PODZIAŁ EUROPY (1947 -1949)

W wyniku drugiej wojny światowej nastąpiły głębokie zmiany układu sił między czołowymi państwami kapitalistycznymi. Wielka Brytania i Francja wyszły z wojny oslabione, ich rola międzynarodowa zostaia znacznie pomniejszona. Zwaszcza klęska i okupacja Francji oraz rzą­dy w Vichy przyczyniły się do obniżenia jej prestiżu międzynarodowego. Niemcy i Włochy prze­grały wojnę i zostały pozbawione instrumentów siły wojskowej, a ich konkurencyjność gospo­darcza została sprowadzona prawie do zera. Powojenne trudności gospodarcze dotknęły większość państw europejskich. Te spośród nich, które były metropoliami kolonialnymi, były ponadto wslrzą sane walkami narodowowyzwoleńczymi na uzależnionych obszarach pozaeuropejskich.

Na tym tle zarysowała się szczególna pozycja dwóch największych mocarstw. Związek Radziec­ki wyszedl w toku wojny z międzynarodowej izolacji, 7~łobył opinię głównego zwycięzcy i wielki prestiż w świecie. Poniósł jednak olbrzymie ofiary i straty, które naiożyły się na skutki przedwo­jennych opóźnień w rozwoju technologii i gospodarki. Tymczasem Stany Zjednoczone poniosły małe ofiary i straty, a wojna w ogóle nie dosięgła ich terytorium, na którym nastąpilo technicz­no-gospodarcze przyspieszenie. Mocarstwo to podczas wojny okrzeplo i wzbogacilo się, rozsze­rzyło swe wpływy w różnych częściach świata i niebawem rozpoczęło globalną „dyplomację atomową".

Potwierdzająto syntetyczne wskaźniki gospodarcze. Oto udział USA w przemysłowej produkcj~ świata kapitalistycznego wzrósł z 41,4% w 1937 r. do 62% w 1947 r., zaś ich udziai w eksporci zwiększyl się w tym samym czasie z 14,2% do 32,5% - blisko '/3 eksportu wszystkich krajór~ kapitalistycznych łącznie. Jeśli porównać wskaźniki produkcji przemyslowej niektórych państw kapitalistycznych, przyjmując za 100 rok 1937, to w 1946 r. były one następujące: Niemcy 31, Włochy 64, Francja 75, Wielka Brytania 96, USA 153 (w 1943 r. wskaźnik ten wyniósi aż 219). Dochód narodowy USA wzrósł z 64 mld dolarów w 1938 r. do 160 mld w 1944 r. W bankach amerykańskich znalazło się tuż po wojnie około 70% wszystkich zapasów złota świata kapitali­stycznego oraz około 75% kapitałów. W rezultacie wielkość i zasięg geograficzny inwestycji

1. Polistrategia USA wobec Europy

40

amerykańskich w świecie wzrosty z 11,4 mld dolarów w 1939 r. do 15,3 mld w 1945 r. Prężny kapitał amerykański z powodzeniem wypierał w wielu dziedzinach tradycyjne kapitały europejskie. Ponadto po zwycięstwie nad Japonią zdobył w niej wpływy, których nie dzielił z żadnymi innymi państwami kapitalistycznymi. Kapitat amerykański głęboko wszedł w japońskie życie gospodarcze. Stany Zjednoczone staty się glównym wierzycielem międzynarodowym. Tonaż ich 17oty handlowej przewyższyl tonaż pozostałych państw kapitalistycznych lącznie.

Jednakż;, w rok po zakończeniu wojny nastąpiły objawy slabnięcia tempa rozwoju gospodarcze­go Stanów Zjednoczonych. Rosty zapasy towarów, polenljal produkcyjny nie był w pelni wyko­rzystany, gospodarka nie byia w stanie wchlonąć wielu zdemobilizowanych. Te niekorzystne symptomy stały się istotnym impulsem dla forn~ułowania nowych koncepcji i doktryn polistrate­gicznych oraz planów ich realizacji. Istotnym aspektem stało się wykorzystywanie wydatnie zwiększonej podczas wojny obecności amerykańskiej w różnych częściach globu, licznych baz wojskowych, gęstej sieci połączeń komunikacyjnych i porozumień wojskowych. Szlzególnąrolę mial odegrać monopol atomowy. Efektem owych wysilków miało być zarówno ustanowienie amerykańskiego prymatu gospodarczego, politycznego i wojskowego w świecie, jak i zagrodze­nie drogi ekspansji radzieckiej i rozwojowi „światowego procesu rewolucyjnego", do czego zmie­rzala Moskwa zgodnie ze swąmarksistowsko-leninowskądoktryną.

Mówily o tym niedwu-rnaczne wypowiedzi czotowych polityków amerykańskich. Prezydent Tru­man już w 1945 r. mówili „Odniesione zwycięstwo obciążyto naród amerykański stałąodpowie­dzialnością za kierowanie światem". W orędziu o stanie państwa z 14 stycznia 1946 r. rozwinąt tę myśl następująco: „Nie możemy uchylać się od odpowiedzialności jaką naklada na nas pozy­cja najsilniejszego państwa świata (...) Wszystkie wysitki, wszystkie dążenia, caly rozum nasze­go rządu i narodu powinny być skoncentrowane na wykonaniu jednego zadania: na wywarciu maksymalnego wplywu na rozwój wydarzeń międzynarodowych". Arlhur Vanderberg, przewo­dniczący Komisji Spraw Zagranicznych Senatu, postulował: „Ameryka powinna zachowywać się jak mocarstwo światowe numer jeden - jak jest w rzeczywistości. Powinniśmy sprawować moralne przywództwo świata, albo świat pozostanie w ogóle bez kierownictwa".

Zbieżność amerykańskich koncepcji, doktryn i dzialań politycznych, wojskowych, dyplomatycz­nych i ekonomicznych znalazca szczególny wyraz wiosną 1947 r., lzn. między proklamowaniem „doktryny Trumana" (12 marca) a zapowiedzią „planu Marshalla" (5 czerwca). Okres ten stano­wi w istocie cezurę między latani wspólpracy państw w ramach Wielkiej Koalicji a jej rozpadem prowadzącym do „zimnej wojny", której owe akty daty silny, choć nie jedyny impuls. Obydwa akty były wyrazem polityki Waszyngtonu wobec Europy i stymulowaly jej podziwi już uprzednio zaznaczający się coraz. wyraźniej. „Doktryna Trumana" zaczynata od pcaszczyzny ideologiczno­politycz~~ej w odniesieniu do dwóch tylko państw. „Plan Marshalla" rozciągal dziatania na pła­szczyznę ekonomiczną i objąl kilkanaście państw.

W 1949 r. dolączyt do nich akt stworzenia sojuszu atlantyckiego, który sprzęgal strategię poli­tycz~~ą i wojskową. U źróccel „doktryny Trumana" leżata bowiem opracowana w Departamencie Stanu „doktryna powstrzymywania", której autorem był George Kennan. Postulowata ona po­wstrzymywanie „rosyjskich tendencji ekspansywnych", co mialoby wymagać prowadzenia poli­tyki „z pozycji sity". Tę wlaśnie politykę Bernard F3aruch, zwolennik utrwalania przy pomocy ONZ monopolu atomowego USA, nazwal w kwietniu 1947 r. „zimnąwojną".

„Doktrynę Trumana", która m.in. dotyczyta „pomocy wojskowej i ekonomicznej państwom za­grożonym przez komunizm", tuż po zatwierdzeniu jej przez Senat (22 IV) i Izbę Reprezentantów (10 V) zastosowano wobec Grecji i Turcji. Szczególne zainteresowanie Waszyngtonu tymi kra­jami wyplynęco z inspiracji i propozycji Londynu. Na początku 1947 r. rząd brytyjski zapowie- .

Il. Podzial Europy (1947 - 1949) 41

dział, że z dniem 1 kwietnia zaprzestanie pomocy wojskowej i finansowej dla Grecji. Do tego czasu przebywało tam 16 tysięcy żolnieny brytyjskich, a pomoc finansowa dla rządu króle­wskiego wyniosła w latach 1945 - 1946 około 700 mln dolarów. Stany Zj ednoczone - zgodnie z sugestią Londynu - powinny były przejąć na siebie dalsze udzielanie pomocy, a także skiero­wać jądo Turcji, aby oba kraje pozostały w sferze wpływów zachodnich, a ich pozycja strategicz­na nie została utracona.

W Grecji po wyborach z 31 marca 1946 r. komuniści zbuntowali się przeciw monarchii i zaczęli ponownie tworzyć oddziały partyzanckie. We wrześniu znów rozgorzala wojna. Związek Ra­dziecki oskarżyl Wielką Brytanię o udzial w tej wojnie przeciwko partyzantom gen. Marcosa (Vafiadesa). Na przełomie 1946 i 1947 r. doszło do incydentów granicznych między Grecją a Albanią, Jugoslawią i Bułgarią, które z zachęty Moskwy udzielały wsparcia partyzantom komu­nistycznym. Przekazując Grecję pod opiekę USA rząd brytyjski pozbywał się więc balastu poli­tycznego. Zastosowanie „doktryny Trumana" jeszcze wojnę zaostrzyło. Latem 1947 r. siły party­zanckie opanowały rejony wiejskie pólnocnej i środkowej Grecji oraz zaczęły szturniować miasta. Gen. Marcos zadekretowal zniesienie monarchii (13 VIII 1947 r.), a następnie utworzyl rząd Wolnej Grecji (24 XII 1947 r.). Kiedy represje rządu królewskiego nie pomagały, Amerykanie pod koniec 1947 r. przejęli kierowanie operacjami wojskowymi. Przeorganizowali arn~ię królew­ską, aby przystosować jądo walk górskich, zastosowali lotnictwo i napalm, spowodowali wyda­nie zakazu działalności Greckiej Partii Komunistycznej, rozpoczęli przesiedlanie ludności wiej­skiej i zakladali obozy „reedukacji" dla młodzieży sprzyjającej party-rantom. Posunięcia te długo nie przynosily oczekiwanych rezultatów. Szala przeważyła się dopiero latem 1948 r., kiedy potę­piony przez Kominfonn Tito zamknął granicę jugoslowiańską, a usuniętego za brak solidarno­ści z tym potępieniem gen. Marcosa zastąpil Zachariades, dogmatyczny sekretarz generalny Greckiej Partii Komunistycznej. Wbrew dotychczasowym doświadczeniom rozpocząl on prowa­dzenie swego rodzaju wojny klasycznej, w której 30-tysięczna armia partyzantów (w tym prawie 'h kobiet) zaczęta ponosić klęski pod uderzeniami prawie 10-krotnie większych sil rządowych. Ich zwycięstwa od wiosny do sierpnia 1949 r. doprowadziły do rozbicia sil partyzanckich. Kom­batanci zostali zmuszeni do opuszczenia kraju i osiedlili się w krajach „demokracji ludowej", w tym i w Polsce, zabierając ze sobąblisko 30 tysięcy dzieci.

Zwycięstwo rz<~du królewskiego w Grecji było zarazem zwycięstwem „doktryny Trumana". Zwią zało ono ten kraj z polityką amerykańską, lecz nie uchroniło przed późniejszymi wstrząsami spowodowanymi przez ultraprawicowąkastę woj skowych. Z 400 mln dolarów asygnowanych na realizację „doktryny Trumana" większość przeznaczono właśnie na wojnę w Grecji. Zaangażo­wanie amerykańskie w Turcji byto wówczas mniejsze, objęcie jej „doktryną" miało raczej cha­rakter profilaktyczny. Waszyngtonowi zależalo w szczególności na tym, aby Turcja nie przyjęta, zgodnego zresztą z ustaleniami poczdamskimi, radzieckiego postulatu zrewidowania konwencji z Montreux z 1936 r. w sprawie cieśnin lączących Morze Czarne z głównym basenem śródziem­nomorskim. CłlodGlłO o to, aby kontrolę nad żeglugąw Bosforze i Dardanelach sprawowała nie sama Turcja, lecz wszystkie państwa czarnomorskie; okręty wojenne innych państw musiałyby uzyskiwać także w czasie pokoju zgodę na przepłynięcie. Wydaje się, że oczekiwania amerykań­skie zostaly spetnione, gdyż radziecko-turecka wymiana poglądów nie wyszła poza stadium wstęp­ne i status cieśnin nie ulegl zmianie.

Przyjęcie i natycluniastowe zastosowanie „doktryny Trumana" zainspirowało i w pewnej mierze przygotowało szersze, wielostromle przedsięwzięcia polityki amerykańskiej w postaci „planu Marshalla". Jego giówny autor, sekretarz George Marshall, wysunął na czoło kwestię odbudowy Europy za pomocąamerykańskich dostaw towarowych i kredytów. Ekonomiczne wsparcie kapi­talizmu zachodnia-europejskiego leżalo w interesie gospodarki amerykańskiej poszukującej no­

42

wych możliwości ekspansji kapitału i zbytu swych wyrobów. Zarazem przynioslo USA wielo­stronne korlyści polityczne. Był to krok o wiele ważniejszy niż działalność słynnej UNRRA (Administracja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy), która zakończyla się na naszym kontynencie pod koniec 1946 r.

Od momentu rozpoczęcia prac przygotowawczych nad „planem Marshalla" jego amerykańscy autorzy starali się o nadanie projektowi atrakcyjnego, zachęcającego kształtu. W tym celu Rada Planowania Departamentu Stanu już 23 maja 1947 r. sugerowala, aby nowe przedsięwzięcie pnedstawić nie jako inicjatywę amerykańską, lecz jako przejęcie przez USA „inicjatywy euro­pejskiej". Aby nie czekać długo na takąinicjatywę, Rada Planowania sugerowala pneprowadze­nie tajnych romów z rządem brytyjskim i innymi rządami, z którymi należało skonsultować projekt programu „odbudowy Ewopy". Zgodnie z generalnym kierunkiem tych sugestii George Marshall nie wykluczał udziału Związku Radzieckiego w realizacji planu. Pnede wszystkim bowiem nie chcial wywoiać wrażenia, że chodzi głównie o cele polityczne. Obawiał się także, że wyłączenie z planu przyczyni się do konsolidacji więzi między ZSRR a państwami „demokracji ludowej". Faktycznie jednak udziału ZSRR w „planie" nie zakladano, natomiast pod adresem krajów zorientowanych na Moskwę zamierzano wysunąć ostre warunki, które doprowadziłyby albo do ich „samowykluczenia się" z „planu Marshalla" albo do powstrzymania procesów two­rzenia zgodnego z głoszoną doktryną systemu społeczno-gospodarczego.

Prezentujące „plan" przemówienie Marshalla na Uniwersytecie Harwardzkim w dniu 5 czerwca 1947 r. musiało więc być ogólnikowe, aby nie krępować dzialań Waszyngtonu w pnyszłości. Sekretarz stanu deklarował udział USA w „przywróceniu światu normalnego zdrowia gospodar­czego" oraz w zwalczaniu giodu, nędzy, beznadziejności i chaosu. Jednoczxśnie aastrzegi się, że udział w realizacji „europejskiego programu" może sięgać tylko tak daleko, ,jak to może być dla nas praktyczne". W rzeczywistości „praktyczne" było dla Waszyngtonu to, eo odpowiadało za­wartej w „doktrynie Trumana" polistrategii politycznej oraz realnym interesom ekonomicznym USA. Szlo w szczególności o prrywódcząrolę USA i kapitalu amerykańskiego w świecie oraz o połączenie wysilków politycznych, ekonomicznych i wojskowych w celu zwalczania „zagroże­nia komunistycznego". Ceną musiało stać się pogłębienie podzialu Europy.

W klimacie fiaska moskiewskiej sesji Rady Ministrów Spraw Zagranicznych i przygotowań do „inicjatywy europejskiej" w sprawie pomocy USA doszło do usunięcia komunistów z rządów we Francji (4 maja) i we Włoszech (31 maja). Oba państwa przechylały się w ten sposób na stronę proamerykańskiej koncepcji „obozu zachodniego". Dla uzasadnienia istnienia takiego obozu pojawiło się i szybko weszło do użytku pojęcie „żelaznej kurtyny" dzielącej państwa związane z USA i związane z ZSRR. Chęć utrwalenia tego podziału prrypisywano jednostronnie Mo­skwie.

Paryż i Londyn stosowały zara7xm elastyczne zabiegi dyplomatyczne. Po konsultacjach wzajem­nych (17 i 18 czerwca) zaprosily Związek Radziecki do udzialu w konferencji prrygotowującej „inicjatywę europejską". Konferencja taka zebrała się w Paryżu (27 VI-2 VII). Nie doprowa­dzila ona do porozumienia, ponieważ państwa zachodnie proponowaly utworzenie Międzynaro­dowego Komitetu Kierowniczego do spraw Gospodarczych, co Moskwa uznala za sprzeczne z gospodarką planową. Przewidywały także objęcie pomocą Niemiec, na co Molotow nie chcial się zgodzić w obawie pned ustaniem spłaty reparacji niemieckich.

Następnie Francja i Wielka Brytania postanowiły jednak zwolać w tej sprawie szxrsząkonferen­cję europejską. Odbyła się ona w Paryżu (12 VI1- 22 IX 1947 r.) z udziałem 16 państw zacho­

II Podział Europy (1947 - 1949)

dnich: Francji, Anglii, Wloch, Portugalii, Irlandii, Grecji, Holandii, Islandii, Belgii, Luksem­burga, Szwajcarii, Turcji,Austrii, Danii, Szwecji i Norwegii. Czechoslowacja zgłosiła swój udzial w konferencji, ale pod wplywem Moskwy odwołali go w przeddzień otwarcia. Slonualizowana w ten sposób „inicjatywa europejska"w postaci raportu 1 G państw, który zostal następnie przeka­zany rządowi amerykańskiemu, zostali niebawem określona przez ZSRR i związane z nim pań­stwa jako wyraz „hegemonizmu amerykańskiego" i polityki podzialu Europy.

W istocie rzeczy o ksztaicie pomocy objętej „planem Marshalla" zdecydowali wewnętrzna usta­wa amerykańska (Foreign Assistance Act z 3 IV 1948 r.). Powolanej przez uczestniczące pań­stwa Administracji Współpracy Gospodarczej przewodniczyl Amerykanin. Pod wpływem idei „planu Marshalla" utworzono EuropejskąUrganizację Współpracy Gospodarczej (22 IX 1947 r.), która objęła także zachodnie strefy okupacyjne Niemiec.

Na przełomie 1947 i 1948 r. prowadzono w Stanach 7_jednoczonych kampanie antyradzieckie, w szczególności mówiono o „pośredniej agresji" ZSRR w Europie Zachodniej przy pomocy tam­tejszych partii komunistycznych, wykorzystując jako przykfacl przewrót dokonany w Czechoslo­wacji podczas „dni lutowych" w 1948 r. Minister obrony James Forrestal nie wykluczal nawet prewencyjnej interwencji wojskowej we Włoszech i we Francji; gdy siły związane z komunistami miaty dojść do wladzy w tych krajach. 17 marca 1948 r. prezydent Truman publicznie oskarżyl Związek Radziecki o ciągłe zakłócanie osiągnięć pokojowych oraz o „unicestwienie niepodle­glości i demokratycznego charakteru szeregu państw w EuropieWschodńiej i Środkowej". Waszyngton nie wahai się już stawiać warunków Europie Zachodniej zarówno w ustawie o po­mocy dla zagranicy, jak i w toku jej realizacji. Jeden z tych warunków wymagał przerwania handlu „towarami slrategicz~~ymi" z pa~5stwami wschodniej części Europy. Z oczekiwanych przez 1 G państw 29 mld dolarcSw USA nominalnie przyznały 17 mld, ale w rzeczywistości w okresie obowiązywania „planu Marshalla" (1948 - 1951) kredyty amerykańskie wyniosly 11 mld (naj­więcej otrzymal przemysl zachodnioniemiecki). Oprócz korzystnego wplywu na rozwój i moder­nizację gospodarek zainteresowanych krajów „plan Marshalla" spowodowal osłabienie wielu tradycyjnych więzów lączących państwa Wschodu i Zachodu (m.in. zerwanie rozmów polsko­francuskich w sprawie odnowienia sojuszu).

Za pomocą„doktryny Trumana" i „planu Marshalla" Waszyngton starat się realizować globalną koncepcję „Pc~t americana" również w dziedzinie wojskowej współpracy z Europą Zachodnią, podporządkować jąsobie także militarnie i wykorzystać potencjał militarny sojuszników.

W tym czasie Londyn nie godzil się jeszcze w pehri z dwubiegunowym układem stosunków międzynarodowych, do którego coraz. wyraźniej zmierzał Waszyngton. Pozostający w opozycji konserwatyści z Churchillem na czele wysuwali szeroki i wykraczający poza linię „żelaznej kur­tyny" program integracji europęjskiej. Będąca u wladzy Partia Pracy starała się taki program realizować. Politycy brytyjscy uważali, że Wielka Brytania powinna przewodzić procesom szero­kiej integracji europejskiej, aby „odpychać" Związek Radziecki od środka kontynentu, a zara­zem pośredniczyć między Europą a USA, hamując w ten sposób rozwój hegemonizmu amery­kańskiego.

Pierwszym krokiem służącym tak pomyślanej integracji byl sojusz brytyjsko-francuski podpisa­ny w Dmkierce 4 marca 1947 r. 22 I 1948 r. minister Bevin wystąpil z inicjatywą rozszerzenia sojuszu brytyjsko-francuskiego o kraje Beneluksu. Rozmowy przebiegaiy szybko. 17 marca pięć państw podpisalo w Brukseli Pakt Unii Zachodoej, zwany też Paktem Brukselskim. Przewidy­wal on wspótpracę gospodarczą, spoleczną, kulturalną i wojskową, przy czym sygnatariusze

44

zobowiązali się przyjść z wszelką pomocą i poparciem każdemu z krajów-sygnatariuszy, gdyby stał się on „przednuotem agresji zbrojnej w Europie".

Pojawila się również wojskowa „inicjatywa europejska" pod adresem Stanów Zjednoczonych. Natychmiast po podpisaniu Paktu Brukselskiego ministrowie Georges Bidault i Ernest Bevin zwrócili się do G. Marshalla z propozycją omówienia europejsko-amerykańskiej współpracy wojskowej. Byia to reakcja na wcześniej sformuiowany amerykański warunek wstępny udziele­nia pomocy Europie, polegający na żądaniu stworzenia wspólnego „systemu obrony". Waszyng­ton nie zwlekai z odpowiedzią. 11 czerwca 1948 r. Senat uchwalił „rezolucję Vandenberga", która upoważniaia rząd do zawierania w czasie pokoju sojuszy poza kontynentem amerykań­skim. Sankcjonowało to globalistycznąorientację amerykańskiej polityki zagranicznej i sprzyja­io zamiarom Departamentu Obrony, który od wiosny 1948 r. dążył do wzmocnienia konwencjo­nalnego potencjału wojskowego USA przy pomocy sojuszników.

Od maja 1948 r. zaczęto wspominać o utworzeniu „paktu atlantyckiego", do którego wchodziły­by państwa Paktu Brukselskiego, USA i Kanada. Już w lipcu gen. Lyman Lenu~itzer uczestni­czyi w obradach Komitetu Wojskowego Unii Zachodniej, która powstaia na podstawie Paktu Brukselskiego. Pod koniec października (w okresie i pod wpływem kryzysu berlińskiego) mię­dzy Unią Zachodnią a USA: ,i Kanadą zostaio zawarte porozumienie na temat bezpośredniego wspóidziaiania wojskowego. Miaio ono charakter doraźny. W istocie Amerykanom nie odpo­wiadaia koncepcja rozszerzenia Unii Zachodniej. Stawiali oni na utworzenie Paktu Pólnocnoa­tlantyckiego. W ramach zastosowanej przez Amerykanów taktyki, projekt wstępny tego paktu został jednak opracowany przez. Radę KonsultatywnąUnii Zachodniej. Rokowania odbywały się w Waszyngtonie (10 - 28 XI1) i tam opracowano wspólny projekt. W pierwszych miesiącach 1949 r. negocjacje kontynuowano. Jednocześnie trwały zabiegi dyplomatyczne o przyciągnięcie Norwegii (która początkowo opowiadała się za niezależnym paktem skandynawskim), Włoch i Hiszpanii. W połowie marca państwa Unii zachodniej, USA i Kanada zaprosiły Norwegię, Danię, Islandię, Portugalię i Włochy do uc7xstnictwa w Pakcie. Tekst Paktu opublikowany zo­stai na dwa tygodnie przed jego podpisaniem. Związek Radziecki umai go za sprzeczny ze wszystkimi porozumieniami Wielkiej 'Trójki, z KartąONZ oraz z traktatami sojus2.niczymi ZSRR z WielkąBrytaniąz 1942 r. i z Francjąz 1944 r. Mimo tego ostrego protestu traktat waszyngtoń­ski, który dai podstawę Paktowi Północnoatlantyckiemu, został podpisany 4 kwietnia 1949 r.

Członkowie NATO zobowiązali się w stosunkach wzajemnych przestrzegać zasad Karty NZ, rozwijać pokojowe stosunki międzynarodowe,umacniać indywidualnąi zbiorowązdolność obron­n4, konsultować się w razie powstania zagrożenia któregokolwiek z sygnatariuszy (art. 4), udzielać sobie pomocy wojskowej lub innej w razie ataku zbrojnego (arf. 5), a także wspóldziaiać w Radzie NATO i w Radzie Obrony. Pakt -został zawarty na lat 20. Wszystkie podpisujące państwa Pakt ratyfikowały i wszedł on w życie 24 sierpnia 1949 r.

Waszyngton nie zawiódl się w swych rachubach. NATO w rzeczy samej stato się instrumentem dominacji wojskowej USA w Europie Zachodniej oraz polityki „z pozycji sity" wobec ZSRR i zależnych odeń państw Europy Wschodniej. Nastąpiło otwarcie na dziesięciolecia szerokiego rynku dla eksportu broni amerykańskiej. Już następnego dnia po podpisaniu Paktu członkowie Unii Zachodniej zwrócili się do Waszyngtonu o pilne udzielenie im pomocy wojskowej. 6 kwiet­nia rząd amerykański odpowiedzial, że zwróci się do Kongresu o uchwalenie takiej pomocy. 14 października 1949 r. Kongres uchwalil program pomocy wojskowej dla zagranicy w wysokości 1514 mln dolarów, z czego 1 mld miał przypaść w najbliższym roku samym państwom europej­skim. Byla to ogromna suma, która wplynęia do zainteresowanych krajów niezależnie od „planu Marshalla".

II. Podzial Europy (1947- 1949) 45

2. Podzial Niemiec

Proklamowanie pnez Waszyngton „doktryny powstrzymywania", wprowadzenie „planu Mar­shalla" i utworzenie NATO wyra7nie odbiło się na losie Niemiec. Po traktacie z Dunkierki i Pakcie Brukselskim (podpisanych pnez Wielką Brytanię i Francję bez konsultacji ze Związkiem Ra­dzieckim, z którym łączyty ich traktaty sojusznicze) Francja zaprzestala oporu przeciwko przy­tączeniu do Bizonii jej strefy okupacyjnej w Niemczech. Idąc w ślad za Londynem w kwietniu 1947 r. utworzono w Paryżu Radę na Rzecz Zjednoczonej Europy, zaczęty też powstawać inne organizacje o profilu federalistycznym. 23 kwietnia Francja zawarła z USA i Wielką Brytanią pierwsze porozumienie trójstrefowe w sprawie eksploatacji i wykorzystania zasobów węgla. Było to wyrazem rezygnacji Francji z samodzielnego stanowiska w sprawie niemieckiej, co ulatwilo konferencji 1 f państw przygotowujących „inicjatywę europejską" w sprawie „planu Marshalla" jednomyślne opowied~xnie się za udziałem w nim Niemiec Zachodnich.

W miarę urealnienia się planów połączenia trzech stref zachodnich i utworzenia państwa zacho­dnioniemieckiego Moskwa silnie akcentowała swe poparcie dla idei jednolitego, wspólnego pań­stwa niemieckiego. Zapewne brano pod uwagę, że Zachód te koncepcje odrzuci, liczono jednak na ich wptyw propagandowy i psychologiczny. Na piątej sesj i Rady Ministrów Spraw Zagranicz­nych w Londynie (25 XI - 15 X1I 1947 r.) Związek Radziecki postulowa) uznanie za pilną spra­wę utworzenia ogólnoniemieckiego rządu demokratyc7.nego i zawarcia z Niemcami traktatu pokojowego na zasadzie uchwał jattańskich i poczdamskich. W grudniu postulaty te popart in­spirowany pnez komunistów Niemiecki Kongres Ludowy wszystkich stref (6 - 7 XII). Nie zy­skały one jednak dostatecznego poparcia w strefach zachodnich. 15 grudnia George Marshall odmówił kontynuowania dyskusji, w czym poparli go ministrowie Wielkiej Brytanii i Francji. Zerwanie konferencji polożyło kres współpracy czterech mocarstw w kwestii niemieckiej.

W strefie brytyjskiej partie polityczne zaczęty się rozwijać prawie równocześnie z partiami strefy radzieckiej, tzn. od polowy 1945 r. W strefie tej ukształtowały się centrale Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD), kierowanej prrez Kurta Schumachera, jak również Unii Chrześcijańsko­Demokratycznej pod przywództwem Konrada Adenauera. Rząd laburzystowski stawiał począt­kowo na socjaldemokratów, po powstaniu Bizonii, na szefów dwustrefowych urzędów niemiec­kich-popierał jednak z reguly-kandydatów CDU, co byto związane ze zdecydowanąorientacją amerykańską na chrześcijańską demokrację. Kiedy zaostrzyła się walka wokól kwestii jedności Niemiec, zarówno SED w strefie radzieckiej, jak komuniści i główne siły SPD na zachód od Łaby opowiedzieli się za taką jednością, a znaczne odlamy chadecji przeciwko niej. Przede wszystkim CDU i CSU w Bawarii coraz bardziej wiązaty się z anglosaskimi zamierzaniami utworzenia państwa zachodnioniemieckiego, gdy SPD zaczęta przechodzić do opozycji. Wpro­wadzenie „planu Marshalla" i postawienie przez mocarstwa zachodnie na odbudowę przemyslu niemieckiego sprzyjalo umocnieniu wplywów chadecji.

Bezpośrednio po zerwaniu londyńskiej sesji Rady Ministrów Spraw Zagranicznych mocarstwa zachodnie przystąpity do realizacji opracowanego pod przewodnictwem A. Harrimana wniosku komisji doradczej prezydenta Trumana z 7 listopada 1947 r, w sprawie sformowania rządu za­chodnioniemieckiego. W Bizonii nadano Radzie Gospodarczej uprawnienia izby niższej parla­mentu; rolę izby wyższej miała spelniać powołana Rada Krajów. Rada Administracyjna zaczęła spetniać funkcje rządu, a wchodzące w jej sktad zarządy -funkcje ministerstw. Ponadto utwo­rzono Sąd Najwyższy i Bank Krajowy. Ten ostatni miał przygotować separatystyczną reformę walutową.

46

Na londyńskiej konferencji państw Unii Zachodniej i USA (23 II - 6 III i 20 IV - 1 VI 1948 r.) przedyskutowano zasady konstytucyj ne przysziego państwa zachodnioniemieckiego oraz zasady reformy walutowej. Uzgodniono wsączenie francuskiej strefy okupacyjnej do Bizonii i utworze­nie Trizonii (zrealizowane 8 1V 1949 r.). Komunikat z 7 czerwca donosii, że mocarstwa zacho­dnie wydadzą komendantom trzech mocarstw w Niemczech polecenie wszczęcia przygotowań do powoiania zgromadzenia konstytucyjnego. Londyn zrezygnowal z samodzielnego kontrolo­wania pnemysłu okręgu Ruhry. Niemcy Zachodnie uznano ot cjalnie za uczestnika „planu Marshalla". W państwie zachodnioniemieckim na równi z konstytucją miał obowiązywać status okupacyjny, dający duże uprawnienia mocarstwom okupacyjnym. Stany Zjednoczone zgodzily się poczynić kosztem Niemiec ustępstwa terytorialne wobec Francji (Zaglębie Saary), Belgii (część okręgu Schleiden), Holandii (okręgi Bentheim, Wenlo, Borkum i ujście Ems) i Luksem­burga (8-kilometrowy pas wzdluż górnej Mozeli). Byla to swoista cena za poparcie koncepcji amerykańskich.

Państwa związane z ZSRR nie pozostały bezczynne wobec poczynań mocarstw zachodnich w Niemczech. Już w lutym 1948 r. ministrowie spraw zagranicznych Czechoslowacji, Jugosla­wii i Polski na konferencji w Pradze oglosili oświadczenie, w którym ostro skrytykowali rozwój sytuacj i w strefach zachodnich Niemiec i potępili metodę separatystycznego rozpatrywania kwe­stii niemieckiej. Związek Radziecki proponował przeprowadzenie na forum Sojuszniczej Rady Kontroli debaty nad zagadnieniami demokratyzacji, demilitaryzacji, karania przestępców wo­jennych i odszkodowań niemieckich. Gdy 20 marca marszalek Wanilij Sokolowski, ówczesny przewodniczący Rady, taki wniosek zglosił oraz poiączył go z propozycjąpoinformowania Rady Kontroli o treści obrad konferencji londyńskiej, prcedstawiciele mocarstw zachodnich odmówili ich pnyjęcia. Równało się to zerwaniu obrad. Marszalek Sokolowski oświadczyn w związku z tym: „Swojądziałalnościątrry delegacje jeszezx raz potwierdzają, że Rada Kontroli faktycznie już nie istnieje jako najwyższy organ władzy w Niemczech, czterostronnie zarządzający tym krajem". W ten sposób faktycznie znikało ostatnie forum koordynacji polityki czterech mo­carstw w Niemczech. Wraz z nim przestawaty funkcjonować wszystkie organizmy czterostronne.

Zerwanie wspólpracy czterostronnej wywoialo dramatyczne konsekwencje w podzielonym Ber­linie. Wzmogla się ekonomiczna blokada strefy radzieckiej. Na jej granicach, a także na dro­gach dojazdowych ze stref zachodnich do Berlina mnoiyly się incydenty. Poglębianiu się podziaiu miasta towarzyszyła atmosfera napięcia i zagrożenia.

Takie bylo tlo, na którym marszałek Sokołowski z dniem 31 marca rozciągnąn kontrolę wojsko­wąm drogi dojazdowe do strefzachodnich Berlina. Byl to krok tym istotniejszy, że komendanci zachodni zaczęli traktować swoje strefy Berlina jako części swych stref okupacyjnych Niemiec. Wciągano też je do przygotowań mających na celu utworzenie państwa zachodnioniemieckiego. Surowa kontrola na drogach dojazdowych w pierwszych dniach kwietnia spowodowaia duże zakłócenia w ruchu i wywołała zdenerwowanie w calej Europie. Do Berlina Zachodniego zaczę­to kierować zaopatrzenie drogąpowietrrną. Zwielokrotni) się pasażerski ruch samolotowy.

Mocarstwa zachodnie def nitywnie odrzuciły radziecką propozycję prrxprowadzenia w Niem­czech jednolitej reformy walutowej (o czym dyskutowano jeszcze w maju 1948 r.). W istocie już pod koniec 1947 r. zmagazynowano w banku frankfurckim 30 wagonów banknotów Demsche Mark, które zostały wydrukowane w Stanach Zjednoczonych. 18 czerwca 1948 r. ogioszona zostata w strefach zachodnich reforma walutowa, która miała objąć również strefy zachodnie Berlina.

Decyzja wywolała zaskoczenie i zamieszanie w radzieckiej strefie okupacyjnej. Masa starych środków platniczych (gdyż każdy obywatel mógi wymienić tylko 60 starych marek na 60 no­

II. Podział Europy (1947 -1949) 47

wydr, a konta podlegały konwersji w stosunku 6,5 nowych marek na 100 starych) mogła zrujno­wać gospodarkę całego Berlina i strefy radzieckiej, gdzie pozostawała w obiegu. Powołując się na to dowództwo radzieckie ogłosiło 18 czerwca ograniczenie ruchu pociągów i samochodów między strefami zachodnimi a Berlinem. W strefie radzieckiej dopiero 23 czerwca zaczęto reali­zować reformę walutową. Warunki były nieco korzystniejsze (każdy mógł wymienić 70 marek, a reszta posiadanych pieniędzy zachowywała 10% wartości). Z braku nowych banknotów posłu­giwano się starymi, oznaczając je specjalnymi nalepkami. 24 czerwca władze radzieckie wstrzy­maly ruch kolejowy oraz dostawy żywności do zachodnich sektorów Berlina. Wieczorem wojska brytyjskie i amerykańskie stanęły w pogotowiu bojowym na granicy z radzieckim sektorem mia­sta. Tak rozpoczęła się blokada Berlina, która zapoczątkowala pierwszy „kryzys berliński" ­jeden z najgroźniejszych kryzysów okresu „zimnej wojny".

W Waszyngtonie przxz wiele dni debatowano nad sposobami zaopatrzenia zachodnich stref Ber­lina oraz związanymi z nimi rodzajami ryzyka. Znalazcy wyraz. obawy pn_ed wybuchem trzeciej wojny światowej. Anglicy oceniali, że Związek Radziecki do wojny nie zmierza, ale uznali spór amerykańsko--radziecki za korzystny dla swych priorytetów politycznych. Minister wojny Em­manuel Shinwell 26 czerwca oświadczył, że sity zbrojne Wielkiej Brytanii są gotowe do pro­wadzenia wojny. W dwa dni później prezydent Truman podjął decyzję pozostania w Berlinie za wszelką cenę oraz uruchomienia „mostu powietrznego" w celu umożliwienia ruchu pasażerów i niezbędnych dostaw. Sięgnięto też do „dyplomacji atomowej": do Niemiec Zachodnich przy­słano bowiem dwa skrzydla strategicznych bombowców B-29 przystosowanych do przenoszenia bomb atomowych.

Data wybuchu „kryzysu berlińskiego" zbiegla się z pierwsząwiększąkonferencjąpaństw wscho­dnich na temat problemu niemieckiego. 24 czerwca zebrali się w Warszawie ministrowie spraw zagranicznych Polski, ZSRR, Jugosławii, Rumunii, Czechoslowacji, Węgier i Bułgarii. Decyzje konferencji londyńskiej ocenili jako sprzeczne z układem poczdamskim, zmierzające do osta­tecznego rozbicia Niemiec, twor-nenia bazy „zachodniego sojuszu wojskowego" i popierania re­wizjonizmu niemieckiego. Postulowali przywrócenie kontroli czterech mocarstw nad całymi Niemcami i przeprowadzenie ich pełnej demilitaryzacji, utworzenie ogólnoniemieckiego rządu demokratycznego oraz opracowanie środków realizacji zobowiązań reparacyjnych Niemiec. Mocarstwa zachodnie, obstając przy strategii podziatu Niemiec, nie chcialy podjąć dyskusji na tak szerokiej płaszczyźnie. Ich ambasadorowie w Moskwie zwrócili się natomiast 30 lipca do rządu radzieckiego z propozycjąomówienia przede wszystkim różnych aspektów „kryzysu ber­lińskiego" i 2 sierpnia zostali przyjęci przez premiera Stalina. Oświadczyl on, że radzieckie posunięcia wobec Berlina stanowiły retorsję za decyzje konferencji londyńskiej i mioty charak­ter obronny. Wyraził gotowość zniesienia ograniczeń transportowych, o ile zostanie wycofana z zachodnich sektorów Berlina odrębna waluta (wprowadzona 23 czerwca) i na jej miejsce bę­dzie wprowadzona waluta strefy radzieckiej. Domagał się zarazem odroczenia decyzji w sprawie utworzenia rządu zachodnioniemieckiego.

6 sierpnia ambasadorowie przynieśli odpowiedź swoich rządów, które wyrażały zgodę na wpro­wadzenie marki strefy radzieckiej do calego Berlina, pod warunkiem zlikwidowania ograniczeń transportowych, ale pominęli sprawę realizacji uchwał londyńskich. Do sprawy tej Stalin po­wrócił ponownie 23 sierpnia podczas następnego spotkania z ambasadorami. Nie udało się uzgo­dnić na podstawie przebiegu tych spotkań wspólnego komunikatu czterech mocarstw na temat Berlina. Ustalono natomiast dla czterech naczelnych dowódców wojsk okupacyjnych w Niem­czech (30 VIII) wspólnądyrektywę. Nakazywala ona: znieść ograniczania w łączności, transpor­cie i handlu między strefami zachodnimi a Berlinem oraz między strefami zachodnimi a strefą

48

radzieckąNiemiec; wprowadzić markę strefy radzieckiej jako jedynąwalutę w Berlinie i powie­rryć kontrolę tej operacji wspólnej komisji finansowej zlożonej z przedstawicieli czterech na­czelnych dowódców.

31 sierpnia doszlo do spotkania dowódców naczelnych w Berlinie. W czasie rozmów dowódcy zachodni negowali prawo Radzieckiej Administracji Wojskowej w Niemczech do kontroli linii komunikacyjnych między Berlinem a strefami zachodnimi. Postulowali zarazem przeksztatce­nie komisji finansowej w „najwyższąwładzę finansową" w mieście, która mialaby wplyw rów­nież na wewnętrzne sprawy strefy radzieckiej. 7 września rozmowy dowódców zostaly zerwane; wspólna dyrektywa rządów pozostali nie wykonana.

W tym czasie „most powietrzny" funkcjonował coraz lepiej, a sztaby zachodnie czerpały z tego wiele doświadczeń. Pod koniec wneśnia pądy zachodnie przekazaly sprawę Berlina do rozpa­trzenia pnez Radę Bezpieczeństwa ONZ. Od 5 do 25 października trwały na jej forum ostre debaty, w kulisach starano się jednak przy pomocy państw „neutralnych" (zwlaszcza Argenty­ny) znaleźć forniuię kompromisową. Większość czlonków Rady nie popierali stanowiska ra­dzieckiego i ZSRR skorzystal z prawa veta.

Tymczasem w samym Berlinie stosunki uległy dalszemu zaostrzeniu. Pod wpływem przygoto­wań do utworzenia państwa zachodnioniemieckiego deputowani do Zgromadzenia Miejskiego Berlina dokonali rozlamu w magistracie ogólnoberlińskim (13 X 1948) i w strefie brytyjskiej utworzyli separatystyczne wladze. 21 grudnia w sektorze amerykańskim powstała komendantu­ra zachodnioberlińska. Zaostrzył się także język propagandy i polemik obu stron.

Związxk Radziecki jako pierwszy zaproponował wznowienie bezpośrednich rozmów w sprawach Berlina i Niemiec. W wywiad-nie z 31 stycznia 1949 r. J. Stalin oświadczył, że gotów jest zlikwi­dować ograniczenia komunikacyjne, jeśli uczynią to również mocarstwa zachodnie. Rozmowy na ten temat zostaiy podjęte między przedstawicielami ZSRR i USA w ONZ - Jakowem Mali­kiem i Philipem Jessupem - w eolowie lutego. W ich wyniku 25 kwietnia zapowiedziano zwołanie w Paryżu na 23 maja Rady Ministrów Spraw Zagranicznych czterech mocarstw. 4 maja uzgo­dniono też zniesienie w ciągu 7 dni wszystkich ograniczeń wprowadzonych od 1 marca 1948 r. przez ZSRR i trzy mocarstwa zachodnie w duedzinie transportu, łączności i handlu między strefami zachodnimi a wschodnią strefą Niemiec i Berlina. Uzgodnionych posunięć dokonano w przewidzianym terminie.

Mogla więc odbyć się sesja Rady Ministrów Spraw Zagranicznych, która zajęta się sprawami Berlina i Niemiec (23 V - 20 VI 1949 r.). Minister Andriej Wyszyński zaproponowal na niej uznanie zasady jedności Niemiec, wznowienie Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec i utworzenie Ogólnoniemieckiej Rady Państwowej, która byiaby ośrodkiem życia gospodarczego i zalą7.kiem rządu ogólnoniemieckiego. Proponował też wznowienie prac Sojuszniczej Komendantury i przy­gotowanie w ciągu trzech miesięcy projektu traktatu pokojowego. Mocarstwa zachodnie tych propozycji nie podjęty. Sugerowały natomiast rozciąganie na strefę radzieckąmodelu organizacji wprowadzonego już w strefach zachodnich. W odpowiedzi Wyszyński uznat to jako chęć „po­łknięcia" strefy radzieckiej. W sprawie Berlina zdołano potwierdzić porozumienie Malik - Jessup z 4 maja i nalożyć na wladze okupacyjne obowią7xk konsultowania się w Berlinie w sprawach „zarządzania czterema sektorami" miasta. Postanowiono też przy okazji zwyczajnej sesji ONZ przeprowadzić konsultacje na temat przyszlego spotkania ministrów w sprawach niemieckich. Stan faktyczny byt taki, że komendanci zachodni od lata 1948 r. wcielali w życie uchwaty separatys­tyczne konferencji londyńskiej. Wybrana przez parlamenty krajowe stref zachodnich Rada Par­lamentarna rozpoczęła prace nad przyszłą konstytucją zachodnioniemiecką (1 IX

Il. Podziaf Europv (1947 - 1949) 49

1948 - 8 V 1949 r.). 20 czerwca 1949 r., a więc w dniu zakończenia paryskiej sesji Rady Mini­strów Spraw Zagranic~ych, mocarstwa zachodnie podpisały porozumienie w sprawie utworze­nia Wysokiej Komisji Sojuszniczej dla Niemiec Zachodnich. Stanowiio ono ukoronowanie po­rozumień waszyngtońskich USA, Wielkiej Brytanii i Francji z 8 kwietnia 1949 r., w których trzy mocarstwa określiły „dziedziny zastrzeżone" dla okupantów w przyszłym państwie zachodnio­niemieckim (od rozbrojenia, dekartelizacji i decentralizacji po sprawy handlu, polityki zagra­nicznej i bezpieczeństwa). Inne decyzje przyszlych władz zachodnioniemieckich miaiy wcho­dzić w życie, jeśli nie spotkająsię z veto trnxch mocarstw. Postanowiono zarazem po 18 miesiącach zwiększyć kompetencje władz zachodnioniemieckich oraz da`zyć do zintegrowania maiJace~a powstać państwa „ze stowarzyszeniem europejskim". Uzgodniono, aby nad dowódcami wojsko­wymi postawić wysokich komisarzy, którzy tącznie mieli tworzyć WysokąKomisję Sojuszniczą. Proces formowania państwa zachodnionienueckiego przebiegał szybko. 8 maja 1949 r. komen­danci naczelni trzech strefzaakceptowali Ustawę 7_asadnicząRepubliki Federalnej Niemiec uchwa­loną przez Radę Parlamentarną. 20 czerwca utworzono Wysoką Komisję Sojuszniczą (John McCloy, gen. Brian Robertson i Andrć Francois-Poncet). 14 sierpnia odbyly się pierwsze wybo­ry do Bundestagu. 12 września na prezydenta RFN został wybrany, wysunięty przez liberalną FDP, profesor Theodor Heuss. W trzy dni później kanclerzem został przywódca CDU, czolowy polityk chadecki, Konrad Adenauer. Jego rząd rozpoczął urzędowanie 20 września - w dniu otwarcia V sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ, w czasie której cztery wielkie mocarstwa miały wymienić poglądy na temat terminu spotkania w sprawach niemieckich.

Powstanie RFN było sukcesem polityki amerykańskiej, umacniając polityczne, gospodarcze i wojskowe pozycje USA w Europie. Cenąbył podział Niemiec i pogiębienie politycznego podziahz Europy. Nastąpilo przekreślenie giównych zobowiązań z okresu Wielkiej Koalicji. Sukces USA wyrażał się również w przekreśleniu rachub dotyczących wzrostu wpływu ugrupowań rewolucyj­nych na ewolucję systemu zachodniego. Rosła natomiast sila ugrupowań i ruchów proamery­kańskich. Partie komunistyczne były atakowane i znalazły się pod presją. Część partii socjali­stycznych traciła głosy i wpływy. Ale rozbieżności w ocenie sytuacji zaostrzały ich wewnętrzne spory. Z wyjątkiem Skandynawii, umacniały się w Europie Zachodniej ugrupowania prawicowe i konserwatywne. Wykorrystywane przez propagandę napięcie, o którego wywoianie jednostronnie oskarżono ZSRR, pchało przeważającączęść opinii publicznej w kierunku Stanów Zjednoczo­nych. Na tym tle rozwijał się ruch paneuropejski. Kongres Europejski w Hadze {maj 1948), reprezentujący siły społeczne 16 państw objętych „planem Marshalla" oraz emigrantów z Euro­py Wschodniej, opowiedział się 7a powołaniem organu ponadnarodowego oraz za utworzeniem unii lub federacji europejskiej. Po dluższych debatach w łonie Unii Zachodniej 5 maja 1949 r. doszio do podpisania statutu Rady Europy (dla kompromisu z Brytyjczykami utworzono, obok Europejskiego Zgromadzenia Doradczego, Konutet Ministrów). Przewidziano w niej, co w owym czasie było znamiennym akcentem, udzial RFN.

Dyplomacji radzieckiej nie udaio się ani zahamować wzrostu wplywów amerykańskich w Euro­pie Zachodniej, ani zapobiec rozbiciu Niemiec i Europy. NaturalnąreakcjąZSRR na utworzenie RFN i włączanie jej do systemu Europy Zachodniej było doprowadzenie do utworzenia wscho­dnioniemieckiego państwa niemieckiego. 7 października 1949 r. Niemiecki Kongres Ludowy (wyloniony w wyborach powszechnych 15 - 16 V 1949 r.) proklamował w strefie radzieckiej powstanie Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Jej prezydentem został wieloletni przywódca komunistów (faktycznie kierował KPD po uwięzieniu Ernsta Thalmanna) Wilhelm Pieck (11 X), a stanowisko premiera objął przywódca tej części SPD, która poszia na jedność z komunista­mi, Otto Grotewohl, który zapowiedział politykę „przyjaźni ze wszystkimi narodami". 8 paź­

50

dziernika władze radzieckie przekazały Tymczasowemu Rządowi NRD wszystkie funkcje admi­nistracyjne, które wykonywały dotąd władze okupacyjne. Zależność ideologiczna, polityczna i gospodarcza tego rządu od Moskwy miala być bardzo duża. W dwa dni później szef Radzieckiej Administracji Wojskowej gen. Wanilij Czujkow zakomunikował o przeksztalceniu RAW w Ra­dziecką Komisję Kontroli, „której zadaniem będzie - jak oświadczy) - kontrolowanie wyko­nania poczdamskich i innych uchwał czterech mocarstw w sprawie Niemiec".

W ogłoszonych przy okazj i powstania NRD deklaracjach ZSRR i gratulacjach nadeslanych przez inne państwa Ewopy Środkowo-Wschodniej znalazly się akcenty dotyczące perspektywy zjed­noczenia Niemiec na pokojowych i demokratycznych zasadach. Rzeczywiste procesy znrierzaly jednak w przeciwnym kierunku.

3. Narodziny bloku wschodniego

Równolegle z przxmianami zachodzącymi w latach 1947 - 1949 w zachodniej części Ewopy istotne przeobrażenia dokonywały się w środkowo-wschodniej i południowo-wschodniej części kontynentu. Procesy te koncentrowaty się wokół wprowadzenia form ustrojowych opartych na wzorach radzieckich, pogłębiając powiązania z określonąprtez J. Stalina polistrategią Moskwy, w tym z aktywnością Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bols~xwików) i państwa ra­dzieckiego na rzecz rozwijania „światowego procesu rewolucyjnego". Wniosło to do dokonują tych się podoiałów Europy dodatkowe silne pr7xslanki i impulsy ideologiczno-ustrojowe.

Związek Radziecki, który odegrał kluc~.ową rolę w wyzwoleniu krajów tej części Ewopy spod jarzma faszystowskiego, okazal się zarazem hegemonem, który narzuci) tym krajom wladzę prorad7.ieckich partii marksistowsko-leninowskich i bolszewickie rozwiązania ustrojowe. Mo­skwa starała się pomagać zorientowanym proradziecko rządom w rozwiązywaniu trudności po­wojennej odbudowy, jednak zarówno konieczność leczenia własnych ran zadanych przez wojnę, jak i skutki nieracjonalnego systemu gospodarczego, w tym zwłaszcza pnymusowej „kolektywi­zacji" rolnictwa, możliwości te ograniczały.

Dokonując wielu ingerencji w sprawy wewnętrzne tych krajów, ZSRR sprzeciwia) się zarazem wszelkiej ingerencji w imię „demokracji zachodniej" i zasady „równych możliwości". Walcząc dyplomatycznie o uznanie międzynarodowe oraz o stabilizację zewnętrznych uwarunkowań roz­woju państw „demokracji ludowej" ZSRR mial na myśli blok pod swoim przewodem.

Tworzona odgórnie wspólnota opierala się zwiaszcza na więziach ideologiczno-partyjnych i woj­skowych. Aczkolwiek przemiany ustrojowe w Polsce, Jugosławii, Czechoslowacji, Bulgańi, Al­banii i na Węgrzech różnily się pewnymi cechami specyficznymi, sączyła je jednak wspólna koncepcja nazywana rewolucją ludowo-demokratyczną Realizujące ją sity otrzymywały wielo­rakie wsparcie „wielkiego brata", przeciwnicy oraz wszelkie siły prozachodnie byty zwalczane drakońskimi metodami.

Do podobieństw, które w latach czterdziestych przyporządkowywaly kraje demokracji ludowej do Związku Radzieckiego, należaly: 1) ten sam typ wladzy politycznej sprawowanej pod kierow­nictwem partii uznającej za swądoktrynę marksizm-leninizm; 2) ten sam typ wysoce scentrali­zowanego ustroju spoleczno-gospodarczego, realizującego upaństwowienie podstawowych środ­ków produkcji i gospodarkę planową przy pewnym zróżnicowaniu form wlasności w rolnictwie i formy zarządzania prtemyslem; 3) dominacja ideologii „naukowego socjalizmu" określającej system uznawanych wartości programowych oraz system działań partii rządzących i rządów we

II. Podział Europy (1947 - 1949) 51

wszystkich dziedzinach życia. Powołujące się na marksizm-leninizm partie nie od razu zdoby­wały w krajach demokracji ludowej decydujący wpływ na rządy. Najwcześniej i najbardziej wy­raźnie wplyw taki zaznaczył się w Jugosławii, gdzie Tito i inni dzialacze komunistyczni stali się w czasie woj ny czolowymi przywódcami walki narodowo-wyzwoleńczej, a po wyzwoleniu objęli wszystkie najważniejsze stanowiska w aparacie władzy państwowej. Podobny proces dokonał się wAlbanii. Natomiast w innych krajach demokracji ludowej w różnych formach toczyła się ostra walka polityczna (a niekiedy nawet zbrojna) o monopol partii, o nadanie rządom profilu ludo­wodemokratycznego, tzn. proradzieckiego.

W Polsce, która nie miała rządu ani partii kolaborujących z najeźdźcą hitlerowskim, dramatycz­na walka obozu proradzieckiego z obozem prozachodnim, reprezentowanym przez Stanisława Mikołajczyka i jego Polskie Stronnictwo Ludowe, uwala do wiosny 1947 r. Jesienią tegoż roku zakończyła się ucieczkąMikołajczyka z kraju i falątetroru wobec jego zwolenników. Równole­gle poddano represjom sprzeciwiającąsię dominacji PPR część socjalistów i demokratów. Inaczej przebiegała kompromitacja starego aparatu wladzy i starej polityki w Buigarii, która podczas wojny była satelitąNiemiec hitlerowskich. Prozachodnia opozycja chłopska i liberalna w tym kraju została w krótkim czasie stlumiona przez komunistów. Już jesienią 1946 r. prokla­mowano ustrój ludowodemokratyczny.

W Rumunii, która również byla w czasie wojny satelitąNiemiec, opór prozachodnich sił monar­chistycznych i demokratycznych trwał do końca grudnia 1947 r., kiedy utworzono Rumuńską Republikę Ludowąpod przewodnictwem komunistów.

Na Węgrzech, również byłym państwie satelickim, w pierwszych latach po wojnie niemale wpły­wy mialy sity prozachodnie i demokratyczne. Partia Drobnych Rolników i jej przewodniczący Ferenc Nagy odgrywali role podobne do PSL i Mikołajczyka w Polsce. Jednakże ofensywa sił proradzieckich z komunistami na czele doprowadzila latem 1947 r. do globalnej rekonstrukcji rządu, który stał się de facto gabinetem jednopartyjnym.

W Czechosłowacji najwyższym symbolem ciągłości władzy i dawnych koncepcji politycznych był prezydent ldward Beneś, który reprezentował swego rodzaju porozumienie sił emigracyj­nych z siłami lewicy społecznej. Współpraca ta została brutalnie rozbita w lutym 1948 r., kiedy komuniści przeprowadzili operację przejęcia władzy - przewrót potraktowany na Zachodzie jako silny impuls na rzecz „zimnej wojny". Według części badaczy ten właśnie fakt skłonił USA do generalnej zmiany polityki wobec ZSRR.

Przemianom ustroju politycznego w krajach demokracji ludowej towarzyszyła nacjonalizacja podstawowych galęzi gospodarki i wprowadzanie systemu planowania państwowego. Uciekano się jednostronnie do doświadczeń i pomocy Związku Radzieckiego w rozwiązywaniu trudności rozwojowych. Politykę zagranicznąorientowano w coraz większym stopniu na sojusz i przyjaźń z „pierwszym państwem socjalistycznym". Występujące pod różnymi nazwami partie komuni­styczne, które wymusiły na socjalistach tzw. jedność organiczną, stawały się partiami państwo­wymi - kierowniczą silą przemian traktowanych jako etap na drodze budowy „światowego systemu socjalistycznego". Towarzyszył temu (z wyjątkiem Jugoslawii) rozwój kultu Stalina. Wystąpiła wyrwa zbieżność tych procesów w skali wewnętrznej poszczególnych państw z kształ­towaniem się nowych struktur ich współpracy wzajemnej. Jedne i drugie zostały zakończone w 1949 r., co m.in. T.nalazlo wyraz w odejściu od koncepcji „demokracji ludowej" i proklamowa­niu budowy socjalizmu na wzór radziecki. Dokonano też eliminacji tych przywódców komuni­stycznych, którzy obstawali przy różnorodności dróg, bronili narodowej specyfiki i odrębności (m.in. Władyslaw Gomulka, I_aszlo Raik, Trajczo Kostow).

52

Ksztaltowanie się struktur blokowych znalazlo wyraz przede wszystkim w serii ukladów soju­szniczych z lat 1945 - 1949. Ich prototypami były uklady o przyjaźni, pomocy wzajenmej i wspólpracy powojennej, zawarte przez Związek Radziecki z Czechosłowacją(12 XII 1943 r.), Jugoslawią (11 IV 1945 r.) i Polską (21 IV 1945 r.). Państwa-sygnatariusze zobowiązywali się w tych ukladach do udzielania sobie pomocy wojskowej i innej w wojnie z Niemcami faszystow­skimi oraz ich sojusznikanu. Deklarowaly też ścislą wspóipracę wzajemną po wojnie w celu zapobieżenia odrodzeniu się groźby niemieckiej lub innej oraz rozwoju wzajemnych stosunków gospodarc-rych i kulturalnych „na zasadach równouprawnienia i poszanowania suwerenności". Po zakończeniu wojny uklady o przyjaźni, wspólpracy i pomocy wzajemnej zawady w kolejności chronologicznej następujące państwa: Polska i Jugoslawia (18 III 1946 r.), Czechoslowacja i Jugoslawia (9 V 1946 r.), Albania i Jugosławia (9 VII 1946 r.), Polska i Czechoslowacja (10 III 1947 r.), Bułgaria i Jugosławia (27 XI 1947 r.), Węgry i Jugoslawia (8 X1I 1947 r.), Albania i Bulgaria (16 XII 1947 r.), Rumunia i Jugoslawia (19 XII 1947 r.), Bulgaria i Rumunia (16 XII 1947 r.), Węgry i Rumunia (24 I 1948 r.), Polska i Rumunia (26 I 1948 r.), ZSRR i Rumunia (4 II 1948 r.), ZSRR i Węgry (18 II 1948 r.), ZSRR i Bułgaria (18 III 1948 r.), Czechosłowacja i Bułgaria (23 IV 1948 r.), Polska i Bulgaria (29 V 1948 r.), Polska i Węgry (18 VI 1948 r.), Butgaria i Węgry (16 VII 1948 r.), Czechoslowacja i Rumunia (21 VII 1948 r.), Polska i Rumu­nia (26 I 1949 r.), Czechoslowacja i Węgry (16 IV 1949 r.).

Istotnym aspektem zawieranych uktadów byty usilne starania poszczególnych rządów o uznanie międzynarodowe i wyprowadzenie swoich krajów z izolacji. Rząd radziecki jako pierwszy z wielkich mocarstw nawią-ral stosunki dyplomatyczne z nowymi rządami Polski, a także Rumu­nii (6 VIII 1945 r.), Bułgarii (16 VIII 1945 r.), Węgier (25 IX 1945 r.) i Albanii (10 XI 1945 r.). Jugoslawia i Czechoslowacja (pierwsza z uwagi na stosunki Wielkiej Brytanii z Tito i jego szta­bem od 1943 r., druga ze względu na forn~alną ciągłość władzy państwowej) trudności z mię­dzynarodowym uznaniem w latach 1945 i 1946 nie mialy.

W procesach konsolidacji bloku radzieckiego odegrala też rolę rewizjonistyczna retoryka w sprawie Niemiec, „doktryny Trumana" i sprzężenie jej z realizacją „planu Marshalla", a także zachodnie naciski gospodarcze. Państwa demokracji ludowej szukaly w ukladach o przyjaźni, wspólpracy i pomocy wzajemnej gwarancji pokojowych warunków odbudowy i rozwoju, skutecznej zapory przeciwko odrodzeniu się ekspansji i agresji ze strony Niemiec. Sieć zawartych układów stwo­rzyla strukturę zwartego bloku ideologicznego i politycznego, wojskowego, gospodarczego a zarazem regionalny system zbiorowego bezpieczeństwa. Ten aspekt stabilizująco wplywał na sytuację politycz~~ąnie tylko w tej części Europy, lecz także na calym kontynencie.

Tak się zlożyło, że do 1948 r. glównym animatorem zawierania ukladów sojuszniczych była Jugoslawia. Tendencja ta wypływała z chęci przeciwstawienia się stanowisku mocarstw zacho­dnich prezentowanemu przy okazji dyskusji nad traktatem pokojowym z Wlochami, a skierowa­nemu przeciwko interesom Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii. Prezydent Tito, świa­dom swego wywalczonego w latach wojny autorytetu, przywiązywał szczególną wagę do aktywności międzynarodowej Jugoslawii, nie cofając się przed samodzielnymi działaniami i inicjatywami. Był on na wschodzie Europy jedynym przywódcą państwa „demokracji ludo­wej", który po zakończeniu wojny uprawial dyplomację „na najwyższym szczeblu" i skladal wizyty państwowe. Do końca 1947 r. zlożył wizyty w Związku Radzieckim, Polsce, Czechosło­wacji, Bulgarii, na Węgrzech i w Rumunii. Wszędzie byl manifestacyjnie witany. On też w imieniu Komunistycznej Partii Jugoslawii wystąpil z inicjatywąutworzenia Biwa Informacyjnego (Ko­minforn~) partii komunistycznych i robotniczych Europy, które miałoby uzgadniać i koordyno­wać dzialalność międzynarodową glównych partii kontynentu. Biuro takie zostalo powołane na

II. Podział Europy (1947 -1949) 53

narad-nie przedstawicieli komitetów centralnych partii bułgarskiej, ezechoslowackiej, francu­skiej, jugosłowiańskiej, polskiej, rumuńskiej, węgierskiej, włoskiej, niemieckiej SED i oczywi­ście radzieckiej, która odbyła się w Szklarskiej Porębie pod koniec września 1947 r. Siedzibą Biura lnforn~acyjnego został Belgrad (do jesieni 1948 r.), a potem Bukareszt (1948 - 1956 r.) Nie kontrolowana aktywność i samodzielność Tito wzbudzila nieufność i następnie sprzeciw Stalina, który zamierzał wykorzystać Biuro Informacyjne do monocentrycznego kierowania in­nymi partiami na wzór praktyki stosowanej w czasach III Międzynarodówki. Stosunki radziec­ko jugosłowiańskie zaczęly się pogarszać. Wiosną 1948 r. spór został pneniesiony, bez zgody Jugoslawii, na forum Biura Informacyjnego, które - powolne zaleceniom Stalina - potępilo ideologiczną orientację Komunistycznej Partii Jugosławii (28 VI 1948.). Tito nie ugiął się jed­nak pod „klątwą', oparł się też organizowanej przez Stalina presji ideologicznej i politycznej na Jugosławię, a nawet blokadzie ekonomicznej. W celu zapobieżenia izolacji Tito skierował ak­tywność ku Azji i Alryce, przyjąl też pomoc od mocarstw zachodnich. Stalinowska presja odbita się ujemnie również na stosunkach innych państw bloku z Jugosławią. Mnożyły się polemiki ideologiczno-propagandowe, redukowane były różne forn~y rzeczowej współpracy. Mechanizmy Biura informacyjnego i system konsultacji (ustanowiony przez układy z lat 1947 - 1949) ulatwi­ly Stalinowi doprowadzenie do zerwania układów sojuszniczych z Jugosławią przez państwa demokracji ludowej w 1949 r. (Polska uczynila to notąz 30 IX 1949 r.). Rok 1949 prayniósł więc jeszcze jeden przykład brutalnego zerwania dotychczasowych reguł współpracy, tym razem mię­dzy państwami socjalistycznymi. Nie pozostało to bez negatywnego wpływu na F°~~łokształt sytu­acji w Europie.

Dalszy proces ksztaltowania struktur gospodarczej współpracy państw wspói~joty socjalistycznej odbywal się już bez udzialu Jugosławii. W dniach 5 - 8 stycznia 1949 r. odbyta się w Moskwie narada gospodarcza przedstawicieli Bułgarii, Czechosłowacji, Polski, Rumunii, Węgier i Związku Radzieckiego. W komunikacie z tej narady powiedziano: „Dla urzeczywistnienia szerszej współpracy gospodarczej krajów demokracji ludowej i Związku Radzieckiego narada uznała za konieczne powołać Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, złożoną z przedstawicieli krąjów uczestniczących w naradzie na zasadzie równego przedstawicielstwa, której zadaniem będzie wymiana doświadczeń gospodarczych, udzielanie wzajemnej pomocy w surowcach, żywności, maszynach i urządzeniach przemysłowych itp.". Utworzenie RWPG jako pierwszej wielostron­nej organizacji państw wspólnoty było istotnym krokiem i mocnym impulsem na drodze jej formowania. W RWPG dominowały wszakże jednostronne interesy mocarstwa radzieckiego, a lekceważone były prawa rynku. W lutym 1949 r. do RWPG przystąpiła Albania, a we wrześniu 1950 r. NRD.

---