Stanisław Masłowski

Instytut Transportu Samochodowego

CECHY OSOBOWOŚCI I TEMPERAMENTU A POZIOM KONSUMPCJI NAPOJÓW ALKOHOLOWYCH WŚRÓD KIEROWCÓW

Celem poznawczym jest zbadanie związków jakie zachodzą między cechami osobowości i cechami temperamentu a spożywaniem alkoholu przez kierowców. Celem praktycznym jest wskazanie zbioru metod badania psychologicznego, które mogłyby różnicować wyniki osób, które prowadzą pojazd po spożyciu napoju alkoholowego od osób, które tego nie czynią. Podstawą teoretyczną badań są psychobiologiczne koncepcje uzależnień.

Badaniu poddano trzy grupy kierowców; karanych „po spożyciu”, deklarujących brak konsumpcji alkoholu przed prowadzeniem pojazdu oraz osoby, które dobrowolnie poddały się leczeniu uzależnienia. Zastosowano metody kwestionariuszowe. Analiza różnic wyników w poszczególnych grupach upoważnia do stwierdzenia, iż zachodzi związek między poziomem problemu alkoholowego a niektórymi cechami osobowości i cechami temperamentu.

PERSONALITY AND TEMPERAMENT FEATURES, VERSUS CONSUMPTION LEVEL OF ALCOHOL AMONG THE DRIVERS

The cognitive objective is to examine the relation ships that take place between the personality and temperament features and alcohol consumption by the drivers. The practical objective is to indicate a group of psychological testing methods, which could differentiate the results of the people who drive the vehicle after having an alcohol drink, from the people, who do not do that. The theoretical basis for those tests psycho biological concepts of addictions.

Tested were three groups of drivers: punished “after drinking”; those who declare no drinking before driving and those people who voluntarily agreed to be treated for addiction. The questionnaire methods were used. The analysis of the results in the each individual group entitles to form the conclusion, that there is a connection between the alcohol problem level and some personality features and temperament features.

1. Wprowadzenie

Procedury postępowania z zatrzymanym przez policję nietrzeźwym kierowcą (tzn. w przypadku: 0,51‰ we krwi i więcej) przewidują obowiązek odbycia badania psychologicznego. W praktyce orzeczniczej, w sytuacji badania takiego kierowcy, psycholodzy odwołują się do metod zamieszczonych w metodykach wydanych przez ITS (1979, 2000, 2003) lub własnej wiedzy i doświadczenia. Jedna z nich (Masłowski i in. 2000) zawiera podrozdział opisujący sposób postępowania psychologa w takim przypadku. Przewidziano w niej (m.in.) oszacowanie poziomu problemu alkoholowego z zastosowaniem testu AUDIT i krótką interwencję psychologiczną. Celem interwencji jest m.in. zmotywowanie osoby badanej do zmiany stylu konsumpcji alkoholu. Niektóre z proponowanych tam metod i rozwiązań wymagają już gruntownych zmian. Wskazanie psychologom metod orzeczniczych - z uwzględnieniem ich najnowszych lub przewidywanych w przyszłości wersji - jest ważnym problemem i to z paru powodów. Powód pierwszy to skala zjawiska. Rocznie zatrzymywanych jest w kraju około 80 tys. kierujących pojazdami silnikowymi po „spożyciu”. Ponadto dane z literatury przedmiotu wskazują, że około 20 - 40% spośród zatrzymanych po raz pierwszy, powtórzy swe zachowanie w okresie najbliższych trzech, pięciu lat (Bukasa 2000, Schell T, i in. 2005). Drugi powód to niejednoznaczne wyniki dotychczasowych badań nad przydatnością stosowanych obecnie metod badania psychologicznego kierowców, w tym zatrzymanych „po spożyciu” (np. Jeżewska, i in. 2004, 2008). Powód trzeci to możliwość zaskarżenia decyzji orzeczniczej do Sądu, szczególnie w przypadku wyniku negatywnego - co łączy się z zatrzymaniem prawa jazdy. Poszukiwanie więc sprawdzonych ,pod względem teoretycznym i psychometrycznym, metod orzekania psychologicznego dla tej grupy kierowców, staje się pilną potrzebą.

Podstawowa teza prowadzonej pracy brzmi: kierowcy, którzy różnią się poziomem problemu alkoholowego różnią się także niektórymi cechami temperamentu, cechami osobowości oraz postawą wobec badania psychologicznego. Różnic tych należy oczekiwać zwłaszcza między cechami osobowości, które są uwarunkowane biologicznie. Potwierdzenie tej tezy, może być cennym źródłem informacji dla psychologa w podejmowaniu decyzji orzeczniczych.

2. Organizacja badania, zastosowane metody, charakterystyka grup badanych

Badania realizowano etapowo. W etapie pierwszym (lata 2006-2007) zbadano grupę skierowaną przez mazowiecką policję drogową. W kolejnym etapie (2008 r.) przeprowadzono badania dwóch grup: deklarujących brak konsumpcji alkoholu przed prowadzeniem pojazdu (badania prowadzono na terenie województwa śląskiego) oraz osób odbywających terapię od uzależnia (woj. mazowieckie). Założono, że najniższą konsumpcją charakteryzować się będą osoby deklarujące abstynencje, najwyższą zaś osoby przed poddaniem się leczeniu uzależnienia.

W każdym z etapów pracy zastosowano dobór celowy. Wszystkie badania przeprowadzono za zgodą osób badanych, które nie otrzymywały żadnego wynagrodzenia z tytułu uczestnictwa w tym badaniu. Osoby badane były informowane, że wyniki zostaną wykorzystywane wyłącznie w celach naukowych i były zwolnione z wpisywania takich danych osobowych jak np.: nazwisko i imię, adres zamieszania, adres zakładu pracy.

Założenia teoretyczne prowadzonych badań nawiązywały do psychobiologicznych koncepcji uzależnienia. Zakładają one wzajemne związki między neurohormonalnym system człowieka a cechami temperamentu czy cechami osobowości. Niektóre z tych cech wchodzą w interakcję ze środowiskiem społecznym człowieka, zwiększając prawdopodobieństwo wystąpienia uzależnień. Kierunek tych badań rozpoczęły badania amerykańskiego psychiatry w 1966 roku prof. R. Cloningera. Postulował on zachodzenie związku między niektórymi cechami osobowości a takimi neurohormonami jak dopomina, serotonina, noradrenalina - i pośrednio - z prawdopodobieństwem istnienia problemu alkoholowego. Koncepcja została zoperacjonalizowana w postaci m.in. kwestionariusza pn.: „Temperament and Charakter Inventory” (Hauser J., i in. 2003). Nadmienić jednak trzeba, że nie wszystkie wyniki przeprowadzonych na świecie badań potwierdzą koncepcję R. Cloningera i proponowaną typologię uzależnienia (Hornowska 2003, 2006). Także niektóre elementy teorii budzą wątpliwości (Strelau, Zawadzki 2008).

Z uwagi na brak adaptacji do warunków polskich kwestionariuszy TCI, TCI-R Cloningera (prace trwają) w badaniu przyjęto kwestionariusze nawiązujące swymi założeniami teoretycznymi do koncepcji biologicznie uwarunkowanych cech osobowości (Hormowska E., Kaliszewska K., 2003, Hornowska E., 2005). Przyjęto trzy modele teoretyczne, dwa modele osobowości PEN Eysencka (Brzozowski, Drwal, 1995) oraz model OCEAN McCeare i Costy (Zawadzki, Strelau, Szczepaniak, Sliwińska,) i jeden temperamentu (RTT Zawadzki, Strelau, 1977). Definicje pojęciowe zostały zoperacjonalizowane przez treść pytań w kwestionariuszach. Dla modelu NEO jest to kwestionariusz „EPQ-R“, dla modelu OCEAN kwestionariusz „NEO-FFI“, zaś dla modelu RTT kwestionariusz -„FCZ-KT”. W modelu osobowości NEO chodzi o takie cechy jak: neurotyzm (N), ekstrawersja (E) kłamstwo (K) i psychotyzm (P); zaś w modelu osobowości OCEAN o: neurotyzm (NEU), ekstrawersję (EKS), otwartość, (OTW) ugodowość (UGD) i sumienność (SUM). Temperament opisywany jest przy pomocy następujących skal: żwawość (ŻW), perseweracja (PE), wrażliwość sensoryczna (WS), reaktywność emocjonalna (RE), wytrzymałość (WT) i aktywność (AK). Poziom problemu alkoholowego badano: a) Testem Rozpoznawania Zaburzeń Związanych z Piciem Alkoholu -AUDIT, (Babor i in 1998), b) trzema skalami służącymi do rozpoznawania poziomu zagrożenia uzależnieniem, zaczerpniętymi z kwestionariusza MMPI-2. Są to następujące skale: Skala Alkoholizmu (MAC-R), Skala Rzeczywistego Uzależnienia -AAS i Skala Potencjalnego Uzależnienia -APS, (Kucharski, 2004). Skale te mogą być interpretowane samodzielnie lub w relacji do skal pozostałych MMPI. Trzecią badaną zmienną były skale do pomiaru postawy wobec badania. Fakt uczestnictwa w badaniu psychologicznym jest dla każdego człowieka sytuacją stresową, ponieważ poddaje się on ocenie dokonywanej publicznie. Wpływa to na wynik badania w ten sposób, że osoba badana jest bardziej skłonna odpowiadać na pytania w aspekcie norm społecznych niż opisu swych rzeczywistych cech np. osobowości czy temperamentu. Efekt ten określany jest m.in. jako postawa wobec badania, poziom aprobaty społecznej, czy skalą kłamstwa. Zmienną tę zoperacjonalizowano skalą „L” z ww. kwestionariusza MMPI-2, oraz skalą „K” z kwestionariusza EPQ-R.

W pracy przyjęto trzy hipotezy ogólne, w tym dwie hipotezy szczegółowe, a mianowicie:

H 1. Osoby, które różnią się ilością spożywanych napojów alkoholowych i w konsekwencji poziomem problemu alkoholowego (wyniki w: AUDIT, MAC, AAS, APS) różnią się także strukturą cech osobowości i cech temperamentu;

H 1.1. Osoby deklarujące abstynencję w porównaniu z osobami karanymi za jazdę „po spożyciu” oraz osobami uzależnionymi, będą charakteryzowały się: niższym poziomem problemu alkoholowego i niższą neurotycznością i psychotyzmem (N, NEU, P) oraz wyższą ekstrawersją (E, EKS);

H 1.2. Osoby deklarujące abstynencję będą miały niższe natężenie takich cech jak: reaktywność emocjonalna, perseweratywność, oraz wyższe natężenie aktywności, żwawości, wytrzymałości;

H 2. Osoby, które różnią się natężeniem problemu alkoholowego różnić się także będą postawą wobec badania;

H 2.1. Osoby te różnią się w ten sposób, że grupa osób karanych będzie miała wyższe wyniki w skalach kontrolnych („L” i „K”) od grupy deklarującej abstynencję i grupy osób uzależnionych.

H 3. Zastosowane metody badania będą użyteczne w praktyce orzeczniczej kierowców, w rozumieniu możliwości rozróżnienia osób o odmiennym poziomie problemu alkoholowego - na podstawie wiedzy o ich strukturze cech osobowości i temperamentu.

Opis badanych grup

Zbadano łącznie 174 osoby płci męskiej. Zastosowano dobór celowy. Osoby badane tworzyły trzy podgrupy, różniące się powodem odbycia badania psychologicznego. Jak już wspomniano uczestnictwo w badaniu było dobrowolne i nieodpłatne.

Grupę pierwszą określono symbolem „K” (karani). Stanowiło ją 73 kierowców zatrzymanych przez policję drogową na prowadzeniu pojazdu po spożyciu alkoholu (0,51 promila i więcej). Badania prowadzono na terenie Pracowni Psychologicznej Wojewódzkiego Ośrodka Medycyny Pracy w Warszawie Średnia arytmetyczna wieku wyniosła 35,68 lat. Zbadane osoby różniły się poziomem wykształcenia: wykształceniem podstawowym legitymowało się 9 osób, zawodowym - 31 osób, średnim - 22 , wyższym - 11 osób. Średni deklarowany poziom alkoholu we krwi w chwili zatrzymania (drugi pomiar) wynosił 0,97‰. Przeciętne doświadczenie w kierowaniu pojazdem w ruchu drogowym wyniosło prawie 13 lat.

Drugą grupę stanowili kierowcy (n = 54), którzy deklarowali abstynencję („A”) przed prowadzeniem pojazdu. Dla uwiarygodnienia tej deklaracji z reguły byli to głównie kierowcy zawodowi. Średnia wieku wyniosła 36,5 roku, średnia praktyka w kierowaniu pojazdami mechanicznymi - 14 lat. Wszystkie osoby badane posiadały prawo jazdy, co najmniej kategorii „B”. Struktura wykształcenia przedstawia się następująco: podstawowe - 0; zawodowe - 8; średnie - 38, wyższe - 8; brak informacji - 0.

Trzecia grupa to osoby odbywające terapię od uzależnienia alkoholowego, określono ją symbolem „U”. Po dokonaniu analizy sposobu wypełnienia kwestionariuszy do dalszych analiz przyjęto 43 osoby. Średnia wieku: 42,5 lat ze stażem w kierowaniu 19 lat. Wszystkie osoby posiadały prawo jazdy co najmniej kategorii „B”.

Osoby badane legitymowały się następującym wykształceniem: podstawowe - 6; zawodowe - 20; średnie - 13, wyższe - 4; brak informacji - 4.

3. Wyniki

Uzyskane wyniki badań będą analizowane w trzech płaszczyznach. Pierwsza dotyczy własności statystycznych zbioru wyników. Dostarczy ona informacji dotyczących wyboru testów do badania istotności różnic między średnimi arytmetycznymi (Ferguson, Tanake, 1997). Druga dotyczy porównania wyników uzyskanych w poszczególnych testach przez wyróżnione grupy oraz oceny ich istotności statystycznej. Celem jest weryfikacja postawionych hipotez. Trzecia zaś ma na celu udzielenie odpowiedzi na temat przydatności zastosowanych metod w orzecznictwie psychologicznym, i pośrednio określenie kierunku dalszych prac. W tym celu zastosowano metody analizy dyskryminacyjnej. Analizę statystyczną wyników przeprowadzono z zastosowaniem, m.in., pakietu „Statistica”.

3.1. Własności statystyczne zbioru wyników

Rozkładu normalnego (Gaussa) wyników nie uzyskano w zakresie następujących zmiennych: w grupie „A”- skala APS, w grupie „K”- skala „sumienność”, w kwestionariuszu NEO-FFI, zaś w grupie „U” w skali: psychotyzm (EPQ-R), ekstrawersja (NEO-FFI) oraz skali MAC-R. Podstawowe charakterystyki wyników zamieszczono w tabeli nr 1.

Tabela 1

Własności statystyczne wyników w grupie „Wszyscy“ (n=174)

Table 1

Statistical properties of the results in the „All” group (n=174)

l.p	X	N	M	SD	Ku	Sk
1	W	174	37,67	11,66	-0,65	0,40
2	Audit	173	13,39	9,42	-0.27	0,82
3	L	175	47,62	10,9	0,25	0,57
4	MAC	175	55,29	11,58	0,44	0,40
5	AAS	175	48,18	9,15	0,37	0,23
6	APS	175	58,46	18,39	-0,03	0,86
7	Żw	162	6,64	2,25	-0,65	-0.3
8	Pe	162	4,66	1,97	-0,69	0,12
9	Ws	162	5,6	1,95	-0,3	-0,34
10	Re	162	4,59	2,29	-0,75	0,42
11	Wt	162	6,3	1,79	-0,53	-0,09
13	Ak	162	5,83	1,75	-0,17	-0,57
14	NEU	168	4,83	2,3	-0,65	0,06
15	EKS	168	6,5	1,94	-0,34	-0,31
16	OTW	168	5,2	1,75	-0,44	0,03
17	UGD	168	6,23	2,08	-0,55	-0,02
18	SUM	168	6,26	2,08	-0,40	-0,23
19	N	173	4,4	1,75	-0,64	0,05
20	E	173	6,3	1,75	-0,40	0,02
21	P	173	4,27	2,51	-0,94	0,45
22	K	173	6,21	2,18	-0,52	0,00

Objaśnienia:

X - badana zmienna, N - liczebność, M - średnia arytmetyczna, SD - odchylenie standardowe, Ku - kurtoza, Sk - skośność.

Znaczenie symboli w kolumnie nr 2, omówiono w pkt 2

Własności statystyczne wyników analizowane w całej badanej grupie wskazują, że mają one charakter rozkładu normalnego (Gaussa). Cecha ta jest pożądaną własnością testu w orzecznictwie psychologicznym. Analizowane własności wyników odrębnie dla poszczególnych grup badanych wskazują, że niektóre z zastosowanych metod tego warunku nie spełniają. I tak:

• w grupie „A” - wyniki w skali APS ( ku=3,04, sk=1,2);

• w grupie „ K” - wyniki w skalach: MAC-R (ku=1,48; sk = 0,19), SUM (ku = 1,14, sk=-0,57);

• w grupie „U” - wyniki w skalach: MAC-R ( ku=-1,39, sk=-0,56), PE ( Ku=-1,15, ku=-0,34), EKS ( ku -1,30, sk 0,01).

W skali APS wyniki są zbyt skośne i mocno leptokurtyczne. Pozostałe wyniki charakteryzują się niewielką skośnością i dużą leptokurtycznością.

Poziom problemu alkoholowego określano przy pomocy czterech kwestionariuszy (AUDIT, MAC-R, AAS i APS). Zbadano więc korelacje między nimi, celem ustalenia stopnia ich redundatywności („nakładania” się dostarczanych informacji). W tym celu przeprowadzono analizę korelacji cząstkowej. Wyniki prezentuje tabela nr 2.

Tabela 2

Korelacja cząstkowa w grupie „Całość” między kwestionariuszami: AUDIT, MAC, AAS, APS

Table 2

Partial correlation in the „Whole” group between the questionnaires: AUDIT, MAC, AAS, APS

		AUDIT	MAC-R	AAS	APS
1	AUDIT	-	0.42 *	0,25 *	0.69 *
2	MAC		-	0.396*	0,45 *
3	AAS			-	0,22 *
4	APS				-

Objaśnienia:

Poziom ufności ( p.u) oznaczono: istotny na poziomie, co najmniej * < 0,05; pozostałe są nieistotne,

Znaczenie użytych symboli omówione jest w tekście i tab nr 1.

Każda z zastosowanych skal dostarcza nieco odmiennych informacji. Najsilniej powiązane między sobą są wyniki testu AUDIT z wynikami Skali APS (potencjalnego uzależnienia), a następnie ze Skalą MAC-R. Korelacje między skalami wywodzącymi się z kwestionariusza MMPI-2, wskazują, że największą „odrębnością” treściową charakteryzują się AAS i APS.

3.2. Analiza porównawcza wyników i ich interpretacja

Zbiór wszystkich zastosowanych metod podzielić można na trzy podstawowe podzbiory: a/ metody diagnozujące poziom konsumpcji alkoholu, b/ metody diagnozujące cechy osobowości i cechy temperamentu, c/ metody służące do oceny postawy wobec badania. W takiej kolejności będą omówione wyniki.

3.2.1. Charakterystyka poziomu problemu alkoholowego i postawy wobec badania

Miarą problemu alkoholowego jest liczba punków uzyskiwanych w poszczególnych kwestionariuszach.

W kwestionariuszu AUDIT podano wyniki surowe, w pozostałych (MAC-R, AAS, APS) - wyniki w skali T. Prezentuje to tabela nr 3.

Tabela 3

Wyniki (śr. arytmetyczne) w teście AUDIT oraz skalach: MAC-R, AAS

w badanych grupach

Table 3

Results (arithmetical averages) in the AUDIT test and scales: MAC-R, AAS

in the groups tested

	Badane grupy	AUDIT	MAC-R	AAS	APS
1	Cała	13,39	55,29	48,18	58,46
2	Abstynenci	4,83	50,8	46,4	51,9
3	Karani	11,7	53,8	47,9	48,6
4	Uzależnieni	27,06	63,3	50,6	83,6

Objaśnienia:

Znaczenie symboli omówione jest w tekście i tab nr 1.

Analizując wyniki stwierdzić należy, że poziom problemu alkoholowego -wg wyników testu AUDIT i Skali MAC-R oraz skali AAS - rośnie proporcjonalnie w poszczególnych grupach. Grupa „A” uzyskała wynik najniższy, wynik średni osoby z grupy „K” a wynik najwyższy grupa „U”. Wyjątkiem od tej zależności są wyniki w Skali APS. Skala ta jest wskaźnikiem potencjalnego uzależnienia; najniższy wskaźnik mają osoby z grupy „K” najwyższy z grupy „U”.

Wskaźnikiem postawy wobec badania są wyniki w skalach „L” i „K”. Wyniki skali „L” podano w tenach, zaś wynik w skali „K” w stenach. Wyniki w poszczególnych grupach zamieszczono w tabeli nr 4.

Tabela 4

Wyniki w skali L i K w poszczególnych grupach kryterialnych

Table 4

Results in the L and K scale in the individual criterial groups

	Badani	Skala „L”	Skala „K”
1	Abstynenci („A”)	42,66	6,29
2	Karani („K”)	52,7	6,71
3	Uzależnieni („U”)	44,84	5,25

Uporządkowanie wyników w poszczególnych grupach przemawia za tym, że wyniki w skali „K” (kontrolnej kwestionariusza EPQ-R) potwierdzają postawioną hipotezę; najsilniejszą postawę obronną wykazuje grupa kierowców karanych „po spożyciu” (”K”), - na równi z grupą „A”; najsłabszą zaś grupa „U”. Różnica jest istotna statystycznie (patrz: tabele nr 10 i nr 11). Podobnie ma się sytuacja w przypadku analizy wyników w skali „L”, najsilniejszą postawę obronną wykazuje grupa „K”, najsłabszą grupa „U” (wspólnie z grupą „A”). Hipoteza dotycząca różnic w postawie wobec badania potwierdziła się.

3.2.2. Charakterystyka wyników badania cech osobowości i temperamentu

Cechy osobowości mierzone były kwestionariuszami EPQ - oraz NEO-FFI, cechy temperamentu kwestionariuszem FCZ-KT. Uzyskane wyniki przez osoby badane prezentują poniższe tabele ( nr 5, 6,7).

Tabela 5

Wyniki w skali stenowej (średnia art.) w kwestionariuszu EPQ-R

Table 5

Results in the sten scale (arithmetical aver.) in the EPQ-R questionnaire

	Badani	N	E	P	K
1	Abstynenci („A”)	3,51	7,09	3,7	-
2	Karani („K”)	4,1	6,1	3,31	-
3	Uzależnieni („U”)	5,97	5,63	6,61	-

Związek neurotyczności z uzależnieniami jest często sygnalizowany w literaturze (np. Hornowska, 2003). Związek taki można tez stwierdzić w referowanych badaniach. Najniższą neurotycznością charakteryzują się abstynenci (grupa „A”) najwyższą uzależnieni (grupa „U”). Podobnego związku oczekiwano w skali Psychotyzm. Wyniki surowe wskazują, że najwyższym nasileniem tej cechy charakteryzują się osoby badane z grupy „U”, najniższym zaś osoby z grupy „K”. W skali ekstrawersji, najniższy wynik uzyskali uzależnieni („U”), najwyższy abstynenci („A”).

Tabela 6

Wyniki w kwestionariuszu NEO-FFI - skala stenowa, średnia arytmetyczna

Table 6

Results in the NEO-FFI questionnaire - sten scale, arithmetical average

	Badani	NEU	EKS	OTW	UGD	SUM
1	Abstynenci („A”)	3,75	7,16	5,32	6,52	6,75
2	Karani („K”)	4,47	6,72	5,16	6,93	6,9
3	Uzależnieni („U”)	6,88	5,21	5,26	4,64	4,19

Podobnie jak w wynikach EPQ-R także i w kwestionariuszu NEO-FFI potwierdza się zależność nasilenia neurotyczności z uzależnieniem od alkoholu. Najniższy wynik uzyskały osoby z grupy „A”, najwyższy z grupy „U”. Także i w skali ekstrawersji zaobserwować można taką samą zależność, jak w kwestionariuszu EPQ-R, uzależnieni posiadają tę cechę w stopniu najniższym, abstynenci w stopniu najwyższym. Kolejna cecha „otwartość” wydaje się nie różnicować osób z poszczególnych grup. Podobne zależności można zaobserwować w dwóch następnych skalach. Ugodowość i sumienność nie różnicuje grup „A” i „K”. Od wyników tej grupy różnią się wyniki z grupą „U”. Mają oni najniższy wynik w obu skalach.

Tabela 7

Wyniki w kwestionariuszu FCZ-KT- skala stenowa, średnia arytmetyczna

Table 7

Results in the FCZ-KT questionnaire- sten scale, arithmetical average

	Badani	ŻW	PE	WS	RE	WT	AK
1	Abstynenci („A”)	7,2	3,84	5,73	3,75	6,66	6,35
2	Karani („K”)	6,96	4,6	5,89	4,17	6,51	5,7
3	Uzależnieni („U”)	5,03	6,12	4,72	6,93	5,27	5,03

W kwestionariuszu FCZ-KT wszystkie grupy najwyraźniej różnicują tylko dwie skale: RE i PE. Grupy abstynenci i karani nie różnią się wynikami w następujących skalach: żwawość, wrażliwość sensoryczna i wytrzymałość. Grupa uzależnionych różni się wynikami w porównaniu z grupami pozostałymi w następującym zakresie: niższa żwawość, wyższa perseweracja, niższa wrażliwość sensoryczna wyższa wytrzymałość.

3.2.3. Ocena istotności statystycznej stwierdzonych różnic

Hipoteza zerowa zakłada, że wszystkie średnie arytmetyczne wyników we wszystkich trzech grupach nie różnią się. W języku orzecznictwa psychologicznego odpowiada to twierdzeniu o tym, że zastosowane metody są nieprzydatne bo nie rozróżniają wyników osób z poszczególnych grup badanych. Analizę różnic miedzy średnimi prowadzono wg. jednoczynnikowej analizy wariancji ( tabela nr 8) dla wyników, które spełniają kryteria tej metody oraz testem nieparametrycznym „H” Kruskala-Wallisa - dla wyników pozostałych (tabela nr 9). Wyniki badania w skalach: AUDIT, APS, N i K nie mają jednakowych wariancji zaś wyniki w skalach MAC-R, APS, PE, UGD, SUM, nie posiadają rozkładu normalnego (Gaussa).

Tabela 8

Analiza istotności różnic w trzech badanych grupach, jednoczynnikowa ANOVA

Table 8

One factor ANOVA analysis of the significance of the differences in the three tested groups

	X	N1	M1	N2	M2	N3	M3	F	p.u.
1	W	54	36,55	77	35,68	43	42,55	5,33	***
2	L	54	42,66	77	52,7	44	44,84	18,42	****
3	AAS	54	46,46	77	47,98	44	50,65	2,62	n.i.
4	Zw	53	7,2	76	6,96	33	5,03	12.38	****
5	Ws	53	5,73	76	5,89	33	4,72	4,46	**
6	Re	53	3,75	76	4,17	33	6,93	30.17	****
7	Wt	53	6,66	76	6,51	33	5,27	7.54	****
8	Ak	53	6,35	76	5,7	33	5,03	4,21	**
9	NEU	53	3,75	76	4,47	41	6,88	31,81	****
10	OTW	53	5,32	76	5,16	41	5,26	0,126	n.i.
11	UGD	53	6,52	76	6,93	41	4,64	21,33	****
12	E	53	7,09	76	6,1	42	5,63	12,49	****
13	P	53	3,7	76	3,31	42	6,61	37.92	****

Objaśnienia:

N1 - osoby deklarujące abstynencje grupa „A”;

N2 - osoby karane za prowadzenie‚ po spożyciu, grupa „K”;

N3 - osoby, które dobrowolnie poddały się leczeniu, grupa „U”;

Poziom ufności ( p.u) oznaczono: n.i - nie istotny, oraz istotny :* < 0,05, ** < 0,01; *** <0,005, **** <0,001

Znaczenie pozostałych symboli omówione jest w tekście i tab nr 1.

Analizując dane w tabeli nr 8 stwierdzić można, że tylko skala OTW (p.u. 0 ,881) nie różnicuje żadnej z grup, zaś wyniki w skali AAS - są istotne dopiero na p.u. 0,07. Pozostałe skale różnicują, co najmniej dwie grupy. W celu porównania wszystkich grup między sobą zastosowano test statystyczny „post-hoc” RIR Tukeya, w wersji dla nierównych liczebności, zaś dla pozostałych danych zastosowano nieparametryczny test „post-hoc” Dunn'a (tabela nr 10). Stwierdzić należy, że wszystkie testy różnicują co najmniej dwie z trzech grup badanych.

Tabela 9

Analiza istotności różnic w trzech badanych grupach, test „H“ Kruskala-Wallisa

Table 9

Analysis of the significance of the differences in the three tested groups, test „H“ Kruskal-Wallis

	X	N1	M1	N2	M2	N3	M3	test „H”	p.u.
1	AUDIT	54	4,83	77	6,37	44	27,6	130,04	****
2	MACR	54	50,81	77	53,83	44	63,3	36,81	****
3	APS	54	51,9	77	48,67	44	83,6	88,09	****
4	PE	53	3,84	76	4,6	33	6,12	26.46	****
5	EKS	53	7,16	74	6,7	41	5,21	20,51	****
6	SUM	53	6,75	74	6,9	41	4,19	51,52	****
7	N	53	3,51	76	4,1	43	5,97	55,76	****
8	K	53	6,29	76	6,71	43	5,25	13,38	**

Objaśnienia:

Poziom ufności ( p.u) oznaczono: n.i - nie istotny, oraz istotny :* < 0,05, ** < 0,01, *** <0,005, **** <0,001

Kolejna tabela nr 10, prezentuje wyniki badania istotności różnic między średnimi arytmetycznymi, badanymi testami „post hoc” we wszystkich grupach. Wnioski z tych analiz są następujące:

1/ testy diagnozujące poziom problemu alkoholowego różnią się możliwościami rozróżniania poszczególnych grup miedzy sobą, i tak:

a/ AUDIT rozróżnia w grupach „A”, „K” „U”;

b/ MAC-R i APS jedynie w grupach: „A” i „U”;

c/ AAS - w żadnej grupie.

2/ testy diagnozujące cechy osobowości,

a/ jedyną cechą osobowości, która nie różnicuje żadnej z grup jest cecha OTW,

b/ pozostałe rozróżniają co najmniej dwie grupy, najczęściej „K” i „U”;

3/ cechy temperamentu różnicują co najmniej dwie grupy. najczęściej „K” i „U”;

4/ skale kontrolne wzajemnie się „uzupełniają”, skala „L” rozróżnia grupy „A K”, skala „K” natomiast grupy „ K-U”.

Tabela 10

Analiza istotności różnic między średnimi w trzech grupach, wraz z testami „post-hoc”: Tukeya oraz Dunn'a

Table 10

Analysis of the significance of the differences between the averages in the three tested groups, together with the „post-hoc” tests: Tukey's and Dunn's

	X	M1 M2 p.u.			M1 M3 p.u.			M2 M3 p.u.
1	W	36,55	35,68	n.i.	36,55	42,55	*	35,68	42,55	**
2	AUDIT	4,83	6,37	**	4,83	27,6	**	6,37	27,6	**
3	MACR	50,81	53,83	n.i.	50,81	63,3	**	53,83	63,3	**
4	APS	51,9	48,67	n.i.	51,9	83,6	**	48,67	83,6	**
5	AAS	46,46	47,98	n.i.	46,46	50,65	n.i.	47,98	50,65	n.i.
6	L	42,66	52,7	****	42,66	44,84	n.i.	52,7	44,84	****
7	NEU	3,75	4,47	n.i.	3,75	6,88	****	4,47	6,88	****
8	EKS	7,16	6,7	n.i.	7,16	5,21	**	6,7	5,21	**
9	UGD	6,52	6,93	n.i.	6,52	4,64	****	6,93	4,64	****
10	SUM	6,75	6,9	n.i.	6,75	4,19	**	6,9	4,19	**
11	OTW	5,32	5,16	n.i.	5,32	5,26	n.i.	5,16	5,26	n.i.
12	Zw	7,2	6,96	n.i.	7,2	5,03	****	6,96	5,03	****
13	PE	3,84	4,6	n.i.	3,84	6,12	**	4,6	6,12	**
14	Ws	5,73	5,89	n.i.	5,73	4,72	n.i.	5,89	4,72	*
15	Re	3,75	4,17	n.i.	3,75	6,93	****	4,17	6,93	****
16	Wt	6,66	6,51	n.i.	6,66	5,27	***	6,51	5,27	***
17	Ak	6,35	5,7	n.i.	6,35	5,03	*	5,7	5,03	n.i.
18	N	3,51	4,1	n.i.	3,51	5,97	**	4,1	5,97	**
19	E	7,09	6,1	****	7,09	5,63	****	6,1	5,63	n.i.
20	P	3,7	3,31	n.i.	3,7	6,61	****	3,31	6,61	****
21	K	6,29	6,71	n.i.	6,29	5,25	n.i.	6,71	5,25	**

Objaśnienia:

Poziom ufności ( p.u) oznaczono: n.i - nie istotny, oraz istotny :* < 0,05, ** < 0,01; *** <0,005, **** <0,001

Znaczenie pozostałych symboli omówione jest w tekście.

Test „H” Kruskala_Wallisa oraz test „post hoc” Dunn'a zastosowano w przypadku wyników: Audit, MAC-R, APS, PE, EKS, SUM, N i K.

Nawiązując do treści postawionych hipotez należy stwierdzić, że:

1/ Grupy różnią się wskaźnikami poziomu problemu alkoholowego; różnice te wyglądają podobnie wg danych opartych na AUDIT i MAC oraz odmiennie wg danych skali APS. W pierwszym przypadku najniższy wskaźnik ma grupa „A”, najwyższy grupa „U”, co jest zgodne z hipotezą. W przypadku drugim, najniższy ma grupa „K” najwyższy grupa „U”- co nie jest zgodne z hipoteza

2/ Grupy różnią się strukturą cech osobowości:

a/ neurotyczność wykazuje najniższe natężenie w grupie „A”, najwyższe w grupie „U” - zależność zgodna z hipotezą;

b/ cecha ekstrawersji jest najniższa w grupie „U” najwyższa w grupie „ A” - zależność zgodna z hipotezą;

c/ psychotyczność jest najniższa w grupie „A” - najwyższa w grupie „U” co jest zgodne z hipoteza.

3/ Grupy różnią się strukturą temperamentu:

a/ najniższe natężenie cechy RE i PE ma grupa „A”, najwyższe zaś grupa „U” - co jest zgodne z hipotezą,

b/ najwyższe natężenie cechy ŻW i WT ma grupa „A” , najniższe grupa „U” - co jest zgodne z hipoteza;

c/ najniższe natężenie cechy AK ma grupa „K” najwyższe grupa „U” co jest sprzeczne z hipotezą.

2/ Nawiązując do treści hipotezy drugiej, stwierdzić należy, że została ona potwierdzona prawie w całości. Osoby badane różnią się także cechami osobowości oraz cechami temperamentu w sposób następujący:

a/ grupa I „Abstynenci - Karani”: różnice wystąpiły tylko w ekstrawersji (EPQ-R),

b/ grupa II „Abstynenci - Uzależnieni”: odnotowano różnice w zakresie następujących cech: ŻW, RE, WT, AK, PE (FCZ-KT); N, P (EPQ-R); EKS, NEU, UGD, SUM (NEO-FFI);

c/ grupa III „Karani - Uzależnieni”: ŻW, WS, RE, WT, PE (FCZ-KT); N, P, K (EPQ-R); NEU, UGD , EKS, SUM (NEO-FFI).

3.2.4. Ocena użyteczności zastosowanych metod badania osobowości i temperamentu

Psycholog prowadzący badanie kierowcy „po spożyciu” szuka metod, które umożliwią udzielenie odpowiedzi na pytanie podstawowe: jakie jest prawdopodobieństwo powtórzenia tego zachowania przez badanego kierowcę? Dąży on do zastosowania minimalnego zbioru metod przy zachowaniu maksymalnej trafności swych decyzji. Jednym z podstawowych warunków uzyskania tego efektu jest posługiwanie się tylko takimi metodami, których wyniki umożliwią psychologowi wnioskowanie o przynależności badanego kierowcy do jednej z wielu możliwych do wyróżnienia klas, np. „ grupa kierowców pierwszy raz zatrzymana - grupa ponownie zatrzymana”.

Celem zastosowanej w pracy analizy dyskryminacyjnej nie było udzielenia odpowiedzi o prawdopodobieństwie recydywy lecz uzyskanie odpowiedzi na następujące dwa pytania:

a/ które ze zmiennych rozróżniają kierowców zakwalifikowanych do trzech wyróżnionych poziomów problemu alkoholowego?

b/ które ze zmiennych są najbardziej przydatne?

Jedną z matematycznych metod, która umożliwia udzielenia jednoczesnej odpowiedzi na postawione pytania jest analiza dyskryminacyjna, którą zastosowano w sposób następujący. Najpierw dokonano transformacji wyników skali „APS” w grupie abstynenci, z uwagi na bardzo wysoką kurtozę rozkładu wyników; braki w danych zastąpiono wartościami średniej arytmetycznej. Wykonano analizę krokową postępującą, z następującymi opcjami:

- wartość „F” wprowadzenia kolejnej zmiennej = 1%;

- maksymalna liczba kroków równa liczbie wprowadzonych do modelu zmiennych.

Analizę dyskryminacyjną prowadzono w dwóch etapach; w pierwszym zbudowano funkcje dyskryminacyjne, w drugim dokonano klasyfikacji wyników z wykorzystaniem tych funkcji.

Procedurę krokową postępującą zakończono w chwili, gdy kolejna zmienna nie wniosła już do modelu istotnych statycznie informacji. Miarą wartości tej funkcji jest Lambda Wilkska lub cząstkowa Lambda Wilksa i wielowymiarowa statystyka „F”. Efektem końcowym tego postępowania jest zbiór zmiennych uwzględnionych w modelu, w tym wypadku budowę zakończono po dziesięciu krokach. Rezultaty tego postępowania przedstawia tabela nr 11. Najbardziej przydatnymi zmiennymi okazały się: AUDIT, APS, P, E, MAC-R, AAS, NEU, UGD, PE, RE. Poza modelem znalazły się następujące zmienne: WS, AK, EKS, OTW, SUM, N, WT i ŻW.

Table 11

Wyniki krokowej analizy dyskryminacyjnej; po 10. krokach analizy

Table 11

Results of the step discriminatory analysis; after 10 steps of the analysis

N = 187, L. Wilksa 0,116; (F 20,322)= 26,75, p <0,000

		Lambda Wilksa	Cząstkowa Lambda Wilksa	Poziom istotności
1	AUDIT	0,311	0,470	0,000
2	APS	0,197	0,753	0,000
3	P	0,151	0,970	0,085
4	E	0,152	0,963	0,046
5	MAC-R	0,153	0,957	0,028
6	AAS	0,148	0,988	0,37
7	NEU	0,151	0,965	0,055
8	UGD	0,149	0,981	0,211
9	RE	0,151	0,965	0,054
10	PE	0,151	0,970	0,080

Objaśnienia:

Znaczenie pozostałych symboli omówione jest w tekście i tab nr 1.

Największy udział w wyjaśnieniu zależności między cechami osobowości i temperamentu z poziomem problemu alkoholowego mają: psychotyzm i ekstrawersja a następnie neurotyzm, ugodowość, reaktywność emocjonalna i pereweratywność.

Celem dokonania interpretacji wyróżnionych funkcji dyskryminacyjnych, obliczono standaryzowane współczynniki zmiennych kanonicznych (tabela nr 13). Pierwsza funkcja dyskryminacyjna dzieli osoby badane ze względu na poziom problemu alkoholowego (AUDIT= 0,840) i wyjaśnia - wspólnie z innymi zmiennymi - ponad 89% wariancji (wartość skumulowana = 0.89). Natomiast druga funkcja dzieli grupy z uwagi na skłonność do uzależnienia (APS= 0,754) i wyjaśnia około 16% wariancji. Obie funkcje dyskryminacyjne są istotne statystycznie (tabela nr 12) na poziomie ufności p<0,000 - test χ².

Tabela 12

Wyniki w testu istotności obu funkcji dyskryminacyjnych

Table 12

Results of the significance test of both discriminatory functions

	Wartość własna	R kanon.	L.Wilksa	χ ^2	df	P
1	3,756	0,888	0,146	327,325	20
2	0,434	0,550	0,697	61,47	9	0,000

Table 13

Standaryzowane współczynniki dla zmiennych kanonicznych, po 10. krokach analizy

Table13

Standardised coefficients for the canonical variables, after 10 steps of the analysis

		Pierwsza 1	Pierwsza 2
1	AUDIT	- 0,840	- 0,423
2	APS	- 0,377	0,754
3	P	- 0,023	0,346
4	E	0,113	0,330
5	MAC-R	- 0,143	- 0,371
6	AAS	0,144	0,015
7	NEU	-0,217	-0,264
8	UGD	-0,102	-0,243
9	RE	0,177	0,434
10	PE	-0,102	- 0,374
	Warto	3,756	0,434
	Skum. prop	0.896	1,000

Objaśnienia:

Znaczenie pozostałych symboli omówione jest w tekście i tab nr 1.

Kolejnym krokiem było odwołanie się do średnich kanonicznych funkcji dyskryminacyjnej. Umożliwi to interpretację znaczenia każdej z wyróżnionych funkcji. Pierwsza funkcja dyskryminacyjna dokonuje głównie podziału między grupą uzależnionych (kolor zielony) od reszty badanych czyli: karanych (kolor czerwony) oraz abstynentów (kolor niebieski). Druga funkcja odróżnia głównie grupę abstynentów od osób pozostałych. Ilustruje to tabela nr 14 oraz wykres nr 1.

Tabela 14

Średnie kanoniczne obu funkcji dyskryminacyjnych

Table14

Canonical averages of both discriminatory functions

	Badani	Pierwsza 1	Pierwsza 2
1	Grupa „A”	1,837	0,768
2	Grupa „K”	0,595	- 0,720
3	Grupa „U”	-3,086	0,297

Na wykresie najwyraźniej rozgraniczona -od grup pozostałych -jest grypa „U”. Nieco słabiej natomiast funkcja rozgranicza grupy pozostałe, tzn. „A” i grupa „K”.

Analiza dyskryminacyjna umożliwia także dokonanie klasyfikacji wszystkich przypadków w oparciu o określone, w tej analizie, kryteria. Miarą tej klasyfikacji może być np. prawdopodobieństwo a posteriori przynależności do ustalonych grup lub kwadraty odległości Mahalanob od centroidów tych grup (Stanisz 2007).

Rys 1

Wykres konfiguracji punktów reprezentujących grupy osób badanych, w układzie wyznaczonym przez funkcje dyskryminacyjne

Fig 1

Configuration diagram of the points representing groups of the people tested,

in the system determined by the discriminatory functions

Objaśnienia:

Kolorem niebieskim oznaczono wyniki z grupy „A”;

Kolorem czerwonych oznaczono wyniki osób z grupy ”K”;

Kolorem zielonym oznaczono wyniki osób z grupy „U”.

Interpretując rezultaty analizy dyskryminacyjnej w aspekcie orzecznictwa psychologicznego kierowców, należałoby zwrócić uwagę na następujące fakty:

1. Każdą osobę można scharakteryzować prawdopodobieństwem przynależności do jednej z trzech wyróżnionych grup, Miarą tej przynależności jest np. prawdopodobieństwo a posteriori lub odległość Mahalanob od centroidów tych grup.

2. Wszystkie podzbiory mają odrębne jak i wspólne zakresy. W stosunku do niektórych badanych z obszaru zakresu wspólnego, należałoby przeprowadzić dodatkowe badania, celem ustalenia ich przynależności do grupy „kryterialnej”. Myśl tę najwyraźniej ilustrują trzy przypadki z grupy „K” (kolor czerwony), które to osoby charakteryzują się wynikami „typowymi” dla grupy „U” ( kolor zielony).

3. Przypadki podobne można wskazać także w stosunku do osób z grup pozostałych.

Analiza dyskryminacyjna wskazuje więc, że na podstawie znajomości posiadanych cech osobowości, cech temperamentu, oraz poziomu konsumpcji napojów alkoholowych można przewidzieć przynależność poszczególnych osób do jednej z wyróżnionych grup.

Natomiast nie zastąpi ona wiedzy i doświadczenia psychologa, gdyż nie zawsze tak jest, że osoba, która w testach oceniających poziom problemu alkoholowego uzyskuje wynik poniżej przewidzianej granicy (wyznaczonej najczęściej tzw. punktem odcięcia) nie będzie zdiagnozowana jako uzależniona, po przeprowadzeniu diagnozy klinicznej (Będkowska-Karpała i in. 2009).

Należy jednak podkreślić, że obraz ten może ulec zmianie po wprowadzeniu innych jeszcze zmiennych, np. wyników z kwestionariusza „TCI” Cloningera, czy wyników badania sprawności psychomotorycznej, co będzie kolejnym etapem prowadzonych badań.

4. Podsumowanie i wnioski

Postawione hipotezy zakładały różnicę między badanymi grupami. Osoby różniące się poziomem problemu alkoholowego różniły się także: a/ cechami osobowości, b/ cechami temperamentu oraz c/ postawą wobec badania.

Najmniejszym poziomem problemu alkoholowego charakteryzuje się grupa „A”; największym grupa „U”. Wyniki kwestionariusza AUDIT umożliwiają rozróżnienie poszczególnych grup na poziomie istotnym statystycznie (p. u. <0,05). Także i w przypadku drugiego kwestionariusza MAC-R najniższe wyniki uzyskała grupa „A” najwyższe grupa „U”. Wyniki różnią się, w stopniu istotnym statystycznie, jedynie między grupami „A” i „U” oraz między „K” -„U”. Na podstawie wyników skali APS można rozróżnić jedynie dwie pary grup: „A”-„U” oraz „K”-„U”. Skala AAS nie różnicuje żadnej z badanych grup.

Grupy różnią się niektórymi cechami osobowości i niektórymi cechami temperamentu, lecz nie ma takiej cechy, która rozróżniałby wszystkie grupy. Jest natomiast cecha osobowości, która nie rozróżnia żadnej z wyróżnionych par, jest to otwartość z kwestionariusza NEO-FFI. Dwie cechy temperamentu (WS, AK) oraz jedna cecha osobowości (N) różni tylko po jednej parze utworzonej z osób badanych. Wszystkie pozostałe cechy osobowości i cechy temperamentu rozróżniają głównie grupy:„A-U, K-U”. W tym aspekcie, przyjąć można, że prawie wszystkie cechy są przydatne w rozróżnieniu abstynentów od uzależnionych oraz karanych od uzależnionych.

Także postawy wobec badania są różne w poszczególnych grupach. Wysokie wyniki w skali „K” zaobserwowano w grupach „A” i „K” oraz nieco powyżej średniej w grupie „U”. W skali „L” żadna z grup nie przekroczyła wyniku granicznego (60-65 w skali T) i tym samym nie można - na tej podstawie - wnioskować o istnieniu postawy obronnej. O zróżnicowanej postawie obronnej można natomiast wnioskować na podstawie wyników w skali „K” z kwestionariusza EPQ-R. Najniższe wyniki uzyskała grupa „U”, średnie grupa „A” najwyższe grupa „K”. Wyniki różnią się jedynie między grupami „A-U” i „K-U”. Oznacza to, że postawami wobec badania nie różnią się jedynie grupa „A” i „K”.

Ocena przydatności badanych zmiennych w aspekcie orzecznictwa psychologicznego wskazuje, że najbardziej przydatne są następujące zmienne: P, E, z kwestionariusza EPQ-R; także NEU i UGD z kwestionariusza NEO-FFI, oraz PE, RE z kwestionariusza FCZ-KT.

Wnioski

1. Stwierdzone zależności uznać można za potwierdzenie postawionych hipotez. Określonym konfiguracjom cech temperamentu i cech osobowości towarzyszy określone natężenie problemu alkoholowego oraz odmienna postawa wobec badania.

2. Badania należy prowadzić dalej, co najmniej w trzech kierunkach. Pierwszy to działania zmierzające do skrócenia czasu badania, np. poprzez usprawnienie procesu badania; obecnie trwa ono około 90. minut i spotyka się czasem z niechęcią wśród osób badanych. Drugim kierunkiem działań byłoby sprawdzenie czy zależności stwierdzone w referowanej pracy zachodzą także w innych grupach. Trzecim kierunkiem byłoby poszukanie innych zmiennych, które mogą okazać się lepszymi od zaprezentowanych .

Podziękowania:

Praca mogła być zrealizowana dzięki zaangażowaniu się wielu osób. Tym osobom pragnę złożyć podziękowanie. Etap pierwszy realizowano we współpracy z psychologami z Wojewódzkiego Ośrodka Medycyny Pracy w Warszawie, tj.: mgr A. Kopą, mgr A. Zeman oraz mgr M. Madziarem. Etap drugi zrealizowano z udziałem psychologów z Wojewódzkiego Ośrodka Terapii Uzależnień i Współuzależnień w Pruszkowie: mgr B. Kosińskiej i mgr B. Kejres. Z podobnych powodów należą się także podziękowania pani mgr A. Łuszczyńskiej z Centrum Badań Psychologicznych w Sosnowcu. Podziękować także pragnę Dyrekcjom ww. Ośrodków, które wsparły swymi pozytywnymi decyzjami prowadzone przez ITS badania;. Pani A. Kuczmie, Dyrektorowi WOMP w Warszawie oraz Pani L. Rudzkiej i Panu B. Łozi - Dyrekcji Szpitala Tworkowskiego.

LITERATURA:

1. Babor T.F., Ramon de la Fuente Juan, Saunders John, Grant M., Test Rozpoznawania Zaburzeń Zachowania Związanych z Piciem Alkoholu - AUDIT, WHO; Wyd. PARPA, Warszawa 1998.

2. Będkowska-Karpała (red), Uzależnienia w praktyce klinicznej. Zagadnienia diagnostyczne, Parpamedia, Warszawa, 2009.

3. Brzozowski, P., Drwal, R.,Ł., Kwestionariusz Osobowości Eysencka, Polska adaptacja EPQR - Podręcznik, Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa,1995.

4. Bukasa, B., Co z nietrzeźwym kierowcą ?, Referat wygłoszony podczas Międzynarodowego Seminarium „Gambit”, Politechnika Gdańska, Gdańsk 2002.

5. Hauser J., Robakowski F., Zakrzewska M., Hornowska E., Samochowiec J., Czerski P., Polska wersja kwestionariusza „Temperament and Charakter Inventory” R.C. Cloningera, Studia Psychologiczne, 41,2,2003, 7-25.

6. Hornowska E., Kaliszewska K., Neurogenetyczna koncepcja osobowości R.C. Cloningera - związki z teoria PEN H.J. Eysencka oraz Modelem Wielkiej Piątki w ujęciu P.T. Costy i R.R. McCrae, Czasopismo Psychologiczne, 9, 1, 2003, 7-14,

7. Hornowska, E., Temperamentalne uwarunkowania zachowania, Wydawnictwo Naukowe Bogucki, Poznań 2003.

8. Hornowska E., Psychobiologiczna koncepcja osobowości R.C. Cloningera i jej związki z regulacyjną koncepcją temperamentu J. Strelaua, Czasopismo Psychologiczne, 11,2, 2006,131-143.

9. Hornowska, E., Temperament a zachowania ryzykowne. Wokół temperamentalnego

czynnika ryzyka uzależnień, Przegląd Psychologiczny, 49,3,2006, 243-258,

10. Ferguson, G., Tanake, Y., Analiza statystyczna w psychologii i pedagogiczne, PWN, Warszawa, 1997,

11. Jeżewska, M., Leszczyńska, I., Syldatk, J., Czerski, W., Cechy osobowościowe, temperamentalne i psychomotoryczne u sprawców wypadków drogowych oraz kierujących pod wpływem alkoholu, w: Psychofizjologiczne aspekty wypadków drogowych, Materiały Konferencyjne, Gdańsk 2004.

12. Jeżewska, M., Leszczyńska, Badanie psychologiczne kandydatów na kierowców - idea czy nakaz; propozycja metodologii badań - głos w dyskusji, w: Horst W., Dahlke G., (red) Bezpieczeństwo pracy kierowców; uwarunkowania psychologiczne i ergonomiczne; Politechnika Poznańska, Poznań 2008,

13. Kucharski, T., Współczesne sposoby przeprowadzania interpretacji wyników kwestionariusza MMPI-2, Wyd. Marszałek, Toruń 2004.

14. Masłowski S., i in , Metodyka psychologicznych badań kierowców, ITS, Warszawa,

15. Schell T., Chan K., Morral A., Predicting DUI recidivism: Personality, attitudinal, and behavioral risk factors, Drug and Alcohol Dependece, 82, 2005, 33-40.

16. Stanisz A., Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach medycyny, StatSoff Polska, Kraków 2007.

17. Strelau J., Zawadzki B., Psychologia różnic indywidualnych, w: Strelau J., Doliński D., (red) Psychologia; podręcznik akademicki, GWP, Gdańsk 2008.

18. Zawadzki, B., Strelau, J., Formalna Charakterystyka Zachowania-Kwestionariusz Temperamentu, PTP, Warszawa 1977.

19. Zawadzki, B., Strelau, J., Szczepaniak, P., Sliwińska, M., Inwentarz osobowości NEO FFI Costy i McCarae, Wyd. PT P, Warszawa .

Transport Samochodowy 1-2010

Cechy osobowości i …

74

75

---