (carpo-metacarpus). Ptaki posiadają tylko 3 palce. 2. i 3. są wydłużone i zrośnięte obu końcami. Długość i proporcje poszczególnych kości zależą od środowiska życia ptaka.

Noga połączona jest ze szkieletem osiowym poprzez pas miednicowy, który u ptaków składa się z k. biodrowej (ilium), łonowej (pubis) i kulszowej (ischium). Łączą się ze sobą w panewce stawu biodrowego. Miednica jest silnie zespolona z synsakrum. U ptaków kości łonowe nie łączą się ze sobą w spojeniu łonowym co stanowi przystosowanie do znoszenia dużych i twardych jaj.

Tylna kończyna ptaka przystosowana jest głównie do chodzenia lub pływania. W skład tej kończyny wchodzą: kość udowa, k. piszczelowa i strzałkowa oraz kości stopy. Kość udowa jest krótka i znajduje się prawie w całości w obrębie mięśni, które zespalają ją z tułowiem. Kość piszczelowa jest masywna, w przeciwieństwie do bardzo krótkiej k. strzałkowej, która w dużej mierze jest zrośnięta z piszczelą. Szkielet stopy jest silnie zmodyfikowany w porównaniu z innymi kręgowcami. Składa się z kości skokowej oraz szkieletu palców. Większość ptaków ma 4 palce składające się z 2 do 5 paliczków. Ptaki chodząc opierają się tylko na palcach, dlatego klasyfikujemy je do palcochodów. Stopa może ulegać wielu modyfikacjom w zależności od środowiska życia ptaka.U wodnych ptaków palce są zrośnięte błoną pławną.

Czaszka ptaków charakteryzuje się dużą lekkością, co wynika z braku zębów w szczękach, oraz spneumatyzowaniem kości. Kości puszki mózgowej dorosłych ptaków zrastają się z sobą tak że tworzy się jednolite sklepienie czaszki, całkowiecie pozbawione szwów(podobne zjawisko miało miejsce u pterodaktyli czyli latających gadów i jest tak u nietoperzy czyli ssaków łozyskowych). Dzięki zrastaniu się kości mogą one być znacznie cieńsze, a co za tym idzie lżejsze. Dla ptaków charakterystyczne są silnie wykształcone oczodoły, które oddzielone są od siebie tylko cienką blaszką kostną - przegrodą międzyoczodołową. Czaszka zaopatrzona jest w jeden kłykieć potyliczny.

Górną połowę dzioba tworzą zrastające się kości międzyszczękowe. Ptaki nie mają wtórnego, twardego podniebienia. Przy otwieraniu i zamykaniu szczęk bardzo ważną rolę odgrywa układ kości kontaktujących się z kością kwadratową.

pióra

Zdolność ptaków do lotu wiąże się z powstaniem piór w toku ewolucji. Pióra okrywają całe ciało ptaka; jednak u większości gatunków rosną tylko w pewnych okolicach tworząc pasy zwane pteryliami(pierzki) . Nieopierzone części skóry noszą nazwę apterii(bezpierzki). U nielicznych ptaków wodnych cała skóra pokryta jest jednolicie piórami, nie ma apterii.

Pióra wykształciły się z łusek, które pokrywały ciała gadów i dinozaurów. Ptaki mają kilka rodzajów piór, z których każde ma inną budowę w zależności od pełnionych funkcji.

Lotki sterówki i pióra konturowe mają następująca budowę:

Pióro składa się z przebiegającej pośrodku pióra osi (łac. scapus) na której posadzona jest choroągiewka (vexillum). Ta część osi pióra która znajduje się w skórze, nosi nazwę dutki (calamus) na skórą znajduje się stosina (rhachis). Dutka jest cylindryczna wypeniona duszą, czyli rogowymi pozostałościami brodawki pióra, a na jej końcu osadzonym w skórze, znajduje się neiwielkie zagłębienie- pępek. Na boki od stosiny odchodzi chorągiewka pióra, zbudowana z licznych długich blaszek rogowych zwanych promieniami (rami). Od promieni tych wyrastają z kolei na dwie strony promyki (radius, pl. radii), które łączą się ze sobą delikatnymi haczykami (hamulus pl. hamuli).

Lotki i pióra konturowe biorą istotny udział w lataniu. Pióra okrywowe mają tępe zakończenie i zachodzą na siebie dachówkowato, nadaje to ciału ptaka opływowy kształt a jednocześnie zmniejsza turbulencje podczas lotu. U nasady promyki nie mają haczyków, tworzą więc puchową warstwę izolacyjną przy ciele ptaka.

Większe lotki na skrzydłach pełnią rolę sterów i kontrolują aerodynamikę skrzydeł. Sterówki, pióra na ogonie, służą do sterowania, są też pomocne przy hamowaniu. Umocowane są one na pygostylu.

Pióra puchowe to pióra o skróconej stosinie, pęk promieni wyrasta wprost z dudki i nie mają one haczyków na promykach. Miękkie pióra puchowe zapewniają ptakom ciepło, zatrzymując powietrze blisko ciała. Puch jest warstwą izolacyjną i zabezpiecza przed utratą ciepła. Większość piskląt pokryta jest puchem, ale kiedy ptaki dorastają, puch chowa się pod piórami konturowymi.

Pióra szczeciniaste i nitkowate sa przekształconymi piórami puchowymi. Zbudowane sa z samej stosiny na której nie rozwijają się promienie.

Pióra ptaków sa wymieniane, a okres wymiany piór nosi nazwe pierzenia. Pierzenie może zachodzić dwa razy w roku (wróblowate, blaszkodziobe); raz w roku (gołębie, ptaki drapieżne); raz na dwa lata(brodzące i żurawie).

Pióra odgrywają bardzo ważną rolę w ptasich zachowaniach. Samce wielu gatunków mogą poszczycić się wymyślnymi czubami i ogonami z kolorowych piór, które wykorzystują jako sygnały podczas zalotów i rytuałów godowych. Najlepszym przykładem jest paw ze swoimi dużymi, pięknymi i misternymi piórami na ogonie. Natomiast upierzenie samic jest często nijakie i nieefektowne. Jest to forma kamuflażu, dzięki której ptasie mamy nie przyciągają uwagi drapieżników, chroniąc swoje gniazda i potomstwo.

Oddziaływanie pomiędzy organizmami

Biocenoza - naturalny zespół populacji różnych gatunków powiązanych zależnościami ( biotopu) pokarmowymi i czynnikami ekologicznymi. Tworzą całość która pozostaje w przyrodzie w stanie homeostazy. Z biotopem - ekosystem.

Biotop - Obszar zamieszkany przez organizmy żywe

Nisza ekologiczna - osobniki należące do 1 gatunku w biocenozie zajmują konkretną niszę ekologiczna - pozycja danego gatunku jaką zajmuje on w biocenozie.

Formy współżycia

Symbioza - Związki pomiędzy gatunkami utrwalone na drodze ewolucji.:

- Korzystne - mutualizm

-Szkodliwe - Pasożytnicze

-Obojętny - Komensalizm

Forma współżycia która przynosi korzyści obu partnerom

-Mutualizm +/+

Związki nieantagonistyczne

-Mutualizm +/+

-Protokooperacja +/+

-Komensalizm +/0

Związki neutralne

-Neutralizm - 0/0

Związki antagonistyczne, eksploatacyjne

-Konkurencja -/-

-Pasożytnictwo

-Drapieżnictwo

-Roślinożerność

-Amensalizm 0/-

Mutualizm +/+

Forma współżycia 2 osobników różnych gatunków która przynosi korzyści każdemu z nich. Forma takiego współżycia musi być obligatoryjna.

Przykłady:

Glony i grzyby w porostach -> helotyzm

Drzewa i grzyby ( mikoryza)

Mrówki z ameryki Pd. I grzyby

Bakterie jelitowe i roślinożercy

Polipy korali madreporowych i zooksantelle

Jukka włóknista i motyle z rodzaju Pronuba

W przewodzie pokarmowym termitów - pierwotniaki

Orzęski w przewodzie pokarmowym kopytnych - (Entodinium)

Komensalizm +/0

Inaczej współbiesiadnictwo - jeden organizm odnosi korzyści i w żaden sposób nie szkodzi drugiemu. Typ symbiozy - współżycie dwu lub Wiejec organizmów różnych gatunków w której jeden z nich korzysta i odnosi korzyści

Przykłady:

Rekin i drobne rybki

Remora z dużymi rybami

Mrówki i rybiki

Epifity i drzewa

Różanka składająca ikrę w skrzelach małży

Chrząszcze i pająki żyjące w mrowiskach

Niektóre bakterie jelitowe człowieka

Protokooperacja +/+

Oba gatunki odnoszą korzyści ze współżycia, które nie jest jednak niezbędne dla każdego z tych gatunków.

Przykłady:

Ukwiał i rak pustelnik

Bakterie z układu pokarmowego

Mrówki i mszyce

Bąkojad i nosorożec

Związki antagonistyczne, eksploatacyjne:

Amensalizm 0/-

-Gdy czynności jednej populacji szkodzą drugiej - reakcja jednostronna

-Np. bobry i ich żeremia zmieniające warunki wodne w biocenozach leśnych.

Konkurencja ( współzawodnictwo) -/-

-Gdy osobniki różnych populacji ubiegają się o ten sam atrybut środowiskowy, czyli ich nisze ekologiczne częściowo się pokrywają

-Prowadzi do osłabienia obu populacji

-Może prowadzić do rozdzielenia nisz ekologicznych

-Jedna populacja może wyprzeć drugą populację ( szlachetny i amerykański rak w jeziorze, szlachetny wyparty)

Drapieżnictwo +/-

-Jedna z form oddziaływań antagonistycznych korzystna dla drapieżnika a niekorzystna dla ofiary, może mieć charakter międzygatunkowy lub wewnątrzgatunkowy ( kanibalizm)

Allelopatię +/-

-Gdy populacja wytwarza substancję szkodliwą dla konkurencyjnej populacji.

Przykład : np. grzyby wytwarzające do podłoża antybiotyki hamujące rozwój bakterii

Rośliny wytwarzające substancje szkodliwe dla zwierząt

-Eksudacja - Wydzielanie przez korzenie rożnych allelozwiązków ( alkaloidy, glikozydy, fenole i wiele innych)

Orzech włoski, Pszenica, kukurydza

-Allelopatia może być dodatnia lub ujemna

Związki:

-Koliny - Oddziaływanie roślin wyższych na rośliny wyższe

-Fitonocydy - oddziaływanie roślin wyższych na mikroorganizmy

-Marazminy oddziaływanie mikroorganizmów na rośliny wyższe

-Antybiotyki oddziaływanie mikroorganizmów na mikroorganizmy

Allelopatię dodatnie

-Fiołek polny, wyka na żyto

-Ziemniak, marchew, ogórek, kapusta na fasolę

-Rośliny aromatyczne, ziemniak, seler, koper, szałwia, burak na rośliny kapustne

Allelopatie ujemne

-Ziemniak, zioła aromatyczne na ogórka

-Mak polny na jęczmień i żyto

Pasożytnictwo +/-

3 cechy:

-Niekorzystnie wpływa na organizm - Toksyczne, mechaniczne i objada

Drapieżnictwo to jednorazowy akt zniszczenia swojego żywiciela

Trypanosoma ( Świdrowce)

-Pasożytują u

Bezkręgowców ( w jelicie)

Kręgowców ( krew - Między krwinkami w osoczu krwi, komórki)

Roślin

Występuje polimorfizm( typy morfologiczne)

1. Trypanosoma ( kinetosom nici znajduje się na jednym biegunie i wychodzi z tyłu

2. Crithidia

3. Leptomonas

4. Leishmania

Śpiączka afrykańska - sleeping sickness

-Wywoływana przez Trypanosoma brucei gambiense - West Africa

- -||- Rhodoesiense - East Africa

-Przenosi mucha Tse-tse (glos sina)

Trypanosoma Gambiense

-Zywiciel pośredni - mucha

-Ostateczny - człowiek

-Sposób zarażenia - ukłucie, pasożyt wnika wraz ze śliną muchy

-Objawy : Nawracające co kilka miesięcy napady 1-4 dniowej gorączki, drgawki twarzy rąk nadmierna pobudliwość śpiączka

Cykl rozwojowy T. gambiense

Trypanosoma cruzi

- Wywołuje Choroba Chagasa

- Przenoszony przez pluskwiaki

-Pasożytują w narządach wewnętrznych ( wyjątek )

Trypanosoma brucei brucei

-Nagana u bydła

-Glossina pallidipes

-Przenoszony przez Tse-tse

Trypanosoma congolense

-Nagana

-Bydło

Trypanosoma vivat

-||-

Trypanosoma evansi

-Sura

-Wielbłądy, konie, jelenie, sarny

T. equiperdum

-Wywołuje zarazę stadniczą Kon

-Dourine

-Osły, konie

-Przenoszona płciowo

Leiszmanioza

-Wiciowce Leishmania spp.

-Przenoszona poprzez muchówki ( moskity) różnych rodzajów

-Moskity - Są to ciepłolubne i drobne od 1.2 do 4 mm - owady. Żeńskie osobniki żywią się krwią

Leiszmanioza - Choruje około 12 mln osób. Około 2 mln nowych zachorowań ( większość Skórna), również trzewna

Leiszmanioza trzewna ( kala - azar, czarna febra, gorączka dum-dum) - wywoływana przez różne gatunki wiciowców. Jedna z najgroźniejszych chorób człowieka. Najwięcej śmiertelnych epidemii ma miejsce w Indiach i Brazylii

Skórna ( biały trąd) - Bliski wschód oraz Brazylia i Peru

Skórno-śluzówkowa - Boliwia, Peru, Bliski wschód

Objawy:

Trzewna

-Obfite pocenie się

-Nudności

-Obrzęki

-Uczucie rozbicia

-Szary odcień skóry

-Duże powiększenie śledziony

Skórna

-Owrzodzenia skóry ( twarz, ramiona)

-Trudno gojące się rany

Skórno śluzówkowa

Uszkodzenie kości chrzęstek

Cryptobia sp. - wywołuje chorobę u ryb

Rzęsitki- różnice z wiciowcami

-Aksostyl z mikrotubul - mikrotubularny szkielet, rozpoczyna się przy kinetosomach.

-Pelta mikrotubul - otacza łukowo zespół kinetosomów

-Włókienko podpierające błonę falującą - costa

-Dobrze rozwinięty aparat parabazalny

Trichomonas vaginalis

-Wywołuje u ludzi chorobę weneryczną

-zarażenie przez kontakt płciowy z osobą zakażoną lub korzystanie ze wspólnych przyborów toaletowych

Korzenióżki - ( Rhizopoda)

-Amoeba proteusz - wolnożyjące

-Entamoeba coli ( pełzak okrężnicy) - Komensal przewodu pokarmowego człowieka

Entamoeba histolytica ( pełzak czerwonki) - pasożytniczy

-Wywołuje amebiazę (( choroba brudnych rąk) Zarażenie następuje poprzez Cystę - forma inwazyjna - cysta - 5-20um - musi zostać zjedzona. W jelicie pęka i uwalnia 4-jądrowe ameby. Następuje podział tych jąder i powstaje 8 małych jednojądrowych ameb i rozmnażają się one przez podział i żywią osmotycznie. - Tzn. Formy minuta - 12-18 um - nie są chorobotwórcze, tworzą cysty, które z kałem wydostają się na zewnątrz i w środowisku wilgotnym żyją 2-5 tygodni.

-Jeżeli spada odporność wewnętrzna człowieka - wtedy przechodzą w formę magna ( zjadliwe)

-Wnikają w ścianę jelita i niszczą otaczające tkanki - wywołują objawy choroby

Objawy:

Owrzodzenia, uszkodzenie naczyń krwionośnych - przechodzą na odżywianie się erytrocytami, biegunka krwista

- Nie wytwarza cyst

Pełzak czerwonki

-Zywiciel pośredni - brak

-Zywiciel ostateczny - człowiek

-Sposób zarażenia - pokarm lub brudne ręce

-Objawy to zapalenie jelit połączone z ich owrzodzeniem

-Może skonczyć się śmiercią( nie leczona)

Orzęski

-Ichthyophthirius multifilis - Kulorzęsek

przednie

tylne

---