Spis treści

I. Wstęp

Jedną z form aktywności oraz rozwoju człowieka od wieków jest turystyka. Miała ona olbrzymi wpływ na kształtowanie się nie tylko wnętrza oraz poglądów ludzi jak również historii całego świata . Początki rozwoju turystyki sięgają XIX wieku , gdyż właśnie wtedy rozpoczął się ruch turystyczny. Jako pierwsze w Wielkiej Brytanii w 1857 roku zostało założone stowarzyszenie Alpin Club , które miało charakter czysto turystyczny. Kolejne organizacje zaczęły powstawać w takich krajach jak Rzym, Stany Zjednoczone, Hiszpania , aż wreszcie dotarły do Polski . Z kolei pierwszą w Polsce organizacją jaka powstała z myślą o turystyce i turystach było Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie (dziś Polskie Towarzystwo Tatrzańskie) założone w 1873 roku. W kolejnych latach zaczęło pojawiać się ich coraz więcej m.in. zaistniałe w 1906 roku Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. W wyniku połączenia wymienionych przeze mnie dwóch polskich towarzystw w 1950 roku zrodziło się jedno o nazwie Polskie Towarzystwo Turystyczno - Krajoznawcze. W późniejszych latach tworzą się kolejne polskie związki zajmujące się turystyką, które z roku na roku zaczęły zyskiwać popularność nie tylko w kraju jak również za granicą (PTTK - Polskie Towarzystwo Turystyczno Krajoznawcze, GKKFiT - Główna Komisja Kultury Fizycznej i Turystyki, UKFiT - Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki , PZŻ - Polski Związek Żeglarski, PZK - Polski Związek Kajakowy, kluby alpinistyczne oraz turystyki podwodnej itp. ).

Turystyka od wieków cieszyła się wielką popularnością nie tylko wśród zapalonych turystów jak również pomiędzy zwykłymi ludźmi szukającymi w niej odpoczynku, wewnętrznej przemiany, poprawy stanu ducha czy choćby kondycji fizycznej. Jedną z najnowszych form turystyki jest ekoturystyka inaczej zwana turystyką łagodną lub zieloną. Z czasem stała się ona nie tylko na świecie, ale również w Polsce jedną z najbardziej popularnych form spędzania czasu. Jest ona przeciwieństwem masowej turystyki, która wpływa w bardzo niekorzystny sposób na środowisko naturalne. Dzięki temu można zaobserwować w przyrodzie wiele przekształceń co w rezultacie sprowadza się także do zwiększenia zanieczyszczenia wszystkiego co naturalne (kultura danego regionu, tradycje, zanieczyszczenia powietrza, wód, ziemi). I tu można by zastanowić się nad pytaniem czy jest to powód, dla którego tak wielu z nas dąży do uprawiania ekologicznej turystyki czy są może również inne przyczyny ?

Dzięki turystyce i ekoturystyce możemy zaobserwować wiele zmian, które zachodzą nie tylko w przyrodzie, ale także w ludziach - nas samych. Wielu z nas podróżuje, aby zmienić cos w swoim życiu. Oczekuje np. po konkretnej wyprawie jakiś zmian w swoim wnętrzu. Ma nadzieję, że kontakt z nieznaną dla niego dotąd przyrodą, kulturą czy tradycją innego kraju da mu poczucie przemiany duchowej.

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie ekoturystyki jako formy zwiedzania obszarów o wybitnych walorach przyrodniczych i kulturowych. Północno-wschodnia część Polski, szczególnie obszar zwany „Zielonymi Płucami Polski” może w przyszłości stać się szczególnie atrakcyjnym regionem pod względem turystyki ekologicznej. Jednak, aby pisać o ekoturystyce w tej części naszego kraju, należy najpierw przybliżyć nie tylko istotę ekoturystyki, ale i jej całe turystyczne zaplecze.

We wprowadzeniu przedstawiono najbardziej popularne rodzaje turystyki, ze szczególnym uwzględnieniem turystyki zrównoważonej jako jednej z form turystyki. Następnie odniesiono się do socjologicznych i psychologicznych aspektów ekoturystyki. Na koniec zaś przedstawiono genezę rozwoju poprzez ekoturystykę.

W rozdziale dotyczącym prawnych podstaw działalności ukazano podstawowe wiadomości z zakresu prawa turystycznego oraz aktualny stan prawny związany z turystyką.

Część kolejna ukazuje rynek ekoturystyczny w Polsce, a zatem przedstawiono zarys rozwoju ekoturystyki w Polsce, oraz działalność gospodarstw ekoturystycznych działających pod egidą ECEAT-Poland a także gospodarstw agroturystycznych. Tych pierwszych jest na terenie naszego kraju nieledwie sto, natomiast liczba gospodarstw jest wielokrotnie większa i stale wzrasta.

W ostatnim rozdziale omówiono działalność agroturystyki ekologicznej na konkretnym przykładzie, czyli w tym wypadku na przykładzie „Krainy Żubra”, jednej z najpiękniejszych okolic nie tylko Polski północno-wschodniej, ale w ogóle w skali kraju.

II. Wprowadzenie

II. 1. Rodzaje turystyki

Turystyka jest zjawiskiem przestrzennym, należy poznać zagospodarowanie turystyczne tej przestrzeni, stanowi przedmiot badań różnych dyscyplin, takich jak politologia, geografia, ekonomia, urbanistyka. Jest to specyficzny rodzaj migracji ludności, gałąź ekonomiki, sposób spędzania wolnego czasu w miejscu nie związanym ze stałym miejscem zamieszkania. Jednocześnie turystyka jest zjawiskiem psychologicznym, gdzie człowiek jest podmiotem podróżowania. Uznaje się ja także jako zjawisko społeczne, gdyż człowiek w trakcie podróży wchodzi w pewną rolę społeczną (rolę turysty) i w trakcie pobytu turystycznego następują kontakty społeczne.

Wyrażenia turystyka i turysta pochodzą od angielskiego słowa tour - podróż okrężna; francuskiego tour - podróż, przejażdżka. Początkowo bowiem za turystykę uznawano podróżowanie i odbywanie wycieczek. Natomiast za klasyczną definicje turystyki ogólno uznana została definicja W.Hunzikera z 1951r. „Przez turystykę rozumiemy zespół stosunków i zjawisk, które wynikają z podróży i pobytu osób przyjezdnych, o ile nie następuje w związku z tym osiedlanie i podjęcie działalności zarobkowej”.

Turystyka jest zatem zjawiskiem o bogatej i różnorodnej treści. Biorąc pod uwagę tylko jej aspekty społeczne i gospodarcze, należy uznać, iż ma ogromne znaczenie jako forma odpoczynku, relaksu, poznania, zdobywania wiedzy, regeneracji sił fizycznych i psychicznych człowieka. Istotną rolę pełni również w dziedzinie ekonomii. W dzisiejszych czasach turystyka jest jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się dziedzin gospodarki w wielu krajach i jest ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój gospodarczy miejscowości i regionów.

Fenomenem turystyki jest ogromne, nieprzebrane bogactwo różnorodności, którą udostępniają wyjazdy turystyczne. Przyciąga turystów ogromne zróżnicowanie każdego zakątka ziemi, odmienność istot żywych i świata nieożywionego.

Współczesna turystyka jest elementem życia właściwie każdego człowieka, który dzięki turystyce poznaje świat, przyrodę, ludzi i kulturę, który poprzez turystykę odpoczywa, relaksuje się i poprawia swój stan zdrowia. Aby to wszystko osiągnąć człowiek zaczyna podróżować, zwiedzać świat, pragnie odpocząć od codzienności. Dlatego też turystyka została podzielona na różne formy i rodzaje.

Według kryterium Światowej Organizacji Turystyki (WTO) wyróżnia się trzy główne rodzaje turystyki:

1. turystykę krajową - podróże mieszkańców po własnym kraju;

2. turystykę przyjazdową- przyjazdy do kraju osób zamieszkałych na stałe gdzie indziej;

3. turystykę wyjazdową - wyjazdy mieszkańców danego kraju za granicę.

W turystyce istotne jest jednak przede wszystkim to, że istnieje wiele odmian turystyki. Jedną z najbardziej znanych form jest turystyka krajoznawcza. Zgodnie ze słownikiem języka polskiego PWN krajoznawstwo oznacza „ruch społeczny popularyzujący wiedzę o kraju (regionie), między innymi przez organizowanie wycieczek, obozów wędrownych o charakterze poznawczo - dydaktycznym”. Jest to także poznawanie kraju, bądź regionu w zakresie różnych dziedzin, np. archeologii, geografii, historii, etnografii.

Natomiast według Z. Kruczka krajoznawstwo to „działalność turystyczna i krajoznawcza, prowadzona w czasie wolnym dla przyjemności lub zaspokojenia potrzeb społecznych, należą do podstawowych form szeroko pojętej rekreacji.”

Ta forma turystyki opiera się głownie na zdobyciu wiedzy o odwiedzanym kraju, regionie, czy miejscu. Wiodącą rolę odgrywają tutaj wiadomości z najrozmaitszych dziedzin, takich jak: archeologia, historia, geografia, biologia, etnografia, statystyka, ekonomia.

Inną formą turystyki jest turystyka kwalifikowana. Jest to cała baza turystyczna, zorganizowane miejsca i szlaki turystyczne, cała otoczka dla prawdziwych turystów. Turystyka ta, jako forma aktywności zaspokaja poza miejscem stałego zamieszkania potrzeby rozwoju i odnowy sił fizycznych i psychicznych, jak i potrzeby informacyjno - poznawcze. Jak pisze W. Gaworecki, turystykę tę uważa się za najistotniejszy i najważniejszy element współczesnej turystyki, często jako „matkę turystyki w ogóle”, a uprawiających ją - określa się jako „prawdziwych turystów”.

Turystykę kwalifikowaną można uprawiać indywidualnie i zespołowo, w grupach nieformalnych lub zorganizowanych niekiedy połączoną z elementami współzawodnictwa. Taka turystyka przewiduje nie tylko zwiedzanie w formie wycieczek składających się na pojęcie wędrówki czy obozu wędrownego, lecz także w formie stacjonarnej, np. w ramach wczasów, na koloniach letnich, na obozach różnego typu (żeglarskich, kajakowych, narciarskich), jak i na kilkudniowej wycieczce.

Można więc powiedzieć, iż turystyka kwalifikowana jest nowoczesną formą wypoczynku, czyli regeneracji sił fizycznych i psychicznych. Sprzyja temu okresowa zmiana środowiska społecznego i trybu życia, aktywności intelektualnej i emocjonalnej. Są to niewątpliwie bardzo pozytywne czynniki wpływające stymulująco na wybór aktywnej formy wypoczynku. Turystyka ta ma duże znaczenie społeczne ze względu na jej funkcje wychowawcze, edukacyjne i zdrowotne, jest ona również mało uciążliwa dla środowiska naturalnego i społecznego.

Ważna jest także turystyka zdrowotna. W. Gaworecki opisuje ją jako świadome i dobrowolne udanie się na pewien okres poza miejsce zamieszkania, w czasie wolnym od pracy w celu generacji ustroju dzięki aktywnemu wypoczynkowi fizycznemu i psychicznemu.

W definicjach wymienia się następujące motywy uprawiania turystyki zdrowotnej: odnowa sił jako główny cel, któremu jest podporządkowany tryb życia w miejscowości turystycznej, stan zdrowia uczestnika turystyki zdrowotnej określany jako stan wyczerpania lub przemęczenia, powodujący potrzebę spędzania urlopu we wskazany przez lekarza sposób, w miejscu i porze roku najbardziej odpowiedniej, oraz aktywny charakter wypoczynku, którego formy powinny być do­stosowane do indywidualnych możliwości turysty

Obecnie, kiedy ludzie mają coraz mniej czasu na wypoczynek, coraz popularniejsza formą staje się turystyka weekendowa, nazywana jest też wypoczynkiem świątecznym. Jej istotą jest krótkotrwały wypoczynek poza miejscem pracy i zamieszkania, ale w niezbyt dużej odległości od tych miejsc. Potrzeba odbudowy, zachowania oraz ochrony sił fizycznych i psychicznych współczesnego człowieka, po cotygodniowej pracy i życiu w zwłaszcza dużym mieście, stanowi ważny czynnik rosnącej popularności tego rodzaju turystyki.

Jednakże jedną z najważniejszych form turystyki w chwili obecnej wydaje się być turystyka zrównoważona, której należałoby się przyjrzeć bliżej.

II. 2. Turystyka zrównoważona jako jedna z form turystyki

Najogólniej mówiąc, turystyka zrównoważona polega na takim korzystaniu z zasobów materialnych i niematerialnych środowiska, aby była zachowana równowaga w sferze ekonomicznej, społecznej, ekologicznej i przestrzennej. Najważniejszym rezultatem jej rozwoju jest wzrost poziomu i jakości życia ludzi, zarówno mieszkańców regionów recepcji turystycznej jak i samych turystów.

Turystyka zrównoważona (zielona turystyka) dotyczy ruchu turystycznego, przyjaznego środowisku. Przeciwstawia się ją turystyce konwencjonalnej (masowej), która często narusza stan równowagi panujący w przyrodzie i nie liczy się z wymogami środowiska. Jest ważnym elementem rozwoju zrównoważonego, tak mocno promowanego przez Unię Europejską.

Rozwój zrównoważony to taki, który zaspokaja potrzeby współczesnych mieszkańców Ziemi, a jednocześnie zapewnia przyszłym pokoleniom możliwość realizowania ich własnych potrzeb. We wszystkich dziedzinach gospodarki odbywa się on w harmonii ze środowiskiem przyrodniczym i społeczno-kulturowym.

Turystyka zrównoważona ma następujące cele:

• propagowanie zdrowego stylu życia w harmonii z przyrodą;

• zachowanie zasobów przyrody i rdzennej kultury społeczności lokalnych;

• kreowanie nowych źródeł dochodów ludności miejscowej;

• wymusza w branży turystycznej ograniczenie ilości odpadów i nadmiernego zużycia energii i wody;

• stymuluje społeczności lokalne do zachowań proekologicznych.

Zauważyć przy tym należy, iż turystyka zrównoważona przynosi korzyści zarówno naturalnemu środowisku jak również społeczności lokalnej i branży turystycznej. Aby to osiągnąć należy turystykę podporządkować następującym celom:

• ekologicznemu,

• społecznemu,

• ekonomicznemu.

Można wyróżnić następujące cele ekologiczne:

• permanentna ochrona przyrody,

• pełna wiedza i świadomość potrzeb ochrony zarówno wśród ludności lokalnej jak i turystów.

Natomiast cele społeczne to:

• satysfakcja turystów,

• poprawa warunków życia ludności miejscowej,

• przedstawienie alternatywnych rozwiązań wobec turystyki masowej - powszechne promowanie turystyki zrównoważonej,

• traktowanie turystyki jako części lokalnej lub regionalnej kultury,

• umożliwienie wszystkim grupom społecznym poznawania atrakcji.

Wreszcie cele ekonomiczne to:

• poprawa stanu lokalnej gospodarki,

• tworzenie zaplecza dla miejscowej inicjatywy gospodarczej,

• tworzenia nowych miejsc pracy,

• wzrost generowania przychodu, który pozwala na utrzymanie obszarów przyrodniczych.

Można zatem przyjąć, iż turystyka zrównoważona to każda forma rozwoju turystycznego, zarządzania i aktywności turystycznej, która podtrzymuje ekologiczną, społeczną i ekonomiczną integralność terenów, a także zachowuje dla przyszłych pokoleń w nie zmienionym stanie zasoby naturalne i kulturowe tych obszarów.

Należy przy tym zaznaczyć, iż według Światowej Rady Podróży i Turystyki WTTC jest to tzw. nowa turystyka, która opiera się o partnerstwo sektora prywatnego i publicznego oraz koncentruje się na korzyściach nie tylko dla turystów, ale też lokalnych społeczności. Turystyka zrównoważona bierze także pod uwagę i respektuje środowisko przyrodnicze, społeczne i kulturowe.

Jednym z synonimów turystyki zrównoważonej jest pojęcie ekoturystyka. Jak podaje D. Zaręba, ekoturystyka to zjawisko przestrzenne, polegające na takim użytkowaniu i zagospodarowaniu turystycznym środowiska przyrodniczego, aby zapewnione było utrzymanie równowagi w systemach ekologicznych. Należy więc założyć rozwój takich form użytkowych, które nie zakłócą sprawności funkcjonowania przyrody. Natomiast podstawowe programy użytkowe regionów turystycznych powinny sprowadzać się do obsługi odpowiednich - wynikających z uwarunkowań przyrodniczych - form turystyki.

Generalnie ekoturystyką nazywa się turystykę o nastawieniu prośrodowiskowym, tj. dbającą o prawidłowy kontakt człowieka z przyrodą; uważa się, że ekoturystyka jest organizowana i uprawiana przez zainteresowanych zachowaniem naturalnego krajobrazu w jak najlepszym stanie. Jest to dość płytkie, powierzchowne choć mające zastosowanie do wybranych form wypoczynku rozumienie pojęcia ekoturystyki, ale nie wchodzące głębiej w zasady gospodarki turystycznej. Bowiem należy zauważyć, iż ekoturystyka zaś to też wymogi etyczne i zarządzania prośrodowiskowego w regionach, w przedsiębiorstwach, w skali lokalnej i w kategoriach polityki ekologicznej państwa.

Podsumowując, można przyjąć, iż turystyka zrównoważona to turystyka proekologiczna, tzn. uznająca priorytet praw przyrody nad gospodarczą działalnością człowieka przy jednoczesnym dążeniu do pełnego wykorzystania dla jego potrzeb zasobów naturalnych zgodnie z ich potencjałem (naturalnymi predyspozycjami) i bez zachwiania ich funkcji ekologicznych.

II. 3. Socjologiczne i psychologiczne aspekty ekoturystyki

Turystyka jest zjawiskiem przestrzennym i jednocześnie społecznym. Na początku lat 70-tych XX wieku profesor Kazimierz Libera do programu kierowanego przez siebie Międzynarodowego Ośrodka Studiów Wyższych nad Turystyką w Turynie wprowadził m.in. zajęcia z psychologii i socjologii turystyki. Od tego czasu socjologia turystyki doczekała się "prawa obywatelstwa" w wielu krajach. Prowadzone są badania empiryczne i ukazało się wiele publikacji z tego zakresu. Badania wykazują, że rozwijająca się turystyka ma wpływ zarówno: na środowisko, osoby uczestniczące w podróżach i na mieszkańców terenów odwiedzanych.

Można też scharakteryzować pewnego rodzaju hierarchię turystyki i jej miejsca w systemie potrzeb człowieka. Wydaje się, że usadowienie turystyki wysoko w systemie potrzeb człowieka wynika z faktu iż coraz częściej na turystykę patrzy się również z perspektywy uzyskania jak największej przyjemności. Dlatego też w ocenianiu miejsca turystyki w systemie potrzeb człowieka ważne jest również kilka innych aspektów między innymi aspekty zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa. Tej potrzebie będą odpowiadały wyjazdy lecznicze ale nie tylko bo patrząc na to pod innym kątem wyjazd handlowy również służy zaspokojeniu potrzeby bezpieczeństwa aczkolwiek bezpieczeństwa bytu w ogóle.

Aspekt przynależności odbijał się będzie w wyjazdach turystycznych do znajomych i rodziny. I ostatni prestiżowy aspekt związany z naszym miejscem w hierarchii społecznej, wyjazdy odbywane do znanych miejscowości w celu zapewnienia sobie prestiżu i zapewnienia poczucia „bycia kimś” w swoim środowisku. Jednakże najwyżej oceniane i wydaje się, że najwłaściwsze aspekty to potrzeba samorealizacji i ciekawości otaczającego nas świata.

Jerzy Suprewicz stwierdza, iż umiejscawianie ekoturystyki wysoko w systemie potrzeb człowieka w praktyce przedstawia się nieco inaczej. W świetle zaleceń Światowej Organizacji Turystyki poszczególnym poziomom potrzeb odpowiadają różne rodzaje turystyki. Twierdzi, że ich odpowiednikami będą podróże w celu zaspokojenia określonych potrzeb czy to ekonomicznych inaczej nazywanych egzystencjalnymi. Czy też kulturalne związane z rozwojem naszej osobowości, związane również z zaspokajaniem zwykłej ludzkiej ciekawości Zaspokajamy również nasze społeczne potrzeby takie jak imponowanie innym ludziom oraz może najważniejsza potrzeba w tej grupie potrzebę działania w grupie ludzi.

Co ważniejsze jednak, pomiędzy potrzebami ekonomicznymi i społecznymi funkcjonują dobra i wartości turystyczne. Zalicza się do nich dobra tworzone przez naturę, historię bądź w wyniku ludzkiej działalności, na które występuje popyt turystyczny. Można je podzielić na dwie pod kategorie: podstawowe i komplementarne. W ramach podstawowych wymienia się środowisko przyrodnicze, krajobraz, temperaturę czy obecność źródeł mineralnych. Obecność obiektów zabytkowych czyli walory historyczno kulturalne oraz nie mniej ważne walory wypoczynkowe i zdrowotne. Nie można zapomnieć także o folklorze danego regionu, zaczynając od budownictwa a na zwyczajach i obyczajach kończąc. Dobra komplementarne składają się z dwóch podstawowych elementów tj. z bazy materialnej tworzonej na potrzeby ruchu turystycznego a kończąc na zapleczu recepcyjnym, które tworzą przewoźnicy, piloci wycieczek itp.

Suprewicz dokonał analizy potrzeb turystycznych w sposób syntetyczny i stwierdził iż podstawową potrzebą bez której nie istniała by turystyka jest zmiana środowiska.

W literaturze można też spotkać różne klasyfikacje motywów leżących u podstaw aktywności turystycznej. K. Przecławski na podstawie badań wyłonił i uhierarchizował motywy sterujące aktywnością turystyczną młodzieży. Jako pierwszoplanowy uznał motyw związany z chęcią wypoczynku, następnie - zmiany otoczenia, przeżyć emocjonalnych, współuczestnictwa, zaś na samym końcu hierarchii znalazł się motyw poznawczy.

Interesującą propozycję klasyfikacji motywacji aktywności rekreacyjnej podaje R. Winiarski. Wyróżnia on siedem potrzeb i związanych z nimi motywów takiej aktywności. Zastrzega przy tym, że wyróżniony przez niego zbiór nie jest zamknięty, a zawiera jedynie najczęściej stwierdzane w badaniach empirycznych motywy. Winiarski zalicza do nich następujące dyspozycje: motywacyjną, aktywnościową, katartyczną, zdrowotną, emocjonalną, społeczną, ambicjonalną i poznawczą.

Z wcześniejszych zaś badań tego autora wynika, że w strukturze motywacji turystycznej młodzieży na czoło wysuwają się motywy poznawcze a następnie emocjonalne i katartyczne.

II. 4. Geneza rozwoju regionu poprzez ekoturystykę

Turystyka, choć w praktyce jak dotychczas często degraduje środowisko przyrodnicze, to jednak jako dziedzina, której naturalną bazą rozwoju są walory krajobrazowe, w porównaniu z innymi gałęziami gospodarczymi, ma szczególne predyspozycje do wdrażania w niej samej i poprzez nią zasad ekorozwoju.

Rozwój ekoturystyki wymaga przemyślanych proekologicznych zachowań i działań w skali indywidualnej i lokalnej, ale i proekologicznej polityki w odniesieniu do całego kraju, promującej ekorozwój w użytkowaniu turystycznym sieci, mającej funkcjonować wedle zasad wspólnych dla wszystkich krajów, które ją ustanowiły.

Przede wszystkim, zakładać można, że najpierw i lepiej będą się promowały jako przyrodniczo cenne obszary duże, dostarczające większej ilości wrażeń, w których warto spędzić dłuższy urlop. W większych regionach więcej jest funkcjonującej bazy turystycznej, rozwinięte są różne tzw. produkty turystyczne, które już wśród turystów są znane, pakiety usług, wycieczki, pobyty wczasowe, imprezy kulturalne, zwiedzanie obiektów zabytkowych itp., które są przedmiotem kupna-sprzedaży, czyli dostawcą obrotów pieniężnych na rynku turystycznym.

Obszary cenne przyrodniczo odwiedzane są oprócz zwykłych turystów i wczasowiczów także przez turystów przyrodników. Na wzór stylu bycia turystów przyrodników ekoturystyczne wycieczki odbywa się zwykle w małych, kilkuosobowych grupach, z uprzednim przygotowaniem się co do treści wyprawy, lub z wykwalifikowanym przewodnikiem. Jego pomoc jest nie zastąpiona w interpretowaniu przyrody, jest też konieczna dla jej głębszego poznania, wyłonienia wszelkich atrakcji i czerpania korzyści z takiej eskapady. Dotychczas rolę interpretatorów przyrody najlepiej spełniali pracownicy parków narodowych i krajobrazowych, nauczyciele i naukowcy zajmujący się edukacja ekologiczną w specjalnych placówkach do tego powołanych, często też byli to leśnicy nadzorujący turystykę w lasach.

Obecnie już powstaje kadra wykwalifikowanych przewodników-przyrodników, w tym najwięcej ornitologów, którzy nie są pracownikami lasów czy ochrony środowiska. Ale jak dotąd ekoturystykę rozwijają głównie jej uczestnicy - są to najczęściej cechujący się wysokim poziomem świadomości ekologicznej, nie rzadko zamożni turyści zagraniczni, którzy przemierzając najciekawsze rejony świata przenoszą doświadczenia organizatorów i model podróżowania do nowych promujących się poprzez przyrodę regionów.

Pamiętać też należy, iż nie tylko przyroda jest ważna w ekoturystyce, ale i żyjący w harmonii z nią ludzie. Na razie Polacy słyną z gościnności, otwartości na przybysza, który zachodzi pod dach naszego domu. Oprócz tego niezaprzeczalnego waloru polskich usługodawców, trzeba rozwijać ich drugą cechę - historycznie ukształtowaną miłość Polaków do rodzimego krajobrazu. Dziś musi ona znaleźć wyraz w codziennym poszanowaniu przyrody, uznaniu prymatu jej praw nad prawami ekonomii, do których włącza się poprzez zasady ekorozwoju poczucie odpowiedzialności za stan i przetrwanie dla następnych pokoleń zasobów naturalnych regionu. W gospodarce turystycznej trzeba bowiem pamiętać by nie stracić walorów, dla których ludzie przyjeżdżają do danego kraju, na dany obszar.

Turystykę masową, należałoby organizować z zachowaniem wszelkich środków ostrożności, jeśli musi się rozwijać to najlepiej żeby się koncentrowała w specjalnie wyznaczonych do tego ośrodkach, z których jedynie zainteresowani przyrodą będą penetrować wyznaczone tereny i poznawać ich osobliwości.

Należy poważnie podejść do rozwoju ekoturystyki, pomyśleć o strategii rozwoju ekoturystycznej oferty i produktu, a potem promocji regionu i promocji usługodawców zainteresowanych powiązaniem swej pracy zarobkowej z faktem ochrony przyrody na danym terenie.

By zaspokoić rodzący się popyt należy zadbać o podaż. Podaż na rynku ekoturystyki trzeba rozwijać wyprzedzająco w stosunku do popytu. Takie podejście jest niezbędne ze względu na konieczność specjalistycznego przygotowania oferty turystyki przyrodniczej i gospodarki turystycznej funkcjonującej zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. W tym przygotowaniu regionu - programów i bazy - nie ma jednolitych modeli. I choć potocznie się uważa, że ekoturyści nie wymagają hoteli w wysokim standardzie, to trzeba zaspokajać różne oczekiwania, różnych klientów. Można jednak przyjąć, że w warunkach polskich nasi goście zadowolą się dobrze wyposażoną kwaterą agroturystyczną, czy pensjonatem, ale spełniającymi standardy ekologiczne.

Dobrym atutem jest w takim przypadku widoczne oszczędne gospodarowanie wodą, energią, segregacja odpadów, stosowanie zorganizowanych przewozów, by ograniczać wielkość a zatem i uciążliwość transportu samochodowego.

Atutem będą potrawy regionalnej kuchni wykonane z ekologicznej żywności, biblioteczka zawierająca mapy i inne publikacje lub foldery przyrodnicze o obszarze (po polsku i w językach obcych). W miejscach gdzie to możliwe i nieszkodliwe przyrodniczo powinna być możliwość wypożyczenia odpowiedniego sprzętu np. roweru, kajaka, tratwy, lornetki itp.

Nieocenione są usługi dobrze znających teren i przyrodę mieszkańców regionu - lokalnych przewodników turystycznych, otwartych na wymianę doświadczeń z turystami i na rozwijanie swej wiedzy dzięki ich przekazom. Pamiętać należy, że najlepszą formą promocji jest przekaz z ust do ust, czyli polecenie przez turystę wracającego ze swego urlopu danej kwatery czy przewodnika znajomym, dlatego warto jest zadbać o jakość świadczonych usług.

III. Prawne podstawy działalności turystycznej

III. 1. Podstawowe wiadomości z zakresu prawa turystycznego

Prawo turystyczne to ogół norm prawnych regulujących rozmaite stosunki społeczne związane z podróżami trwającymi nie dłużej niż 1 rok poza środowiskiem rodzinnym w celach wypoczynkowych, poznawczych, hobbystycznych i w celu zaspokojenia potrzeb wędrowania, utrzymania sprawności fizycznej, zachowania zdrowia lub jego poprawy przez ruch.

Wejście w życie ustawy o usługach turystycznych zapełnia istotną lukę w polskim systemie prawnym. turystyka była jedną z nielicznych dziedzin, w której działalność nie była uregulowana ustawowo. Przyjęte w ustawie rozwiązania są zgodne z obowiązującymi w większości państw Unii Europejskiej. W szczególności w ustawie uwzględniono zalecenia Dyrektywy Rady Wspólnot Europejskich z dnia 13 czerwca 1990 roku w sprawie imprez turystycznych (90/314/eec), a także zalecenie Rady OECD dotyczące polityki w sprawie turystyki międzynarodowej oraz dotyczące informacji i ochrony turystów w związku z lotniczym pakietem usług turystycznych.

Celem nadrzędnym ustawy jest ochrona interesów konsumenta. Stąd też określone w ustawie formy ingerencji w procesy zachodzące na rynku turystycznym mają służyć przede wszystkim osiągnięciu tego głównego celu. Wydaje się, że w ustawie udało się to w stopniu zbliżonym do ustawodawstwa krajów europejskich.

Dotychczas obowiązuje tekst ustawy o usługach turystycznych z 29 sierpnia 1997 roku.

W ustawie o usługach turystycznych występują pojęcia, które zostały już zdefiniowane w innych obowiązujących ustawach oraz takie, które wymienione są w polskim ustawodawstwie po raz pierwszy. Do tej pierwszej grupy należą w szczególności pojęcia zdefiniowane w Kodeksie Cywilnym, ustawie o działalności gospodarczej oraz prawie dewizowym. Zgodnie z ustawą o działalności gospodarczej przez działalność gospodarczą w zakresie turystyki należy rozumieć działalność prowadzoną w celach zarobkowych i na własny rachunek przedsiębiorcy prowadzącego taką działalność.

W art.3 ustawy zdefiniowano co należy rozumieć przez takie użyte w ustawie określenia, jak: usługi turystyczne, agent turystyczny, usługi hotelarskie, turysta, odwiedzający, klient, przedsiębiorca krajowy i przedsiębiorca zagraniczny. W przepisie tym wprowadzono trzy rodzaje przedsiębiorców zajmujących się na polskim rynku turystycznym organizacją turystyki lub pośrednictwem w zakresie zawierania umów o świadczenie usług turystycznych. Są nimi: a. organizatorzy turystyki, tj. przedsiębiorcy organizujący imprezy turystyczne, b. pośrednicy turystyczni, tj. przedsiębiorcy, których działalność polega na wykonywaniu na zlecenie klienta czynności faktycznych lub prawnych związanych z zawieraniem umów o świadczenie usług turystycznych, c. agenci turystyczni, tj. przedsiębiorcy, których działalność polega na stałym pośredniczeniu w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych na rzecz organizatorów turystyki posiadających koncesję w kraju lub na rzecz innych usługodawców posiadających siedzibę w kraju. Wymieniona powyżej działalność stanowi z reguły, dla poszczególnych przedsiębiorców, podstawowy przedmiot działalności ich biur turystycznych.

Natomiast przez klienta ustawodawca rozumie zarówno osobę prawną, jak i fizyczną, dla których zawieranie umów o świadczenie usług turystycznych nie stanowi przedmiotu ich działalności gospodarczej. Klientem w rozumieniu ustawy nie będzie agent turystyczny ani pośrednik turystyczny, bo dla nich zawieranie umów stanowi przedmiot ich działalności gospodarczej, a będzie nim zakład pracy dokonujący na przykład zakupu miejsc wczasowych dla swoich pracowników, bo dla niego zawarcie umowy związanej z tym zakupem nie stanowi przedmiotu jego działalności gospodarczej.

Ustawodawca definiuje również przedsiębiorcę krajowego i zagranicznego. Przedsiębiorcą krajowym w rozumieniu ustawy jest każda osoba i jednostka organizacyjna utworzona zgodnie z polskim prawem i posiadająca siedzibę w kraju, w tym także spółka z udziałem kapitału zagranicznego, natomiast przedsiębiorcą zagranicznym jest osoba lub jednostka organizacyjna utworzona zgodnie z przepisami państw obcych i posiadająca siedzibę za granicą. Należy także zauważyć, że choć tego nie podkreślano w art.3, to ilekroć ustawodawca używa w ustawie określenia „świadczenie usług turystycznych”, to należy przez to również rozumieć świadczenie usług składających się na imprezę turystyczną, czyli świadczenie, którym jest impreza turystyczna.

Odnośnie prawa turystycznego wypowiada się także „Konstytucja RP” z 1997 r. Do konstytucyjnych podstaw prawa turystycznego zalicza się przede wszystkim zasada wolności działalności gospodarczej. Konstytucja proklamuje zasadę wolności działalności gospodarczej. wyraża się ona:

• w swobodzie podejmowania działalności gospodarczej - każdy kto spełnia warunki może podjąć działalność;

• w wykonywaniu działalności gospodarczej.

Zgodnie z prawem dział. gospod. jest wolne dla każdego na równych prawach, z zachowaniem warunków określonych w przepisach prawa. Ograniczają ją tylko ustalenia dotyczące koncesjonowania działalności gospodarczej oraz wydawania zezwoleń na jej wykonanie. Ustalony zakres koncesjonowania obejmuje 8 dziedzin, w tym mające znaczenie dla turystów usługi transportu lotniczego, przewozy kolejowe, budowę i eksploatację autostrad płatnych oraz usługi ochrony osób i mienia. Do reglamentacji (ograniczenia) dział. może dojść tylko w przypadku, gdy są spełnione warunki:

• dotyczące formy - tylko przepisy w randze ustawy

• tylko ze względu na ochronę ważnego interesu publicznego: bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne państwa, porządek publiczny, ważny interes państwowy, ochrona wolności obywateli.)

Inną podstawą konstytucyjną jest zasada ochrony własności, która polega na tym, że prawo własności jest chronione w sposób szczególny (bez względu na to komu przysługuje). Właściciel rzeczy ma zagwarantowane dwie swobody:

• korzystania z rzeczy (używania);

• jest uprawniony do swobodnego rozporządzenia rzeczą (może ją darować, sprzedać, zmienić, obciążyć hipoteką);

Uprawnienia te traktowane są jako uprawnienia bezwzględnie obowiązujące. Odstępstwo może nastąpić przepisami ustawy.

Wreszcie, na koniec, napisane jest iż prowadzenia działalności gospodarczej powinno się odbywać na równych prawach, wszyscy przedsiębiorcy powinni być równo traktowani (dotyczy to m.in. uzyskiwania gwarancji, zdolności kredytowej). W konsekwencji muszą być stosowane takie same kryteria prawne wobec wszystkich przedsiębiorstw.

Kwestie dotyczące podmiotów świadczących usługi regulują przepisy ustawy z 19 listopada 1999 r. Prawo dział. gospod. oraz ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych.

Nazwa „przedsiębiorstwo turystyczne” nie wynika z tekstu ustawy. Pod tą nazwą rozumiemy 3 grupy przedsiębiorstw:

• organizatorzy turystyki

• pośrednicy turystyczni

• agenci turystyczni

Może być również tak, że ten sam podmiot prowadzi świadczenie usług o charakterze organizatora, pośrednika, agenta turystycznego. Z zastrzeżeniem, że gdy dokonuje ściśle określonych czynności z klientem musi dokładnie określić w jakim charakterze on w tym wypadku występuje (np. pośrednik).

W turystyce istotną rolę zajmuje także ochrona publiczno-prawna przyrody, która uregulowana jest ustawą z 16 października 1991 r. o ochronie przyrody. Przez ochronę przyrody rozumie się zachowanie, właściwe wykorzystywanie i odnawianie zasobów przyrody, w szczególności tych, które mają postać dziko występujących (roślin i zwierząt), siedlisko tych roślin i zwierząt objętych szczególną ochroną, przyrodę nieożywioną. Celem ochrony przyrody jest utrzymanie procesów ekologicznych i procesów w ekosystemach w prawidłowym stanie, zachowanie dziedzictwa geologicznego, zapewnienie stałego istnienia gatunków roślin i zwierząt.

Z kolei publiczno - prawna ochrona dóbr kultury uregulowana jest przepisami ustawy z 15 lutego 1965 r., o ochronie dóbr kultury. Dobrem kultury są bogactwa naturalne i z tej racji powinny być chronione. Do dóbr kultury zalicza się każdy przedmiot ruchomy lub nie, dawny lub współczesny mający znaczenie dla dziedzictwa kulturowego o charakterze zabytku.

III. 2. Aktualny stan prawny

Zakres prawa turystycznego: trzeba pojmować jako obszar prawa prywatnego, którego rdzeniem jest tworzenie i funkcjonowanie podmiotów oraz normy odnoszące się do umów działalności turystycznych.

Warunki, jakie muszą spełniać kierujący działalnością w zakresie organizacji imprez turystycznych i pośrednictwa turystycznego są następujące:

• posiadanie kwalifikacji i dobrej reputacji przez osobę kierująca działalnością przedsiębiorstwa - osoba taka musi posiadać wykształcenie i praktykę oraz nie być karana za przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, wiarygodności dokumentów, mieniu oraz przeciwko obrotowi gospodarczemu;

• posiadanie zabezpieczenia finansowego - dla pokrycia kosztów powrotu klienta do kraju, gdy organizator turystki, wbrew obowiązkowi, nie zapewnia tego powrotu a także na pokrycie zwrotu wpłat wniesionych przez klientów w razie niewykonania zobowiązań umownych, zabezpieczenie to może mieć formę gwarancji bankowej, ubezpieczeniowej lub umowy ubezpieczenia na rzecz klientów.

Zezwolenie na działalność gospodarczą „organizatora turystyki” lub „pośrednika turystycznego” udziela się, jeśli są spełnione warunki:

• organizowanie imprez turystycznych lub wykonywanie pośrednictwa turystycznego stanowi podstawowy przedmiot jego działalności lub jest wyodrębnione organizacyjnie,

• zapewni kierowanie działalnością oraz działalnością samodzielnie dokonujących czynności prawnych oddziałów, filii i ekspozytur.

• przedstawi dowód zapewnienia pokrycia kosztów powrotu klienta do kraju, w wypadku, gdy organizator turystyki wbrew obowiązkowi nie zapewnia tego powrotu, a także na pokrycie zwrotu wpłat wniesionych przez klientów w razie niewykonania zobowiązań umownych.

• dysponuje lokalem odpowiednim do prowadzonej działalności.

Agent w ustawie o usługach turystycznych określony jest w sposób szczególny. Jest to przedsiębiorca, którego działalność podlega na stałym pośredniczeniu. Agent nie może uczestniczyć bezpośrednio w realizowaniu usług. Agent przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do stałego pośredniczenia za wynagrodzeniem przy zawieraniu umów z klientami. Przepisy ustawy o usługach turystycznych wykluczają możliwość zawierania przez agenta umów we własnym imieniu. Agent może działać na zlecenie organizatora turystyki, który ma zezwolenie na działalność w kraju.

Istnieją dwa źródła zagrożeń interesów konsumentów usług turystycznych, tj. o charakterze podstawowym i wynikających ze specyfiki poszczególnych rodzajów produktów turystycznych. Zagrożenie o charakterze ogólnym: niepełna i nierzetelna informacja o raz reklama, standaryzacja umów i sformalizowane procedury dochodzenia roszczeń. Zagrożenia wynikające ze specyfiki poszczególnych usług turystycznych: błędne informacje o jakości i zakresie usług hotelarskich, w zakresie transportu i usług gastronomicznych.

Ochrona prawna konsumenta koncentruje się na trzech głównych sferach:

• Ochronie bezpieczeństwa życia i zdrowia ludzkiego;

• Ochronie interesów ekonomicznych konsumentów;

• Zapewnieniu konsumentom odpowiedniej informacji i edukacji konsumentów.

Prawa turystów reguluje ustawa o usługach turystycznych. Zabezpiecza klientów prze nieuczciwymi sprzedawcami usług.

Organizator imprezy, wycieczki lub osoba działająca w jego imieniu jeszcze przed zawarciem umowy mają obowiązek podać klientowi:

• Wszelkie informacje o przepisach paszportowych, wizowych i przeciwwskazaniach zdrowotnych dotyczących uczestnictwa klienta w imprezie.

• Informacje o zawarciu umowy ubezpieczenia od kosztów rezygnacji z udziału w imprezie i ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków.

Istotne jest także to, iż organizator turystyki jest obowiązany poinformować klienta o szczególnych zagrożeniach życia i zdrowia na odwiedzanych obszarach oraz o możliwości ubezpieczenia z tym związanego. Dotyczy to także zagrożeń powstałych po zawarciu umowy. Organizator turystyki ma obowiązek zawarcia na rzecz osób uczestniczących w imprezach turystycznych umów ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków i kosztów leczenia.

IV. Rynek ekoturystyczny w Polsce

IV. 1. Rozwój ekoturystyki w Polsce

Pisząc o rozwoju polskiej ekoturystyki musimy zacząć od przybliżenia działalności ECEAT-Polska. Europejskie Centrum Rolnictwa Ekologicznego i Turystyki w Polsce jest stowarzyszeniem, które zainicjowało ideę turystyki w gospodarstwach ekologicznych. Głównym celem i zadaniem organizacji jest przede wszystkim promocja rolnictwa ekologicznego poprzez turystykę w gospodarstwach ekologicznych, a także edukacja w zakresie proekologicznych działań w środowisku wiejskim, głównie wśród dzieci i młodzieży. Stowarzyszenie to powstało w 1993 roku, a zarejestrowane zostało w styczniu 1994 r. Warto wspomnieć, iż do krajów współpracujących w ramach ECEAT należą między innymi: Szwecja, Grecja, Finlandia, Francja, Węgry, Łotwa, Niemcy, Czechy, czy Słowacja.

Ekoturystyka na obszarach wiejskich utożsamiana jest z wypoczynkiem w atestowanych, ekologicznych gospodarstwach rolnych. Zainteresowanie tą formą wypoczynku wynika przedewszystkim z faktu pozytywnego wpływu środowiska wiejskiego na nasze zdrowie, zarówno fizyczne jak i psychiczne, oraz rosnącej popularności żywności ekologicznej.

Jak już nadmieniono powyżej, prekursorem rozwoju polskiej ekoturystyki ECEAT-Poland: Jego działalność głównie na propagowaniu rolnictwa ekologicznego poprzez promowanie turystyki w ekogospodarstwach, a także edukacji, ochrony środowiska naturalnego oraz tradycji i kultury polskiej wsi.

Początkowo w projekcie EAT- EkoAgroTurystyka zapoczątkowanym przez ECEAT w 1993 roku, później przemianowanym na Turystykę Ekologiczną w Gospodarstwach Ekologicznych, uczestniczyło 16 gospodarstw. W roku 2003 było ich ponad 80. Obecnie, jest ich ok. 100, o czym napisane zostanie dokładnie później. Wydaje się, iż w tym miejscu warte przytoczyć słowa Petera Bisschopa, jednego z twórców sieci ECEAT:„doceńcie to co macie i sprzedajcie codzienność życia na wsi...Gdy następnym razem przyjadę do Polski, nie chciałbym kupić hot-doga, hamburgera ale coś swojskiego: czarny wiejski chleb, biały ser, oscypki. Dla nas wypoczynek na wsi to jak powrót do dzieciństwa, najnowocześniejszy sposób życia w harmonii z naturą, który jest najtrudniej osiągalne, najdroższy, tylko dla elity.”

Dlatego też powstała idea połączenia rolnictwa ekologicznego i turystyki. Ponieważ od początku ECEAT stał się organizacją międzynarodową, dużą grupę turystów odwiedzających gospodarstwa, stanowią obcokrajowcy: Holendrzy, Anglicy, Belgowie. Dla nich pobyt w Polsce to powrót do już niemal zapomnianych obrazów z dzieciństwa - ukwieconych łąk, lasów i pól ożywianych radosnym śpiewem ptaków.

Ekoturystyka w gospodarstwach rolnych, staje się coraz bardziej popularną formą wypoczynku. Świadczy o tym wzrastająca wciąż liczba gości wypoczywających w ekogospodarstwach.

W ciągu kilkunastu lat istnienia ECEAT-Poland realizował wiele projektów; wśród nich wymienić można następujące:

• Wspólna Kampania na rzecz Rolnictwa Ekologicznego;

• Edukacja ekologiczna w ekogospodarstwie - nowe formy współpracy wieś-miasto;

• Ekoturystyka w gospodarstwach szansą rozwoju dla gminy;

• Ekoturystyka zorganizowana - trasy piesze, rowerowe i konne w Karkonoszach i Karpatach;

• Warsztaty artystyczne w ekogospodarstwach (gra na bębnach, malowanie, ceramika i rzeźba);

• Rozwój Ekologicznej Świadomości - współpraca;

• Promocja ekoturystyki w Bilateralnym Rezerwacie Biosfery Karkonosze/Krkonose - współpraca;

• Wzmocnienie sytuacji społeczno-ekonomicznej kobiet prowadzących lub współprowadzących gospodarstwa - projekt demonstracyjny w rejonie Stryszowa;

• Gospodarstwa ECEAT a ochrona przyrody;

• Ekoedukacja szansą rozwoju lokalnego,

IV. 2. Działalność gospodarstw ekoturystycznych w Polsce

Wiarygodność producentów i produktów rolnictwa ekologicznego zapewnia kontrola, prowadzona przez upoważnioną jednostkę certyfikującą. Wprowadzony w Polsce system kontroli i certyfikacji tworzą:

• Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, jako organ upoważniający prywatne jednostki certyfikujące do prowadzenia kontroli i wydawania certyfikatów;

• Główny Inspektorat Skupu i Przetwórstwa Artykułów Rolnych, spełniający rolę urzędu nadzoru nad jednostkami certyfikującymi rolnictwo prowadzone metodami ekologicznymi i prowadzący rejestr producentów, którym przyznano certyfikaty zgodności;

• jednostki certyfikujące rolnictwo ekologiczne.

Pełna kontrola w gospodarstwach i przetwórniach odbywa się corocznie, oprócz tego mogą mieć miejsce inspekcje dodatkowe. Należy dodać, iż kontroli podlegają wszystkie obiekty gospodarstwa (uprawy, budynki inwentarskie i magazynowe, wybiegi dla zwierząt, maszyny i urządzenia, przechowalnie), a także dokumenty (księgi rachunkowe, dowody zakupów środków do produkcji oraz surowców, księga gospodarstwa, księgi hodowlane, etykiety i materiały reklamowe, wykaz sprzedanych produktów, bilans zbiorów i zakupionych surowców). Na podstawie protokołu z kontroli sporządzonego przez inspektora jednostki certyfikującej ocenia się, czy gospodarstwo lub przetwórnia spełnia wymagane kryteria i na podstawie tej oceny wystawia się certyfikat zgodności, który upoważnia do obrotu produktami rolnictwa ekologicznego. Przyjęło się, że kontrola obejmuje sposób produkcji, ponieważ to w jakich warunkach i w jaki sposób się produkuje, decyduje o jakości żywności; produkty bada się tylko w przypadku uzasadnionych wątpliwości lub podejrzeń.

Główny cel ECEAT-Poland to promocja i propagowanie turystyki w gospodarstwach ekologicznych, która daje gwarancję udanego wypoczynku, pobytu w serdecznej i rodzinnej atmosferze, gdzie oferowana gościom żywność pochodzi przede wszystkim z upraw zgodnych z zasadami rolnictwa ekologicznego. Turystyka ekologiczna ma alternatywny charakter wobec masowej turystyki i jest adresowana do ludzi o dużej wrażliwości na przyrodę, świadomych zagrożeń, jakie niesie rozwój "przemysłu turystycznego", czym jest niewątpliwie niekontrolowany rozwój turystyki w ekskluzywnych hotelach, pensjonatach i wielkich kurortach. Członkami ECEAT-Poland są rolnicy zajmujący się produkcją metodami ekologicznymi i przyjmowaniem gości w swoich gospodarstwach. W większości z nich stanowią rolnicy, których gospodarstwa posiadają już certyfikat producenta żywności ekologicznej lub są w okresie przestawiania na metody ekologiczne. W chwili obecnej (połowa 2006 r.) do ECEAT-Poland należy około 100 gospodarstw z terenu całej Polski. Położone są one w sześciu głównych regionach Polski.

Rysunek 1. Sześć głównych regionów Polski

 
 

Źródło: http://www.poland.eceat.org/czlonkowie.htm

Przyrost gospodarstw ekoturystycznych na przestrzeni trzech ostatnich lat przedstawia Wykres 1.

Wykres 1 Gospodarstwa ekoturystyczne w latach 2004-2006

Źródło: opracowanie własne na podstawie http://www.poland.eceat.org/czlonkowie.htm

Jak widać na powyższym wykresie, w regionie I (Pomorze) obecnie 13 gospodarstw posiada certyfikat ECEAT i prowadzi działalność ekoturystyczną, a jeszcze dwa lata temu takich gospodarstw było zaledwie 4. Region II (Mazury/ Podlasie) jest reprezentowany przez 16 takich gospodarstw, a dwa lata wczesniej było ich o połowę mniej. Region III to Wielkopolska z dziesięcioma ekoturystycznymi gospodarstwami, gdzie przez dwa lata co roku przybywały po dwa gospodarstwa - w roku 2004 było ich 6. Region IV (Mazowsze) jest i był najuboższy w gospodarstwa tego typu; dwa lata temu mógł się „pochwalić” zaledwie trzema gospodarstwami, a obecnie są tylko 4, czyli przez dwa lata przybyło zaledwie 1 gospodarstwo. Niewątpliwie najwięcej gospodarstw ekoturystycznych znajduje się na południu Polski. W regionie V (Sudety) odnotowano ich 27 (dwa lata temu Sudety mogły się poszczycić 23 gospodarstwami). W regionie VI (Karpaty) - takich gospodarstw jest obecnie 26. Ogółem zatem jest ich 98. Zaznaczyć jednak należy, iż różnorodne walory naturalne i kulturowe Polski oraz sprzyjające warunki polityczno-ekonomiczne w kraju i za granicą wyraźnie determinują kierunek rozwoju rodzimego rynku usług turystycznych. Polska jest w tej komfortowej sytuacji, że ma możliwość dokonania wyboru.

Najsilniejszym atutem Polski, na tle innych krajów europejskich, jest bogate dziedzictwo przyrody stanowiące podstawowy surowiec dla ekoturystyki. Nawet przemysł ciężki, którego rozwój lansowano w czasach komuniz­mu, degradujący środowisko, nie zdążył zniszczyć naturalnych krajobrazów, które możemy teraz eksponować na plakatach i folderach turystycznych. Paradoks polega na tym, że owo „zacofanie" rozwojowe i ekonomiczne przy­padkiem uchroniło przed nadmierną eksploatacją wiele terenów natural­nych. I chociaż pamiątką po tamtych czasach jest dziś wysoki stopień skaże­nia środowiska, w szczególności powietrza, wód i lasów, w miarę upadania największych przemysłowych trucicieli, sytuacja ekologiczna środowiska po­prawia się. Oczywiście do czasu, aż w najcenniejsze tereny wkroczą nowe inwestycje wielkiej skali, tym razem już nie przemysłowe, ale usługowe, a wśród nich także turystyczne.

Zróżnicowanie krajobrazu Polski, ściśle powiązane z różnorodnością warun­ków klimatycznych i glebowych, przejawia się w urozmaiconych formach ukształtowania powierzchni ziemi, budowie geologicznej i rozmaitej szacie roślinnej. Z różnorodnością warunków terenu wiąże się możliwość uprawia­nia wielu form ekoturystyki Amatorzy ekoturystyki bardziej aktywnej mogą brać udział w spływach kajakowych na Czarnej Hańczy, Krutyni, mogą być także uczestnikami wędrówek konnych przez Polesie, rajdów pieszych przez pasma Sude­tów, eskapad rowerowych po ziemi lubuskiej, wypraw na nartach biegowych przez Pogórze Karpackie albo zjazdów na nartach turystycznych ze szczytów Tatr, Babiej Góry lub bieszczadzkich połonin.

Już teraz wielką popularnością cieszy się odpoczynek w gospodarstwach agroturystycznych, które stanowią niejako pierwszy krok w kierunku ekoturystyki sensu stricto. Działalność tychże gospodarstw zostanie przybliżona w następnym punkcie, jest bowiem ich już tak wiele, iż stanowią one doskonały przykład działalności turystyki o podłożu ekologicznym.

IV. 3. Działalność gospodarstw agroturystycznych w Polsce

W latach 90-tych rozpoczął się intensywny rozwój agroturystyki, lecz nie przeprowadzano badań, które określiłyby ilość takich gospodarstw w Polsce. W wielu spisach nie uwzględniano tej formy działalności, dlatego też trudno jest określić rozmiar agroturystyki w pierwszej fazie jej rozwoju.

Pięć lat temu, w roku 2000 przeprowadzono Powszechny Spis Rolny, ale, jak już wspomniano, nie uwzględniono w nim działalności związanej z agroturystyką i turystyką wiejską. Z opracowań GUS z roku 2001 działalność określona jako „Hotelarstwo i sezonowy wynajem pokoi” prowadzona była 8332 spośród ogólnej liczby 3066535 gospodarstw rolnych, co stanowi 2,7% ogółu gospodarstw. Podczas spisu rolnego 3117 właścicieli gospodarstw rolnych i 3113 właścicieli działek podało informację, że działalność związana z turystyką wiejską stanowi główny kierunek działalności ich gospodarstwa. W tej grupie znajdują się zarówno rolnicy świadczący swe usługi w zakresie agroturystyki, jak i turystyki wiejskiej.

Badania te wykazały, że w 2000 roku było już 2068 gospodarstw, które świadczyły usługi turystyczne. Jednak zainteresowanie działalnością pozarolniczą turystyczną ze strony właścicieli indywidualnych działek rolnych, którzy stanowili - 9,93% ogółu gospodarstw, było większe, niż ze strony indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni większej niż 1 ha (8,18% ogółu gospodarstw). Działalność obejmująca hotelarstwo i sezonowy wynajem pokoi była trzykrotnie bardziej popularna wśród właścicieli indywidualnych działek (8,24% liczby gospodarstw prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą), niż w grupie indywidualnych gospodarstw rolnych (2,83% liczby gospodarstw prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą). Wśród gospodarstw indywidualnych hotelarstwem i sezonowym wynajmem pokoi zajmowało się 0,23 ogółu gospodarstw w grupie, natomiast w grupie właścicieli indywidualnych działek rolnych tą działalnością zajmowało się 0,34% ogółu gospodarstw.

Z badań GUS wynika, że średni wskaźnik wzrostu liczby gospodarstw świadczących usługi „hotelarstwo i wynajem pokoi”, miał w latach 2000-2005 wartość 1,12. Jednocześnie liczba gospodarstw typowo agroturystycznych również systematycznie wzrastała. W roku 2002 było w Polsce 3959 takich gospodarstw, które oferowały 32550 miejsc noclegowych. Z kolei rok później (2003 r.) było ich już 4693 i dysponowały 40123 miejscami. Z informacji z ośrodków doradztwa rolniczego wynika, że w roku 2005 usługi agroturystyczne były świadczone przez około 5800 gospodarstw .

Polska jest krajem bardzo zróżnicowanym, jeżeli chodzi o rozkład liczby gospodarstw agroturystycznych w poszczególnych województwach. Prekursorami agroturystyki w Polsce były przede wszystkim województwa północnej i południowej części kraju i właściwie te województwa przodują w ogólnej statystyce liczby gospodarstw agroturystycznych, co widać dobrze w tabeli 1. Z tabeli wynika również, że w tych województwach jest również najwięcej skategoryzowanych gospodarstw.

Powodem nierównomiernego rozwoju agroturystyki w kraju są przede wszystkim:

• Zróżnicowanie przyrodnicze kraju

• Nierównomierność ekonomiczna krajów

• Przeszłość historyczna

• Położenie geograficzne (odległość od źródeł ruchu)

• Tradycje wypoczynkowe.

Wyżej wymienione czynniki mają istotny wpływ na to, że poszczególne kwatery, a nawet całe wsie różnią się:

• Sposobem zagospodarowania przestrzennego wsi i rodzajem zabudowy

• Charakterem ekonomicznym gospodarstw agroturystycznych

• Architekturą budynków

• Standardem oferowanych usług.

Tabela 1. Usługi agroturystyczne w roku 2005

Województwo	Liczba gosp. agroturystycz-nych	Liczba oferowanych miejsc	Liczba gosp. skategoryzowa-nych	Liczba miejsc w gosp. skategory-zowanych	Liczba osób spędzających wakacje w gosp. agroturystyce-nych
Dolnośląskie	250	3945	47	560	62320
Kujawsko-pomorskie	195	1394	28	245	14842
Lubelskie	256	1636	31	251	7275
Lubuskie	74	865	29	325	4163
Łódzkie	154	1171	1	6	2945
Małopolskie	1227	13603	98	1079	41904
Mazowieckie	214	2389	15	155	6432
Opolskie	68	544	27	270	1850
Podkarpackie	429	3617	97	647	6570
Podlaskie	543	4403	86	706	13684
Pomorskie	617	6105	105	464	14089
Śląskie	167	2308	0	0	3037
Świętokrzyskie	206	1683	69	29	16480
Warmińsko-mazurskie	1000	5000	100	900	125000
Wielkopolskie	249	2168	22	192	18630
Zachodniopomorskie	140	758	15	0	2814

Źródło: Opracowanie Ministerstwa Rolnictwa, „Działanie w zakresie agroturystyki i turystyki wiejskiej”

Przede wszystkim należy zauważyć, iż w regionie mazursko-suwalskim i województwie małopolskim znajduje się najwięcej gospodarstw agroturystycznych. Na Mazurach znajdują się gospodarstwa o najwyższym standardzie w stosunku do innych regionów kraju. Szczególnie są to kwatery nastawione na turystów niemieckich i bogatszych Polaków. W stosunku do Mazur, Suwalszczyzna charakteryzuje się standardem niższym, ale z drugiej strony, jest on wyższy niż w Polsce centralnej.

Natomiast kwatery na Kaszubach i w Borach Tucholskich znajdują się w większości w gospodarstwach pozarolniczych i mają wysoki standard, ale nie brakuje również na tym terenie gospodarstw typowo agroturystycznych. Znajdują się one przede wszystkim w ubogich wsiach Borów Tucholskich.

Agroturystyka w Sudetach i na Dolnym Śląsku skierowana jest szczególnie, podobnie jak na Mazurach, do turystów niemieckich. Dodatkowo zaś jest ściśle związana z niemiecką turystyką etniczną. Jednakże dużą przeszkodą dla rozwoju agroturystyki na tym terenie jest zanieczyszczenie środowiska naturalnego, co wraz z niejakim zamknięciem niektórych grup społecznych, jest trudne do przezwyciężenia, mimo wielu działań organizacyjnych.

Z kolei w Beskidach i na Podhalu rozwój prywatnej gospodarki wczasowej w postaci nowego budownictwa pensjonatowego, przyczynił się do tego, że typowa agroturystyka występuje tutaj w niewielkim stopniu. Większość ofert na wsi można tutaj zakwalifikować raczej do turystyki wiejskiej. Mało jest tutaj rolników, dla których wynajmowanie kwater jest dodatkowym dochodem obok działalności rolniczej.

Natomiast na terenach wschodnich kraju, tj. Podlasie, Mazowsze, Kurpie, Zamojszczyzna, agroturystyka jest najsłabiej rozwinięta. Pomimo tego charakteryzuje się wieloma cechami „klasycznymi”, to znaczy - kwatery znajdują się w prawdziwych gospodarstwach, a turyści mają okazję poznać wiele zwyczajów i obyczajów związanych z polską wsią. W wielu gospodarstwach można uczestniczyć w pacach polowych, pomagać w przygotowywaniu tradycyjnych polskich potraw. Znajdują się tutaj gospodarstwa zarówno o wysokim standardzie, jak i o niższym standardzie oraz z różnorodnymi ofertami, co w znacznym stopniu pozwala zróżnicować ceny.

W rozdziale następnym zostanie przedstawiony przykład agroturystyki ekologicznej na Podlasiu. Na przykładzie poznamy jak w chwili obecnej władze tego regionu starają się połączyć zasady ekoturystyki z agroturystyką. Z jednej strony mamy w regionie dobrze rozwijającą się ekoturystykę, bowiem przede wszystkim jest to obszar Zielonych Płuc Polski, a zatem teren najczystszy ekologicznie, mamy wiele do zaoferowania turystom pragnącym uprawiać tę odmianę turystyki (wiele parków krajobrazowych, wiele dziewiczych terenów doskonałych do obserwowania przyrody), z drugiej jednak strony wciąż Podlasie nie może pochwalić się wystarczającą ekoturystyczną bazą noclegową.

V. Omówienie działalności ekoturystycznej w „Krainie Żubra” na Podlasiu

V. 1. Uwarunkowania rozwoju agroturystyki w „Krainie Żubra”

W świadomości przeciętnego turysty, nie tylko z innych regionów Polski, ale też z Podlasia, jedyną godną uwagi atrakcją turystyczną całej Krainy Żubra jest Białowieża z Białowieskim Parkiem Narodowym i rezerwatem pokazowym żubrów. Co więcej, przekonanie to, jako utarty od lat stereotyp, podziela również większość mieszkańców regionu.

Jednym z celów akcji promocyjnej musi stać się obalenia tego stereotypu. Bowiem w niczym nie umniejszając wyjątkowych walorów BPN i białowieskiej ostoi żubra, które są w istocie i pozostaną najważniejszymi walorami turystycznymi Krainy Żubra, mającymi rangę międzynarodową, należy przekonać turystów, że nie są to bynajmniej jedyne atrakcje tego regionu.

Autor koncepcji rozwoju turystyki na obszarze „Krainy Żubra” uważa, iż działania te prowadzić należy kilkoma torami. Pisze on, iż przede wszystkim należy przekonać turystów, że Puszcza Białowieska to nie tylko BPN, ale równie ciekawe, a może pod niektórymi względami ciekawsze są inne rejony Puszczy. Drugi kierunek działań promocyjnych i marketingowych to uzmysłowienie turystom, że Kraina Żubra to nie tylko Puszcza Białowieska, ale także inne niezwykle interesujące obszary przyrodnicze, takie jak Puszcza Knyszyńska, czy doliny rzek Narew i Bug. Rąkowski, za trzeci, i chyba najważniejszy kierunek działań uważa wypromowania Krainy Żubra jako obszaru niezwykle interesującego nie tylko pod względem przyrodniczym, ale także unikatowego pod względem kulturowym, z niespotykaną w innych częściach Polski różnorodnością etniczno-religijną oraz największymi i najlepiej w kraju zachowanymi zwartymi zespołami tradycyjnej drewnianej zabudowy wiejskiej.

Rysunek 2 Mapa Krainy Żubra

Źródło: Puszcza Białowieska. Część polska. Mapa przyrodnicza 1:50 000, wydanie drugie, PTOP Białowieża b.r.w.

Na koniec, należy zaznaczyć, iż równie ważne jest przekonanie o tym przedstawicieli lokalnych społeczności, bo tylko wówczas skłonni będą oni zaangażować się na rzecz rozwijania nowych form turystyki w miejscach i regionach uważanych dotąd za „nieturystyczne”, a także na rzecz aktywnej ochrony walorów kulturowych regionu jako niespotykanej gdzie indziej atrakcji i jednego z „magnesów” przyciągających turystów.

Należy zaznaczyć, iż jako „Kraina Żubra” określa się obszar 26 jednostek samorządowych położonych w pięciu powiatach południowo-wschodniej części województwa podlaskiego przyległej do granicy z Białorusią. Są to następujące gminy i miasta (część z nich jest członkami Stowarzyszenia Samorządów Euroregionu „Puszcza Białowieska”):

Tabela 2 Gminy i miasta wchodzące w skład „Krainy Żubra”

Powiat	Miasto	Gmina
siemiatycki	Siemiatycze	Siemiatycze
		Mielnik
		Nurzec Stacja
		Milejczyce
		Dziadkowice
Bielski	Bielsk-Podlaski	Bielsk-Podlaski
		Boćki
		Orla
hajnowski	Hajnówka	Hajnówka
		Białowieża
		Czeremcha
	Kleszczele	Kleszczele
		Czyże
		Dubicze Cerkiewne
		Narew
		Narewka
białostocki	Supraśl	Supraśl
	Czarna Białostocka	Czarna Białostocka
		Michałowo
		Gródek
Sokólski	Sokółka	Sokółka
		Szudziałowo
		Krynki

Źródło: opracowanie własne na podstawie G. Rąkowski, Koncepcja rozwoju turystyki na obszarze „Krainy Żubra”, Hajnówka 2004, s. 8-10.

Całą Krainę Żubra zamieszkuje ok. 120 tys. osób, a największymi miastami regionu są stolice powiatów: Bielsk Podlaski, Hajnówka, Sokółka i Siemiatycze. Natomiast, pod względem geograficznym Kraina Żubra obejmuje wschodnią część Niziny Północnopodlaskiej z mezoregionami: Wzgórza Sokólskie, Wysoczyzna Białostocka, Wysoczyzna Bielska, Wysoczyzna Drohicka oraz Dolina Górnej Narwi i Podlaski Przełom Bugu.

Krajobraz regionu jest nie tylko urozmaicony, ale i pofałdowany. Najwyższe wzniesienie znajduje się na Wzgórzach Sokólskich pod Sokółką - 232 m n.p.m., a najniższy punkt to dolina Bugu pod Ogrodnikami - 114 n.p.m. Niemal cały obszar leży w dorzeczu Wisły, a największymi rzekami są dzieląca region na dwie niemal równe części Narew oraz jej dopływ Bug, który wyznacza południową granicę Krainy Żubra. Inne większe rzeki regionu to dopływy Narwi: Narewka z Hwoźną, Łoknica, Orlanka oraz Supraśl ze Słoją, Sokołdą i Płoską oraz dopływy Bugu: Leśna Prawa, Moszczonna i Nurzec z Nurczykiem i Leśną.

Dodać też należy, iż w porównaniu z pozostałą częścią województwa podlaskiego region Krainy Żubra ma nieco gorszą dostępność komunikacyjną, związaną z jej peryferyjnym, przygranicznym położeniem. Niestety mniejsze znaczenie niż niegdyś odgrywają koleje.

Z drugiej zaś strony Kraina Żubra to jeden z najciekawszych przyrodniczo i najmniej zanieczyszczonych regionów kraju. Jest to kraina wielkich puszcz, zachowanych w naturalnym stanie dolin rzecznych i harmonijnego rolniczego krajobrazu kulturowego. „O wartości przyrodniczej Krainy Żubra świadczą liczne obszary chronione, różnej rangi. Do najcenniejszych należą Białowieski Park Narodowy i Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej, Obszary Chronionego Krajobrazu „Dolina Bugu”, „Dolina Narwi”, „Puszcza Białowieska” i „Wzgórza Sokólskie” oraz kilkadziesiąt rezerwatów przyrody”.

Szczególnego rodzaju obszarami, stanowiącymi naturalne korytarze ekologiczne, a równocześnie będące akcentem urozmaicającym krajobraz, są doliny największych rzek: Bugu i Narew. Duże znaczenie przyrodnicze maja także doliny mniejszych cieków: Nurca, Leśnej, Narewki, Orlanki, Supraśli, Sokołdy i Świsłoczy.

Kraina Żubra to także jeden z najczystszych regionów Polski. Poziom zanieczyszczenia powietrza i wód, oraz zagrożenia hałasem należy do najniższych w kraju. Jest to czynnik sprzyjający rozwojowi turystyki oraz działaniom ten rozwój wspomagających, jak np. produkcja zdrowej żywności.

Kraina Żubra to jeden z najciekawszych pod względem kulturowym regionów w kraju. Decyduje o tym przede wszystkim różnorodność kulturowo-religijna związana z położeniem na polsko-białorusko-ukraińskim pograniczu etnicznym oraz najlepiej w kraju zachowany wiejski krajobraz kulturowy z doskonale wkomponowanymi w pejzaż wsiami o cennych układach osadniczych i zwartymi zespołami tradycyjnej drewnianej zabudowy.

Fotografia 1 Centrum edukacji przyrodniczej im. J. Karpińskiego

Źródło: www.ga.com.pl/bialow1.htm

Szczególnym przykładem obszaru o wyjątkowych walorach kulturowych jest Puszcza Białowieska, znana głównie z walorów przyrodniczych. Jest ona jako całość, wielkim pomnikiem historii i kultury, jako teren łowów najpierw książęcych i królewskich, potem carskich, polowań dygnitarzy oraz arystokracji z całej Europy w okresie międzywojennym i powojennym, a także miejscem ważnych wydarzeń historycznych. O wizytach władców przypominają między innymi puszczańskie drzewa - „Dąb Jagiełły” (zwalony w r. 1974), „Car Dąb” (w dolinie rzeki Chwiszczej, uschnięty,) i uroczyska:

Fotografia 2 Powalony Dąb Jagiełły

Źródło: własne

Nadmienić należy także, Iz Kraina Żubra charakteryzuje się wyjątkową różnorodnością etniczną i religijną. Znajdują się tu skupiska i ośrodki kulturalne oraz religijne polskich: Białorusinów (m.in. Hajnówka, Bielsk Podlaski, Gródek), Ukraińców (Bielsk Podlaski) i Tatarów (Sokółka, Kruszyniany, Bohoniki). Po innych mniejszościach, zamieszkujących niegdyś ten region - m.in. Żydach i Niemcach, pozostały liczne ślady i pamiątki. Świątynie i cmentarze różnych wyznań, kapliczki i krzyże oraz charakterystyczne dla poszczególnych grup etnicznych budownictwo wiejskie, stanowią nieodłączny element krajobrazu regionu.

Do najważniejszych obiektów świadczących o różnorodności kulturowej regionu należą ośrodki kultu i sanktuaria religijne. Największe znaczenie ma sanktuarium w Grabarce z cerkwią i klasztorem żeńskim - najświętsze miejsce polskiego prawosławia i cel masowych pielgrzymek, zwane „prawosławną Częstochową”.

Fotografia 3 Cerkiew w Grabarce

Źródło: własne

Drugim pod względem znaczenia ośrodkiem prawosławnym jest Supraśl, z monasterem męskim, a trzecim ważnym ośrodkiem jest Hajnówka z Soborem św. Trójcy będącym wybitnym dziełem architektury współczesnej oraz miejscem odbywania się dorocznych międzynarodowych festiwali muzyki cerkiewnej.

Co ciekawe, Kraina Żubra należy do obszarów o najlepiej zachowanym wiejskim krajobrazie kulturowym w skali kraju. Istniejące tu wsie zachowały cenne układy przestrzenne ulicówek, wywodzących się z czasów miary włócznej z XVI w., a w budownictwie wiejskim ciągle zdecydowanie dominuje tradycyjna zabudowa drewniana. Jest to jedyne w swoim rodzaju połączenie zachowanego krajobrazu kulturowego z naturalnym krajobrazem przyrodniczym, co stwarza wyjątkowo korzystne warunki dla rozwoju turystyki kulturowej i agroturystyki.

Należy zauważyć, iż zabytki drewnianego budownictwa wiejskiego w Krainie Żubra należą do najcenniejszych zabytków tego typu w kraju. Niestety jest to ostatni w Polsce region, gdzie istnieją zachowane w całości zespoły starej drewnianej zabudowy wsi. „Tradycyjne drewniane wiejskie domy odznaczają się nie tylko harmonią sylwetki i znakomitymi proporcjami, ale także bogatym często zdobnictwem w postaci rzeźbionych nadokienników i innych elementów dekoracyjnych”. Na terenie Krainy Żubra zachowało się łącznie kilka tysięcy starych, drewnianych budynków mieszkalnych i gospodarczych, często z pięknymi zdobieniami.

V. 2. Agroturystyka ekologiczna na przykładzie Krainy Żubra

W Krainie Żubra od lat najbardziej spopularyzowanymi formami turystyki pozostają: tradycyjna turystyka pobytowa oraz krótkotrwały wypoczynek świąteczny. Coraz większą popularność zyskują także turystyka wodna, przyrodnicza oraz agroturystyka. Turystyka kulturowa w stosunku do istniejących atrakcji i możliwości odgrywa ciągle zbyt małą rolę. Poniżej omówiono główne rejony i ośrodki turystyczne oraz najważniejsze i dominujące formy turystyki.

Szczególnie korzystne warunki rozwoju ma agroturystyka. Kraina Żubra to jeden z rejonów gdzie w ta forma turystyki w ostatnich latach rozwija się bardzo prężnie. Na terenie tego regionu znajduje się ponad 200 kwater agroturystycznych, które oferują łącznie blisko 1000 miejsc noclegowych. Należy dodać, że rozmieszczenie kwater agroturystycznych w obrębie regionu jest bardzo nierównomierne. Najwięcej kwater agroturystycznych znajduje się w Białowieży, Hajnówce i na obrzeżach Puszczy Białowieskiej, zwłaszcza w gminach Hajnówka i Narewka. Drugi rejon znacznej koncentracji bazy agroturystycznej to dolina Bugu: gminy Mielnik, Siemiatycze i Nurzec Stacja. W pozostałych regionach Krainy Żubra kwater agroturystycznych jest niewiele. Jest to zastanawiające zwłaszcza w przypadku Puszczy Knyszyńskiej i jej obrzeży, bowiem atrakcyjność obszaru i bliskość Białegostoku z pewnością zapewniły by klientów. W obrębie Krainy Żubra istnieją również gminy, gdzie nie ma ani jednej kwatery agroturystycznej lub istnieją kwatery pojedyncze. Należą do nich przede wszystkim gminy w zachodniej części regionu w okolicach Bielska Podlaskiego, takie jak: wiejska gmina Bielsk Podlaski, Orla, Czyże, Boćki, Dziadkowice i Milejczyce.

Biura turystyczne natomiast na terenie regionu skupiają się przede wszystkim w Białowieży, gdzie znajduje się kilka biur oraz innych podmiotów świadczących usługi turystyczne. Po trzy biura turystyczne znajdują się w Hajnówce i Siemiatyczach. Pojedyncze biura znajdują się także w Bielsku Podlaskim i Supraślu. Na terenie regionu działają trzy stowarzyszenia agroturystyczne: „Żubr” z siedzibą w Hajnówce, „Agrokresy” z siedzibą w Michałowie i Podlaskie Stowarzyszenie Agroturystyczne w siedzibą w Kuryłach pod Sokółką. Poza tym organizatorami przyjazdów turystycznych, głownie turystyki przyrodniczej, są biura spoza regionu: z Białegostoku, Warszawy i Krakowa. Mankamentem regionu jest brak zintegrowanej oferty turystycznej i koordynacji pomiędzy poszczególnymi podmiotami świadczącymi usługi turystyczne.

Jeśli chodzi o bazę noclegową, to obiekty tejże bazy w obrębie Krainy Żubra rozmieszczone są również bardzo nierównomiernie. Najważniejszym, wybijającym się w skali regionu, a nawet województwa i kraju, ośrodkiem koncentracji bazy noclegowej jest Białowieża, z trzema hotelami o wysokim standardzie, schroniskiem młodzieżowym, domem wycieczkowym PTTK, kilkoma pensjonatami, a co najważniejsze , z kilkudziesięcioma kwaterami agroturystycznymi oraz dwoma kempingami.

Teren zwany Krainą Żubra może pochwalić się długą listą atutów na rzecz rozbudowy ekoturystycznej bazy w tym regionie. Do najważniejszych atutów należą:

1. Puszcza Białowieska jako ostoja żubra, a zarazem jeden z najcenniejszych obiektów przyrodniczych w Polsce, atrakcja turystyczna powszechnie znana w Polsce i w Europie, najważniejszy w regionie cel wizyt turystów z kraju i zagranicy.

2. Puszcza Knyszyńska i Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej, jeden z największych kompleksów leśnych w kraju.

3. Kilkadziesiąt rezerwatów przyrody chroniących najcenniejsze walory przyrodnicze Puszczy Białowieskiej (oprócz parku narodowego) i Puszczy Knyszyńskiej.

4. Znakomity stan środowiska przyrodniczego, z czystymi wodami i powietrzem, bez poważniejszych źródeł zanieczyszczeń przemysłowych.

5. Różnorodność zarówno etniczna, jak i religijna regionu, a dodatkowo - liczne atrakcyjne dla turystów obiekty - świątynie, miejsca kultu.

6. Unikatowe w skali kraju walory krajobrazu kulturowego.

7. Liczne zabytkowe układy osadnicze oraz zabytki drewnianego budownictwa wiejskiego i ich zespoły.

8. Znakomite warunki do rozwijania różnorodnych form turystyki specjalistycznej (przyrodniczej i kulturowej) i aktywnej (pieszej, rowerowej, kajakowej, konnej i narciarskiej).

9. Znakomite warunki do rozwijania edukacji ekologicznej i turystyki edukacyjnej w oparciu o istniejące ośrodki edukacyjne - BPN w Białowieży, Nadleśnictwa Białowieża - w Ośrodku Edukacji Leśnej „Jagiellońskie” i Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej - w Supraślu oraz sieć ścieżek eudkacyjnych.

10. Dobrze rozwinięta agroturystyka w wielu miejscowościach i regionach Krainy Żubra.

Niestety region ów, poza wieloma atutami, posiada także słabości, do których G. Rąkowski zalicza:

1. Słabo rozwiniętą infrastrukturę turystyczną poza Puszczą Białowieską i Puszczą Knyszyńską.

2. Niedostateczną promocję turystyczną regionu, poza Puszczą Białowieską.

3. Niedostatecznie rozwinięty system ośrodków i punktów informacji turystycznej.

4. Brak skoordynowanego systemu obsługi ruchu turystycznego w regionie.

5. Brak koordynacji inwestycji w dziedzinie turystyki prowadzonych w różnych częściach regionu.

6. Zbyt duży udział w obsłudze ruchu turystycznego biur spoza regionu.

7. Koncentrację ruchu turystycznego w czasie i w przestrzeni w Białowieży i Białowieskim Parku Narodowym, wynikającą z nienajlepszej organizacji ruchu.

8. Istnienie w obrębie Krainy Żubra gmin o stosunkowo niskich walorach turystycznych, pozbawionych infrastruktury turystycznej.

9. Zaniedbania w rozwoju infrastruktury komunalnej i komunikacyjnej niektórych gmin i miejscowości regionu.

Ogólnie, ludzie starający się promować Krainę Żubra, uważają, iż każda z gmin powinna mieć co najmniej jedną „markową” kwaterę agroturystyczną; a już teraz istnieje szereg przykładów podobnych kwater, które w znacznym stopniu spełniają proponowane standardy. Dodatkowo, władze regionu uważaj, iż dla kwater takich można zaproponować system przyznawania odpowiednich certyfikatów, z prawem do ich oznakowania logo Krainy Żubra, co stanowiło by ich wyróżnik i swego rodzaju znak jakości. Jednocześnie mobilizowało by to kwaterodawców do podejmowania starań w celu uzyskania wymaganych standardów oraz stwarzało zachętę do adaptacji na kwatery agroturystyczne charakterystycznych dla regionu tradycyjnych wiejskich domów drewnianych.

Rąkowski uważa, iż ważne jest, aby kwatery „markowe” były w starych drewnianych domach, lub przynajmniej w nowych budynkach stylizowanych na stare. Najważniejszy jest tutaj autentyzm i głębia doznań estetycznych gości, którzy mieszkając w autentycznych wiejskich chatach, zlokalizowanych w miejscowościach o tradycyjnych układach osadniczych i z drewnianą w większości zabudową, doskonale wkomponowanych w otaczający krajobraz, mogą znacznie pełniej i głębiej odczuć specyfikę i kulturową unikatowość Krainy Żubra. Dodatkowo, jest to coś, czym region może wygrać z konkurencją, która, co należy przypomnieć, na rynku agroturystycznym jest bardzo duża. Z drugiej jednak strony, w całym kraju nie ma już obszarów, w których zachowały by się tak duże i tak dobrze jeszcze zachowane zespoły tradycyjnej wiejskiej zabudowy. Wystarczy prześledzić krajową ofertę agroturystyczną, a można zauważyć, iż ponad 90% kwater agroturystycznych oferuje pobyt w nowych murowanych domach, nie mających nic wspólnego z budownictwem regionalnym, a często rażących fatalną, szpecącą krajobraz architekturą.

Bardzo ważne jest także przekonanie potencjalnych kwaterodawców, że ich stare tradycyjne domy, których czasami być może się wstydzą, tęskniąc do standardów „miastowych”, to cenne obiekty dziedzictwa kulturowego, z których można i należy być dumnym, i które mogą zainteresować turystów, zarówno jako obiekty do zwiedzania, jak i jako poszukiwane „prawdziwe” kwatery agroturystyczne. Wbrew rozpowszechnionemu mniemaniu bowiem, turysta, który wybrał się na weekend z miasta (w tym także turysta zagraniczny), nie szuka kwater przypominających mu miejskie domy lub bloki (choć często jest na nie skazany, bo po prostu nie ma wyboru) lecz czegoś innego, autentycznego, kojarzącego się z prawdziwą wsią, czasem nawet kosztem niższych standardów.

Zintegrowany pakiet markowych produktów turystycznych oferujących weekendowe (i dłuższe) pobyty w autentycznych drewnianych chatach w różnych częściach Krainy Żubra, uzupełniony o dodatkowe elementy (kuchnia regionalna, różnorodność kulturowa regionu, turystyka aktywna, możliwości wycieczek), przy odpowiedniej promocji może stać się przebojem krajowej oferty agroturystycznej, bo po prostu nie będzie miał konkurencji. Jednocześnie przyczyni się to do uratowania i wyremontowania szeregu pięknych wiejskich domów w regionie oraz do zmian w świadomości społeczności lokalnych, przekonując je o wartości i potrzebie ochrony tradycyjnej zabudowy wiejskiej jako elementu cennego krajobrazu kulturowego regionu i godnej wyeksponowania atrakcji dla turystów.

Na koniec dobrze byłoby podać kilka przykładów możliwości wzbogacenia i uatrakcyjnienia oferty kwater agroturystycznych:

• lokalizacja kwatery w tradycyjnym drewnianym domu wiejskim,

• remont domu z wyeksponowaniem elementów charakterystycznych dla architektury lokalnej (okiennice, nadokienniki, wiatrownice, ganki itp.)

• wyżywienie z uwzględnieniem potraw regionalnych,

• degustacja lokalnych produktów spożywczych.

• kuligi lub przejazdy bryczkami (także wiejskie wozy konne),

• przejażdżki konne,

• możliwość wypożyczenia rowerów, kajaków lub nart

• przetwarzanie zebranych owoców i grzybów,

• wędkowanie na rzekach i prywatnych stawach rybnych,

• ogniska i biesiady z muzyką,

• występy lokalnych zespołów folklorystycznych,

• możliwość kupienia wyrobów lokalnego rękodzieła i odwiedzenia warsztatów rękodzielników,

• pszczelarstwo - możliwość poznania procesu wytwarzania i zakupu miodu,

• pieczenie chleba - pokaz i udział,

• uczestniczenie w pracach polowych i gospodarskich (sianokosy, zbiór owoców, wykopki, pieczenie ziemniaków),

• kontakt ze zwierzętami w gospodarstwach i możliwość przyjazdu z własnymi zwierzętami domowymi.

Opierając się na założeniu, że głównymi formami turystyki rozwijanymi w Krainie Żubra będą kameralne formy turystyki specjalistycznej i aktywnej, nie przewiduje się tu budowy dużych obiektów bazy noclegowej, zakładając, że istniejąca liczba obiektów (hoteli, ośrodków wczasowych i wypoczynkowych) jest zasadniczo wystarczająca. Rozwijać natomiast należy wszelkie obiekty służące kameralnym formom turystyki, a więc przede wszystkim kwatery agroturystyczne i niewielkie pensjonaty. Co za tym zaś idzie, region jest bardo dobrze przygotowany na rozwój agroturystyki ekologicznej. W Krainie Żubra docenia się zarówno czyste powietrze, jak i zaplecze przyrodnicze i zabytkowe. Tym ważniejsze zatem staje się zapewnienie konkretnej bazy ekoturystycznej.

VI. Podsumowanie

Obserwując w ostatnich latach dość intensywny rozwój turystyki w Puszczy Białowieskiej i na jej obrzeżach, można zauważyć, iż niesie on ze sobą potencjalne niebezpieczeństwo nie tylko dla przyrody Puszczy (z czego dość dobrze zdają sobie sprawę jego organizatorzy i władze lokalne). W powszechnej świadomości nie funkcjonuje niestety problem zagrożeń, jakie niesie ze sobą niekontrolowany rozwój turystyki dla unikatowego wiejskiego krajobrazu kulturowego Krainy Żubra. Zespół położonych w regionie kilkuset wsi, osad i przysiółków, stanowi niezwykle cenny w skali kraju i Europy zespół osadniczy. Przypomnieć należy, iż znajdujące się w tej okolicy wsie w większości zachowały historyczne, XVI-wieczne układy przestrzenne i niemal całkowicie drewnianą zabudowę, często z pięknymi zdobieniami i oryginalnymi pomieszczeniami gospodarczymi, związanymi z tradycyjnymi zajęciami miejscowej ludności. Także formy i sposoby rolniczego użytkowania gruntów pozostały tu tradycyjne. Ten tradycyjny kulturowy krajobraz rolniczy wymaga ochrony na równi z przyrodą Krainy Żubra, nie tylko dlatego, że stanowi cenną pamiątkę wielowiekowych związków człowieka z puszczą, ale również z tego względu, że obszarów o takim krajobrazie i tak dobrze wyglądających, drewnianych wsi nigdzie indziej już w Polsce nie ma.

Ważne są szczególnie dwa aspekty sygnalizowanego problemu. Pierwszy - to potrzeba formalnej ochrony prawnej krajobrazu kulturowego oraz drewnianej zabudowy wsi, drugi zaś to możliwości i perspektywy wykorzystania tych unikatowych walorów dla promocji i rozwoju turystyki na obrzeżach puszczy, co pomogłoby rozgęścić ruch ekoturystyczny skoncentrowany w Białowieży. Należy nie tylko podnosić świadomość wartości własnego dziedzictwa kulturowego, tradycji ciesielskich, snycerskich i dawnych zawodów typowych dla wsi i małych miasteczek, ale tworzyć mechanizmy ich kultywowania, poprzez tworzenie warunków do ich prezentacji turystom, pensjonariuszom i wycieczkowiczom.

W sprawie formalnej ochrony walorów kulturowych niezbędne są działania prowadzące do współpracy z wojewódzkim konserwatorem zabytków a skupiające się między innymi na takich kwestiach jak - szczegółowa inwentaryzacja drewnianej zabudowy wsi na obrzeżach Puszczy Białowieskiej z wytypowaniem obiektów najcenniejszych do objęcia szczególną ochroną; czy też wyznaczenie stref ochrony konserwatorskiej, której granice należy wyznaczyć w oparciu o wyniki inwentaryzacji, z wytypowaniem miejscowości do objęcia szczególną ochrona, ze względu na ich zabytkową zabudowę i historyczne układy przestrzenne. Istotne jest także precyzyjne określenie zasad ochrony walorów kulturowych przez wprowadzenie odpowiednich zmian do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Patrząc na obszar Krainy Żubra z perspektywy ekologii, zauważyć należy, iż wspaniałe wsie o drewnianej zabudowie położone w Krainie Żubra, mogą stać się znakomitymi punktami wypadowymi do wycieczek przyrodniczych i kulturowych, a ich wykorzystanie do promocji turystyki i lokalizacji bazy noclegowej mogłoby przynieść dochód ich mieszkańcom. Pamiętać jednak należy, iż należy to zrobić w taki sposób, aby na cele turystyczne mogła zostać zaadaptowana istniejąca drewniana zabudowa. Bowiem w innym przypadku zaczną tam wyrastać pseudonowoczesne murowane domy, które bezpowrotnie zniszczą unikatowy krajobraz kulturowy (lub rozprzestrzeni się siding, który poczynił już znaczne spustoszenie w zabytkowej zabudowie np. Polany Białowieskiej).

VI. Bibliografia

1. Alejziak W., Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, „Albis”, Kraków 1999.

2. Antczak A., Puszcza Białowieska i okolice, Dom Wydawniczy Benkowski, Białystok 2002.

3. Bielawska I., Kiryluk H., Michałowski K. Rąkowski G., Ziółkowski R., Turystyka w województwie podlaskim. Politechnika Białostocka. Rozprawy Naukowe nr 77, Białystok 2001.

4. Burzyński T., Kierunki rozwoju Turystyki w: Kongres Turystyki Polskiej. Turystyka szansą rozwoju kraju (materiały pokongresowe), Warszawa 1996.

5. Drzewiecki M., Agroturystyka, Wyd. AE, Bydgoszcz 2001.

6. Dyczewski L., Trwałość i zmienność kultury polskiej, Wyd. UMCS, Lublin 2002.

7. Gaworecki W. W. Turystyka, PWE, Warszawa 2003.

8. Gaworecki W. W., Ekonomika i organizacja turystyki, PWN, Warszawa, 1982.

9. Gospodarek J., Prawo turystyczne, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2001.

10. Horowiec K., Prawo turystyczne, PWN, Warszawa 2005.

11. Kornak A. S., Ekonomika turystyki, Bydgoszcz 1999.

12. Kruczek Z., Metodyka krajoznawstwa, Wydawnictwo AWF, Kraków 1997.

13. Lewandowski W., Ekologia krajobrazu a turystyka aktywna, Wyd. Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2001.

14. Lewandowski W., W. Łukasik (red.), Zrównoważony rozwój. Regionalne współdziałanie i edukacja ekologiczna, Wyd. Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2002.

15. Łobożewicz T., Turystyka aktywna, turystyka kwalifikowana. Materiały pokonferencyjne, DrukTur Sp.z o.o., Warszawa 2000.

16. Łopaciński K., Rozwój produktu turystycznego w Polsce w: Kongres Turystyki Polskiej. Turystyka Szansą Rozwoju Kraju. Materiały Pokongresowe. Warszawa 1996.

17. Merski J., Turystyka kwalifikowana, WSE, Warszawa 2002.

18. Nestorowicz M., Prawo w turystyce, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2003.

19. Ostaszewska K., W. Lewandowski (red.), Edukacja a zrównoważony rozwój w jednoczącej się Europie, Wyd. UW, Warszawa 2005.

20. Powszechny Spis Rolny, GUS, Warszawa 2001.

21. Przecławski K., Człowiek a turystyka. Zarys Socjologii turystyki. Kraków 1996.

22. Przecławski K., Etyczne podstawy turystyki, Wyd. Albis, Kraków 1997.

23. Rąkowski G., Koncepcja rozwoju turystyki na obszarze „Krainy Żubra”, Hajnówka 2004.

24. Rąkowski G., Transgraniczne obszary chronione na wschodnim pograniczu Polski. Zarys koncepcji. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 2000.

25. Słownik języka polskiego PWN„A - K”, pod red. M. Szymczaka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996.

26. Sosna G., Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie, Orthdruk, Białystok 2001.

27. Suprewicz J., Socjologia turystyki, PWE, Warszawa 2001.

28. Turystyka na obszarze Zielonych Płuc Polski. Szanse i zagrożenia. Red. G. Rąkowski. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Białystok 2002.

29. Turystyka, GUS, Warszawa 2006.

30. Wieszczycka M., Prawo konsumenckie w turystyce, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2003.

31. Winiarski R., Turystyka w badaniach naukowych, wyd. AWF, Warszawa 1995.

32. www.ce.uw.edu.pl/edukacja/ z dn. 05.09.2006

33. www.poland.eceat.org/certyfikacja.htm z dn. 08.09.2006

34. www.poland.eceat.org/czlonkowie.htm z dn. 06.09.2006

35. www.poland.eceat.org/oeceat.htm z dn. 09.09.2006

36. www.poland.eceat.org/oeceat.htm z dn. 09.09.2006

37. Zaręba D., Ekoturystyka. Wyzwania i nadzieje, PWN, Warszawa 2000.

W. W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 2000, s.18.

A. S. Kornak, Ekonomika turystyki, Bydgoszcz 1999, s.15.

K. Przecławski, Człowiek a turystyka. Zarys Socjologii turystyki. Kraków 1996, s.27.

W. Alejziak, Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, „Albis”, Kraków 1999, s. 22.

Słownik języka polskiego PWN„A - K”, pod red. M. Szymczaka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 971

Z. Kruczek, Metodyka krajoznawstwa, Wydawnictwo AWF, Kraków 1997, s. 15.

W.W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 2003, s. 26.

Ibidem, s. 34

T. Łobożewicz, Turystyka aktywna, turystyka kwalifikowana. Materiały pokonferencyjne, DrukTur Sp.z o.o., Warszawa 2000, s. 32.

J. Merski, Turystyka kwalifikowana, WSE, Warszawa 2002, s. 61.

W.W. Gaworecki, Ekonomika i organizacja turystyki, PWN, Warszawa, 1982, s. 63

W.W. Gaworecki, Turystyka…, op. cit., s. 36

W. Lewandowski, Ekologia krajobrazu a turystyka aktywna, Wyd. Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2001, s. 41.

Ibidem, s. 42.

D. Zaręba, Ekoturystyka. Wyzwania i nadzieje, PWN, Warszawa 2000, s. 13.

Ibidem, s. 14.

W. Lewandowski, W. Łukasik (red.), Zrównoważony rozwój. Regionalne współdziałanie i edukacja ekologiczna, Wyd. Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2002, s. 54.

Ibidem.

D. Zaręba, Ekoturystyka… op. cit., s. 22.

K. Ostaszewska, W. Lewandowski (red.), Edukacja a zrównoważony rozwój w jednoczącej się Europie, Wyd. UW, Warszawa 2005, s. 141.

K. Łopaciński, Rozwój produktu turystycznego w Polsce w: Kongres Turystyki Polskiej. Turystyka Szansą Rozwoju Kraju. Materiały Pokongresowe. Warszawa 1996, s. 67.

Ibidem, s.68.

J. Suprewicz, Socjologia turystyki, PWE, Warszawa 2001, s. 31.

K. Przecławski, Człowiek a turystyka : zarys socjologii turystyki, Wyd. Albis, Kraków 1997, s. 28.

J. Suprewicz, Socjologia… op. cit., s. 37.

K. Przecławski, Etyczne podstawy turystyki, Wyd. Albis, Kraków 1997, s. 15.

R. Winiarski, Turystyka w badaniach naukowych, wyd. AWF, Warszawa 1995, s. 25.

Ibidem, s. 24.

T. Burzyński, Kierunki rozwoju Turystyki w: Kongres Turystyki Polskiej. Turystyka szansą rozwoju kraju (materiały pokongresowe), Warszawa 1996, s. 45.

Ibidem, s. 47.

D. Zaręba, Ekoturystyka… op. cit., s. 72.

Ibidem, s. 74.

L. Dyczewski, Trwałość i zmienność kultury polskiej, Wyd. UMCS, Lublin 2002, s. 8

K. Ostaszewska, W. Lewandowski (red.), Edukacja… op. cit., s. 56.

K. Horowiec, Prawo turystyczne, PWN, Warszawa 2005, s. 4.

Dz.U. Nr 133, poz. 884, zm. Dz.U. Nr 158, poz. 1043

Dz.U. Nr 41, poz.324 wraz z późniejszymi zmianami

J. Gospodarek, Prawo turystyczne, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2001, s. 18.

Ibidem, s. 19.

K. Horowiec, Prawo… op. cit., s. 6.

J. Gospodarek, Prawo… op. cit., s. 52.

M. Wieszczycka, Prawo konsumenckie w turystyce, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2003, s. 12.

M. Nestorowicz, Prawo w turystyce, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2003, s. 22.

Ibidem, s. 23.

J. Gospodarek, Prawo… op. cit., s. 11.

Ibidem, s. 12.

M. Nestorowicz, Prawo… op. cit., s. 19.

K. Horowiec, Prawo… op. cit., s. 14.

Ibidem, s. 15.

M. Wieszczycka, Prawo konsumenckie… op. cit., s. 17.

Ibidem, s. 18.

http://www.poland.eceat.org/oeceat.htm z dn. 09.09.2006

D. Zaręba, Ekoturystyka … op. cit., s. 12.

www.ce.uw.edu.pl/edukacja/ z dn. 05.09.2006

http://www.poland.eceat.org/oeceat.htm z dn. 09.09.2006

http://www.poland.eceat.org/certyfikacja.htm z dn. 08.09.2006

Ibidem.

M. Drzewiecki, Agroturystyka, Wyd. AE, Bydgoszcz 2001, s. 17.

http://www.poland.eceat.org/czlonkowie.htm z dn. 06.09.2006

D. Zaręba, Ekoturystyka… op. cit., s. 213.

Powszechny Spis Rolny, GUS, Warszawa 2001, s. 15.

Ibidem, s. 16.

Opracowanie Ministerstwa Rolnictwa, „Działanie w zakresie agroturystyki i turystyki wiejskiej”

M. Drzewiecki, Agroturystyka… op. cit., s. 27.

Ibidem, s. 29.

Turystyka, GUS, Warszawa 2006, s. 15.

Ibidem, s. 15.

Ibidem, s. 16.

A. Antczak, Puszcza Białowieska i okolice, Dom Wydawniczy Benkowski, Białystok 2002, s. 12.

G. Rąkowski, Koncepcja rozwoju turystyki na obszarze „Krainy Żubra”, Hajnówka 2004, s. 6.

Ibidem, s. 7.

G. Rąkowski, Transgraniczne obszary chronione na wschodnim pograniczu Polski. Zarys koncepcji. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 2000, s. 14.

Ibidem, s. 10.

I. Bielawska., Kiryluk H., Michałowski K. Rąkowski G., Ziółkowski R., Turystyka w województwie podlaskim. Politechnika Białostocka. Rozprawy Naukowe nr 77, Białystok 2001, s. 13.

G. Rąkowski, Koncepcja rozwoju… op. cit., s. 15.

Ibidem, s. 16.

Ibidem, s. 20.

A. Antczak, Puszcza… op, cit., s. 18.

Ibidem, s. 20.

G. Sosna, Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie, Orthdruk, Białystok 2001, s. 10.

G. Rąkowski, Koncepcja… op. cit., s. 36.

G. Sosna, Święte… op. cit., s. 20.

Ibidem, s. 25.

G. Rąkowski, Koncepcja… op. cit., s. 22=23.

Ibidem, s. 26.

Ibidem, s. 49.

G. Rąkowski, Turystyka jako forma zrównoważonego wykorzystania zasobów przyrody - szanse i zagrożenia. W: Turystyka na obszarze Zielonych Płuc Polski. Szanse i zagrożenia. Red. G. Rąkowski. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Białystok 2002, s. 45.

A. Antczak, op. cit., s 33.

G. Rakowski, Koncepcja… op. cit., s. 49.

2

---