Dr Marcin Molenda

Geografia ekonomiczna Szkoła Główna Handlowa ®

7.10.2009 Wykład I

Przestrzeń - rzeczywista przestrzeń trójwymiarowa w której mieszczą się różne formy działalności społecznej i ekonomicznej człowieka oraz ich uwarunkowania.

przestrzeń (ogólno)światowa świat
przestrzeń krajowa kraj				życie przyszłych pokoleń
przestrzeń regionalna region			życie naszych dzieci
Przestrzeń lokalna osiedle, miasto	rok kilka lat	nasze życie
Mikroprzestrzeń mieszkanie dom
dzień, tydzień miesiąc

Podział przestrzeni:

• geodezyjna - jednorodna, homogeniczna, nie uwzględnia silnych zróżnicowań powierzchni ziemi. Znajduje zastosowanie jako wyjściowa kategoria myślowa do konstruowania modeli i teorii struktur przestrzeni. Jest izotropowa tzn. we wszystkich kierunkach wykazuje takie same właściwości

• geograficzna - jakościowo zróżnicowana pod względem fizycznym, geologicznym, geochemicznym. Powierzchnia ziemi jest ograniczona mniej lub bardziej wyraźnie umownymi granicami. Granice te mogą mieć przebieg prostolinijny, krzywolinijny (pasma górskie), określone położenie (geograficzne), cechy fizyczne - rzeźba, ukształtowanie terenu, cechy przyrodnicze - klimat, gleby, flora, fauna.

3 typy przestrzeni:

• anekumena - niezamieszkana

• subekumena (parekumena) - okresowo zamieszkana przez ludzi lub okresowo wykorzystywana gospodarczo

• ekumena - obszar zamieszkany na stałe przez ludzi i wykorzystywany gospodarczo

• przestrzeń ekonomiczna - część przestrzeni geograficznej, w której człowiek żyje stale i okresowo i w której prowadzi wszelką działalność produkcyjną, konsumpcyjną, usługową i społeczną

W obrębie przestrzeni ekonomicznej znajdują się:

• wszelkie osiedla ludzkie

• prowadzona jest wszelka działalność produkcyjna i pozaprodukcyjna

Może przybierać różne formy:

• forma punktowa - budynek(SGH, PKiN)

• forma liniowa - sieć komunikacyjna

• forma powierzchniowa - np.: pole ziemniaków

Biorąc pod uwagę metodę regionalizacji gospodarczej przestrzeni ekonomicznej możemy podzielić uwzględniając działalność na regiony typu:

• loco (locoregiony) - wieś

• mikro (mikroregiony) - gmina

• submezo (submezoregiony) - powiat

• mezo (mezoregiony) - (podstawowy) województwo

• makro (makroregiony) - kilka województw

państwo - kilka makroregionów

Typy środowiska

Stopień rozwoju przestrzeni ekonomicznej jest niejednorodny a występujące w procesie rozwoju koncepcje rozprzestrzeniania i koncentracji powodują, że na jej obszarze możemy wyróżnić różne jakościowo typy środowiska człowieka.

Wraz ze wzrostem liczby ludności wzrasta oddziaływanie na środowisko. Wraz ze wzrostem odległości maleje oddziaływanie i zanieczyszczenie.

A -> miejsce zamieszkania

B -> strefa aglomeracji, gęstość zaludnienia ponad 600 osób/km², duża koncentracja usług produkcyjnych oraz materialnych i niematerialnych, środowisko zniszczone, dominuje środowisko sztuczne. Toska o warunki życia, troska o ochronę środowiska.

C -> strefa intensywnej działalności produkcyjnej i pozaprodukcyjnej, gęstość zaludnienia pow. 100 osób/km², regionalne centra koncentracji ludzkości, troska o zasoby i walory środowiska, racjonalne metody eksploatacji.

D -> strefa przyrodnicza - poniżej 1 osoby/km², działalność człowieka sporadyczna, ekstensywna, bardzo rzadko intensywna, strefa trudno dostępna (góry, pustynie, oceany), przyszłe tereny penetrowane przez człowieka.

Decyzja ludzka a przestrzeń

Decyzje mają konsekwencje w czasoprzestrzeni, np.:

• budowa PKiN w Warszawie

• wejście do UE

• restrukturyzacja

Decyzje wpływają na gospodarkę i środowisko, np. budowa kopalni

Środowisko wpływa na gospodarkę (surowce)

Środowisko wpływa na człowieka (ubiór, wyżywienie)

Przestrzeń stanowi system

System - zbiór elementów tworzący funkcjonalną całość, gdzie zmiana jednego elementu lub podelementu wpływa na funkcjonowanie całego systemu łącznie z rozpadem. Każdy z elementów ma:

• strukturę - klimat, woda, gleby, szata roślinna, gospodarka, ludzie - struktura demograficzna, zawodowa

• potencjał - powierzchnia, PKB, liczba ludności

• dynamika

• określone funkcje

Środowisko

• obszary naturalne - nieużytki, obszary trudno dostępne

• obszary przekształcone - tereny rolnicze, leśne, rekreacyjne

• obszary sztuczne - obszary zabudowane

Ludność

• liczba

• przyrost naturalny

• migracje

• struktura zawodowa, demograficzna

• warunki życia, pracy, mieszkania, odpoczynku

• rozmieszczenie miast, osiedli

Gospodarka

• działalność produkcyjna (przemysł, rolnictwo)

• działalność pozaprodukcyjna (kultura oświata służba zdrowia)

14.10.2009 Wykład II

człowiek środowisko gospodarka

metasystem (świat jako całość)

Przez złe decyzje może dojść do zachwiania równowagi w całym meta systemie.

gospodarka ++++

ludność ++++

środowisko - - - -

USA zużywają 24% światowej energii, Chiny 11%

Interakcje w systemie człowiek - środowisko

środowisko tworzy otoczenie fizyczne

środowisko geograficzne to układ przyrodniczych jak i społeczno - technicznych warunków, w których żyje i pracuje człowiek

relacje - jak środowisko wpływa na człowieka

• klimat

• gleby

• woda

Niegdyś środowisko decydowało o granicy osadnictwa

Oddziaływanie człowieka na środowisko:

• Ludzi przybywa, ziemi nie. Ubytek terenów

• Degradacja środowiska

• Degradacja przez cywilizację - efekt cieplarniany

• Erozja wodna i wietrzna

• Nadmierny wypad bydła - niszczenie korzeni

• Zmniejszanie powierzchni użytków rolnych i gruntów ornych na 1 mieszkańca

Poziomy oddziaływania człowieka na środowisko:

• poziom osobniczy - 1 człowiek oddziaływuje na środowisko - rzucanie śmieci w lesie

• poziom populacyjny - grupa lokalna oddziaływuje na środowisko - oddziaływanie na gleby i las

• poziom społeczny - cała ludność na świecie

Skutki oddziaływania człowieka na środowisko:

• supletywne - zwiększenie pojemności, wydajności środowiska, nawożenie, melioracja

• kompensacyjne - wyrównywanie braków, likwidacja nieprawidłowości z niewłaściwego lub nadmiernego eksploatowania środowiska, np. sadzenie lasów

• redukcyjne - eliminuje zbędne elementy ze środowiska - chwasty, stonka ziemniaczana

• destrukcyjne - całkowite zniszczenie środowiska przez położenie asfaltu, betonu

Oddziaływanie środowiska na gospodarkę:

• rozmieszczenie surowców (przemysł)

• struktura upraw(zależne od gleby)

• szklaki komunikacyjne(determinowane przez ukształtowanie terenu)

• rozwój turystyki

Oddziaływanie gospodarki na środowisko:

• przemysł - większe zanieczyszczenie

• rolnictwo - uprawy, nawozy

• komunikacja - wzrost spalin

• gospodarka komunalna - np.: ścieki

• rybołówstwo

skutki lokalne - np.: hałdy

skutki regionalne - np.: zanieczyszczenie rzeki

skutki światowe - np.: zanieczyszczenie morza, powietrza

Oddziaływanie gospodarki na ludzi:

• zmiana struktury zatrudnienia (produkcja spada, usługi rosną)

• zmiana wykształcenia

Determinizm geograficzny - środowisko ma zasadniczy wpływ na rozwój społeczny i jest to warunek bezwzględny

Indeterminizm geograficzny - środowisko nie ma wpływu na rozwój przestrzennego układu społeczno-ekonomicznego

ZASOBY NATURALNE

Zasoby - elementy środowiska geograficznego, które człowiek wykorzystuje bezpośrednio
i pośrednio w procesach produkcji i konsumpcji. Są kategorie historyczne i kulturowe, ponieważ fakt, iż dany element środowiska geograficznego staje się zasobem, który przedstawia jakąś wartość użytkową. Jest zmienne w czasie i przestrzeni. Innymi słowy definicja „zasób” zmienia się w czasie radykalnie, w sposób niedający się przewidzieć.

Zasoby są podstawową egzystencją człowieka, zaspokajają jego potrzeby. Eksploatowanie na danym obszarze zasoby stanowią bazę zasobową. Na tę bazę składają się:

• zasoby naturalne - powstałe w procesach przyrodniczych elementy środowiska geograficznego, które człowiek uznaje za użyteczne w określonych warunkach, miejscu i czasie. Na zasoby naturalne składają się minerały, źródła energii, klimat, woda, gleba, flora, fauna, krajobraz, przestrzeń i jej położenie geograficzne. Zasoby naturalne są kategorię stałą.

• zasoby kapitałowe (kulturalne) - antropogeniczne czyli stworzone przez człowieka elementy środowiska geograficznego. Składają się one na istniejący na danym obszarze majątek trwały, który stanowi techniczne środowisko procesów produkcji i konsumpcji. Jest to majątek trwały i dostępne środki finansowe.

• zasoby ludzkie - ludność zamieszkała na danym obszarze. Bez odpowiednich zasobów (ilość, jakość, rozmieszczenie, struktura) nie ma produkcji. Uniemożliwiają wydobycie naturalnych i uruchomienie kulturalnych

• zasoby wiedzy - są to umiejętności do przyswajania informacji

Podział zasobów:

1. Kryterium odnawialności:

1. Niewyczerpywalne:

• Niezmieniane

-energia słoneczna

-energia geotermalna

-siła wiatru

-pływy morskie

• Zmienialne w wyniku użytkowania

-powietrze

-woda

b) Wyczerpywalne

• Nieodnawialne

-surowce energetyczne

-surowce metaliczne

-surowce chemiczne

• Odnawialne

-świat roślinny

-świat zwierzęcy

• Zmienialne

-klimat

-walory krajobrazu

2. kryterium rozpoznani:

1. sprawdzone - są to udokumentowane zasoby, góra 20% błędu pomiarowego

2. przewidywane - są to zasoby obliczone na podstawie informacji z odwiertów geologicznych

3. prawdopodobnie - szacowane na podstawie pojedynczych odwiertów, małe prawdopodobieństwo wydobycia

R/P - statystyczny wskaźnik rezerw

R/P = ilość zasobów sprawdzonych / roczne wydobycie (stosunek tych dwóch wartości)

2 Warunki:

1. ilość zasobów jest stała

2. roczne wydobycie jest stałe

funkcje zasobów:

• lokalizacyjna - fizyczna lokalizacja zakładu w przestrzeni

• produkcyjna

• turystyczno-rekreacyjna

• ekologiczna

• strategiczno-wojskowa

Zasoby naturalne a wzrost gospodarczy

Czynniki, które determinują efekty, możliwości efekty, możliwości wzrostu gospodarczego - jakość, koszty, dostępność

3 wybitni ekonomiści:

• Tomasz Malthus

• David Ricardo

• John Stuart Mill

Na wyczerpywalność zasobów możemy rozróżnić 2 podejścia:

• statyczne - pesymistyczno-katastroficzna (teoria Tomasza Malthusa) - badał relacje żywności i wzrostu ludności w czasie rewolucji przemysłowej. Teorię wygłosił w 1870 roku. Oszacował że nie starczy żywności przy tak szybkim wzroście liczby ludności, gdyż ludności przybywa w tempie geometrycznym, a żywności w tempie arytmetycznym.

krzywa wzrostu

ludności

krzywa przyrostu żywności

Bariera żywnościowa:

brak żywności -> niedożywienie -> głód -> epidemie -> wojny ->zmniejszenie liczby ludności

Ludziom grozi zagłada w związku z wyczerpywaniem się podstawowych zasobów wraz ze wzrostem ich zapotrzebowania.

Malthus nie uwzględnił postępu technicznego, jakości gleb, trendów demograficznych.

Statyczna teoria zasobów - ilość zasobów jest stała, a kwestia ich wyczerpania i pojawienia się w związku z tym pewnej bariery wzrostu jest uzależniona tylko od tempa eksploatacji zasobów.

neomaltuzjanizm - zbiór pesymistycznych wizji na temat wzrostu gospodarczego, wprowadzonych w latach 60. I 70. XX wieku

wzrost gospodarczy:

lata:

1600-1700 -> 0,1%

1700-1800 -> 0,6%

1800-1900 -> 0,8%

1900-1936 -> 1,6%

1960-1970 -> 2,1%

1970-1980 -> 2,0%

1980-1990 -> 1,9%

UThant w latach 62-71 sekretarz generalny ONZ poruszał kwestie degradacji środowiska wygłosił w raporcie klubu Rzymskiego

• zabraknie żywności

• zabraknie surowców

• będzie degradacja środowiska

Jeśli nie dojdzie do ograniczenia eksplozji demograficznej to wiek XXI będzie klęską humanitarną.

Przewidywali:

• 0% wzrost ludności

• 0% wzrost gospodarczy, ale nie krajów biednych

• zmniejszenie zużycia surowca na jednostkę produkcji

Wielka krytyka, gdyż świat nie rozwija się równomiernie i doprowadzenie do równego rozwoju we wszystkich państwach jest niemożliwe. Świat jest zróżnicowany a bariery występują tylko lokalnie, nie rozważono jednak sytuacji poszczególnych rejonów i kontynentów ziemi. Są różne tendencje jeżeli chodzi demografię, rozwój gospodarczy, do tego wszystkiego nie uwzględniono postępu technicznego.

21.10.2009 Wykład III

Teoria dynamiczna - optymistyczna

Zasoby nie są stałe, ale są ograniczone. Nie ma bariery zasobowej. Zasoby są funkcją naszej wiedzy, ich ilość zwiększa się wraz z poziomem naszej wiedzy. Tak więc bariera zasobowa jest zależna od wiedzy.

Nowe zastosowanie istniejących już zasobów, np.: granit z Vermontu, kiedyś wykorzystywany w budownictwie, dziś okazuje się że zawiera on uran.

Należy wykorzystywać nieużywane elementy przyrody takie jak np.: energia geotermalna

Należy też lepiej wykorzystać zasoby występujące obok innych zasobów.

Wyznaczniki teorii:

Reprodukcja zasobów prosta -kontynuowanie produkcji w niezmienionej formie

Reprodukcja rozszerzona - przez akumulacje produkcji wzrost jej rozmiarów

Substytucja zasobów - zastępowanie jednych zasobów innymi

Dzięki postępowi technicznemu zmniejsza się zużycie surowca na jednostkę.

Nie powinno rozpatrywać się oddzielnie surowców, powinno się je łączyć w zależności od pełnionej funkcji. Ważny jest brak energii a nie ropy

Dużą rolę przykłada się do recyklingu - nowe surowce będą tylko uzupełnienie. Zamknięty obieg surowca.

Nie powinno się zadawać pytanie kiedy skończy się ropa, tylko kiedy skończy się możliwość uzyskiwania energii.

Bariery:

• okresowa - dopóki nie nastąpi przyrost wiedzy

• lokalna - nie w skali globalnej

• cząstkowa - mogą się wyczerpać surowce lub część surowców zaspokajających daną potrzebę (np. ropa), ale nigdy nie wyczerpią się wszystkie surowce danego sektora

David Ricardo - twórca teorii malejących przychodów . Jego zdaniem zasoby nie są ograniczone, natomiast ograniczona jest nasza wiedza nt. ich pozyskania i wykorzystania. Jego zdaniem nie ma bariery zasobowej w sensie ilościowym, natomiast jest bariera w sensie jakościowym. Prawo malejących przychodów:

im głębiej tym gorsze zasoby ->tym większe koszty -> tym mniejszy przychód -> wtedy brak kapitału.

John Stuart Mill

• niemożliwe jest wyczerpanie wszystkich zasobów w tym samym czasie

• istnieje jedynie bariera lokalna albo regionalna, nigdy globalna

Teoria dynamiczna

• istnieją możliwości odkrycia nowych złóż znanych zasobów

• istnieje możliwość zwiększenia ekonomicznej eksploatacji złóż już odkrytych

• wzrost liczby ludności i wzrost gospodarczy wcale nie musi powodować wzrostu zapotrzebowania wzrostu zapotrzebowania na surowce, bo zmieniają się potrzeby i możliwości zaspokojenia potrzeb, co powoduje, że rozwój gospodarczy może być bardziej zasobooszczędny.

Teoria funkcjonalna

• Istnieją możliwości odkrycia nowych zasobów, które będą zaspokajać przyszłe potrzeby

• Istnieje możliwość innego zastosowania znanych już zasobów

• Dużą wagę przywiązuję się do substytucji zasobów

Kryzys naftowy jako przykład przełamania problemów zasobowych

Pierwotne źródła energii

• węgiel kamienny

• węgiel brunatny

• ropa i gaz ziemny

• drewno

• torf

Wtórne źródła energii

• Koks

• Gaz koksowniczy

Alternatywne źródła energii

• Woda

• Energia słoneczna

• Wiatr

• Energia geotermalna

Do lat 50. XX była era w. kamiennego. Jego udział w energetyce wtedy to 62%, ropa 25%

W latach 60. i 70. XX wieku nastąpił gwałtowny zwrot w zużyciu surowców energetycznych. Ropa 45%, w. kamienny 32%, gaz ziemny 25%

Węgiel staje się nieopłacalny -kapitałochłonny, kosztochłonne wydobycie, terenochłonny, nieekologiczny, niskokaloryczny, jest zasiarczony, trudny w przewozie

Ropa naftowa

(+)

• krótki okres pożyczenia kapitału

• mało pracochłonny proces produkcji

• łatwa w przewozie

• nie jest terenochłonna

• jest ekologiczna

• nie prowadzi do degradacji środowiska

• jest bardziej kaloryczna

Państwa produkujące ropę zaczęły się zrzeszać - OPEC lata 60.

Kraje OPEC zrzeszyły się i dyktowały ceny ropy. W 1973r. kryzys naftowy. Bojkot egipsko-izraelski. Izrael poparty przez USA i Europę. Egipt poparty przez Arabów. Cena baryłki podskoczyła z 3$ do 12$.

• wzrost kosztów produkcji

• zmalała produkcja przemysłowa

• pojawiła się bariera zasobowa

• przy cenie 12$ nie opłacało się prowadzić gospodarki

Przeciwdziałanie:

• Zaczęto wydobywać ropę z Morza Północnego, USA z Alaski, Meksyk zwiększył intensywność wydobycia,

• USA, Chiny, RPA zaczęły wydobywać węgiel metodą odkrywkową,

• Zainteresowanie energią jądrową, energią alternatywną,

• Wprowadzono silniki małolitrażowe,

• Nowe wynalazki w przemyśle RTV i AGD,

• Zmniejszono oświetlenie ulic,

• Zmiana w produkcji żelaza - zmniejszenie zużycia energii surowca,

• Hutnictwo aluminium - w Japonii wyeliminowano praktycznie do zera zużycie boksytów,

• Zaczęto interesować się gazem - tani w eksploatacji i transporcie,

• Gaz ma uniwersalne zastosowanie - mieszkanie, samochód, Huta żelaza, jest ekologiczny, tani w transporcie

To wszystko spowodowało spadek popytu na ropę i jej cenę.

Bariera okazała się cząstkowa (do czasu przyrostu wiedzy - unowocześnianie wydobycia, zastąpienie ropy innymi surowcami).

1979r. rewolucja islamska w Iranie - cena z 13$ do 30$ - II kryzys naftowy, z którym jednak bardzo szybko się uporano, bo wiedziano jak

1980r. Wojna irańsko-iracka

1990r. Wojna Irak - Kuwejt

1991r. Atak USA na Irak

2003r. inwazja wojsk koalicyjnych na Irak

Każdy konflikt zbrojny na Wschodzie powodował zwyżki cen ropy.

28.10.2009 Wykład IV

Kapitał ludzki - zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i witalności zawarty w danym społeczeństwie. Jest kołem napędowym współczesnej gospodarki światowej. Może pełnić funkcję:

• produkcyjną - jest czynnikiem produkcji,

• konsumpcyjną - stanowi rynek zbytu

Wysoka jakość kapitału ludzkiego jest charakterystyczna dla krajów wysoko rozwiniętych. Osiągane dochody przez obywateli tych krajów powodują, że jest duży popyt, dlatego rynek jest głęboki i chłonny.

W krajach o niskim rozwoju gospodarczy jakość kapitału ludzkiego jest niska. Dochody są małe.

Traktując kapitał ludzki jako czynnik produkcji problem stanowi sposób w jaki można zmierzyć i dokonać wyceny tego kapitału.

Kapitał ludzki składa się z 2 elementów:

• ilościowego - wiek, wydajność pracy, liczba ludności

• jakościowego - kreatywność, wiedza

Poziom KL może kształcić państwo poprzez procentowy udział wydatków PKB na naukę i szkolnictwo

Wzrost liczby ludności na świecie

Rok	Liczba ludności	Liczba ludności potrzebna do podwojenia liczby ludności
0	250 mln	-
1650	500 mln	1650
1800	1 mld	150
1930	2 mld	130 skracanie czasu
1975	4 mld	45
2030	8 mld	55 wydłużanie czasu

1650r. to rok przełomowy w historii świata. Zaczynała się rewolucja przemysłowa. Nowe sposoby produkcji i organizacja życia społecznego.

Prawo Pearla - prawo wykładniczego wzrostu liczby ludności, co oznacza, że wzrost liczby ludności na świecie ma charakter wykładniczy, co potwierdzają badania. Szybki wzrost liczby ludności. Jest mało prawdopodobne, że w dłuższym czasie wzrost liczby ludności będzie miał charakter wykładniczy. Dwa czynniki o tym decydują: baza żywnościowa oraz przeludnienie planety. Prawdopodobnie funkcja wykładnicza przejdzie w funkcję logarytmiczną.

W Europie w latach 1920-1990 tylko 1.5 raza wzrosła liczba ludności. W Afryce 4.5 x

Teoria Pearla znajduje zastosowanie w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo, położonych na rozległych obszarach.

Proces (model) transformacji demograficznej

1. Pokazuje zależności między wzrostem gospodarczym a wzrostem l.l.

2. Dynamika tego przebiegu uzależnione od dynamiki procesów

3. Każdy kraj przechodzi ten proces

Wszystkie kraje przechodzą przez ten proces, ale dynamika przebiegu i długość poszczególnych faz jest różna. uzależniona jest od dynamiki rozwoju gospodarczego. Dlatego możemy dokonać typologii państw według charakterystycznej dla danego państwa fazy. Składa się z 4 faz:

1. Faza wysokostacjonarna - (wysokich zmian) Jest to faza wysokiej dynamiki demograficznej.

1. stopa urodzeń jest bardzo wysoka, bliska maksimum fizjologicznego, ok. 50‰

2. stopa zgonów 45‰ uwarunkowana wyłącznie czynnikami biologicznymi - trudne warunki życia, brak higieny, wyniszczenie organizmu trudną pracą fizyczną. Wysoka stopa urodzeń jest odpowiedzią na wysoką stopę zgonów, ponieważ by utrzymać żywotność gatunku musi być duża liczba urodzeń. To powoduje, że przyrost naturalny w tej fazie jest mały, poniżej 10‰ a nawet 5‰. Duża liczba zgonów niemowląt, powyżej 500 na 1000 urodzeń żywych. Krótkie trwanie życia w tej fazie - ok. 25-30 lat, dlatego społeczeństwa nie są w stanie rozwijać, bo jest szybka wymiana pokoleń. Występują wahania stopy urodzeń i zgonów uwarunkowane czynnikami naturalnymi - epidemie, głód, konflikty etniczne, wojny. Jest to era zbieractwa, początek ery agrarnej. Faza przed rewolucją przemysłową, do XVIII wieku włącznie. Nie ma już żadnego państwa na świecie w tej fazie, co świadczy o rozwoju gospodarczym, możemy mówić o społecznościach lokalnych ale nie o krajach, np. w Oceanii wyspy, Indianie w dorzeczach Amazonii, ludy w Afryce.

2. Faza wczesnego wzrostu

1. stopa urodzeń jest ok. 40-50‰

2. maleje stopa zgonów, wynosi ok. 15-20‰ - Pomoc Międzynarodowego Czerwonego Krzyża i półksiężyca, szczepienia, opieka lekarska, poprawa higieny, wyeliminowanie chorób (dżumy, cholery)

3. zmniejszenie śmiertelności niemowląt - 50-200 na 1000 urodzeń żywych

4. wydłuża się średnia długość życia 45-55 lat

5. przyrost naturalny wynosi powyżej 20‰, mówimy o eksplozji demograficznej

6. przejście z I do II fazy to rewolucja demograficzna, ponieważ dokonała się w szybkim tempie i przyniosła wzrost liczby ludności, w niektórych krajach występuje tzw. wtórna eksplozja demograficzna (stopa urodzeń jest powyżej 30‰, ale stopa zgonów jest poniżej 10‰). Wtórna eksplozja zatrzymuje przejście do następnej fazy.

7. zmniejszenie zgonów niemowląt, zwłaszcza małych dziewczynek

8. występuje w: Afryce (Angola, Etiopia, Erytrea, DRK, Burkina Fasso, Gwinea, Gwinea Bissau, Nigeria), Oceanii (Papua Nowa Gwinea),Ameryka: Haiti, Gwatemala, Paragwaj, Salwador, Azja (Arabia Saudyjska, Iran, Afganistan, Bangladesz, Pakistan)

3. Faza późnego wzrostu

1. maleje stopa urodzeń 20-25‰, bo aktywność zawodowa kobiet, polityka demograficzna państwa, model rodziny, antykoncepcja, większy dostęp do szkolnictwa, rozwój do usług (miejsca pracy dla kobiet)

2. przyrost naturalny 10-20‰

3. stopa zgonów ok. 10‰

4. wydłuża się średnia długość życia - 55-66 lat

5. zgony niemowląt zmniejszają się, ok. 20-50 na 1000 urodzeń żywych

6. Indie, Brazylia (III/IV faza), Meksyk, Turcja, Egipt - kraje które przyspieszyły rozwój gospodarczy

4. Faza niskostacjonarna

1. stopa urodzeń kształtuje się ok. 10-15‰

2. stopa zgonów ok. 10‰

3. przyrost naturalny wynosi 0-10‰

4. wydłuża się długość życia 65-75 lat

5. maleją zgony niemowląt poniżej 20 na 1000 urodzeń żywych

6. kraje wysoko rozwinięte (Szwecja, Japonia, Dania, Belgia, USA, Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Chiny, Polska jest na pograniczu IV i V fazy.

Przejście z I do IV fazy to proces transformacji demograficznej, czyli przekształcenie się społeczeństwa młodego w społeczeństwo stare (Kraje dobrze rozwinięte gospodarczo zakończyły proces transformacji demograficznej, a ich społeczeństwo przekształciło się ze społeczeństwa wiejsko-rolniczego w społeczeństwo miejsko-przemysłowe)

• Faza V (starości demograficznej)

• stopa urodzeń ok. 10‰

• wzrasta stopa zgonów (ok. 10-15‰)

• powoduje to ujemny przyrost naturalny

• długość życia 75+ lat

• zgony niemowląt poniżej 5 na 1000 urodzeń żywych

• Kraje dobrze rozwinięte (Włochy, Niemcy, Austria, kraje bloku socjalistycznego - Litwa, Łotwa, Estonia, Bułgaria, Rumunia, Ukraina, Rosja; Czechy, Węgry, Chorwacja

Przejście z I do IV - pierwsze przejście demograficzne, altruistyczne - związane z rozwojem gospodarczym, troska o rodzinę, potomstwo.

Przejście z fazy IV do V to drugie przejście demograficzne (indywidualistyczne), czyli prawo jednostki do samo decydowania i kariery. Okładanie decyzji o zawieranie małżeństwa i posiadane potomstwa, kochabitacja - związki nieformalne, bez ślubu, poczęcie dla samorealizacji, świadoma bezdzietność, ostry spadek płodności, era pary królewskiej z dzieckiem, a nie dziecka z rodzicami

Eksplozja demograficzna - b.duży wzrost przyrostu naturalnego > 20‰. Skutkiem tego jest podwojenie się liczby ludności w ciągu 20-30 lat. Wystepuje w niektórych krajach Afryki(Benin, Nigeria), Azji, ameryki łacińskiej. Spowodowane przez poprawę warunkow życia, wzrost opieki lekarskiej, wyeliminowanie masowej śmiertelności. W konsekwencji wydłuża się śr. Długość życia, wyeliminowany zostaje głód, zmniejsza się liczba zgonów niemowląt.

Skutki eksplozji demograficznej:

• Migracje

• Pseudourbanizacja (niedoludnienie jednych terenów, brakuje ludzi)

• Rolnictwo nie jest w stanie wyżywić ludności

• Brak pieniędzy na budowę szkół(rosnący analfabetyzm)

• Nadmierna presja na przestrzeń

• Przeludnienie agrarne

• Przyrost PKB

04.11.2009 Wykład V

Migracje - ruchy wędrówkowe ludności mają większe znaczenie niż ruchy wewnętrzne

Trwała lub półtrwała zmiana miejsca zamieszkania (odległość nie ma znaczenia)

Miarą migracji jest saldo migracji - różnica między napływem ludzi na dany teren a odpływem z danego terenu. Przyrost rzeczywisty = przyrost naturalny + saldo migracji

Przyczyny migracji:

• ekonomiczne - przestrzenne zróżnicowanie rynku pracy

• uzyskanie pracy

• uzyskanie ziemi

• uzyskanie mieszkania

• zmiana zawodu

• poszukiwanie lepiej płatnej pracy

• pozaekonomiczne

• czynniki religijne (przez Anglię w latach 50. z Indii powstały: Pakistan, Bangladesz)

• czynniki społeczne (małżeństwo, nauka)

• ze względów przymusowych: wojny, prześladowania, konflikty

• ekouchodźctwo (Sahel) - zmiana miejsca na lepsze pod względem klimatycznym

Podział migracji

• ze względu na czas trwania

• stała - wyjazd, bez zamiaru powrotu

• okresowe (czasowe) - związane z podejmowaniem nauki(studia), pracy czasowej, sezonowej, wakacje

• wahadłowe (codzienne) - codzienne dojazdy do pracy, szkoły

• ze względu na zasięg

• ze względu na odległość

• wewnątrz krajowe

• lokalne

• wewnątrz regionalne

• międzyregionalne

• międzypaństwowe

• międzykontynentalne

• ze względu na kierunek (ze wzgl. na jednostkę ostadniczą)

• wieś -> miasto - dominują

• miasto -> miasto

• miasto -> wieś

• wieś -> wieś

Siły wypychające:

• brak miejsc pracy

• brak szkolnictwa

• skażenie środowiska

• presja środowiska lokalnego

Siły przyciągające:

• miejsca pracy

• możliwości edukacyjne, kulturalne

• nowe złoża surowców

Siły powstrzymujące:

• lęk przed utratą kontaktów z rodziną

Przeszkody(bariery), na które natrafiają migranci:

• fizyczne (lasy, góry)

• ekonomiczne (koszty)

• psychologiczne (lęk przez nieznanym)

• społeczne (niechęć do imigrantów)

• polityczne (administracyjne)

Prawa migracji (Ernest George Raffelstein)

dotyczą:

• zasięgu

• struktury

• częstotliwości

• charakterystyki społeczno-demograficznej migrantów

Założenia:

1. Większość ludzi migruje na małe odległości, ludzie migrują na znane tereny, nie tracą kontakty, mniejsze koszty.

2. Liczba migrantów maleje wprost proporcjonalnie do odległości.

3. Częściej migruje ludność wiejska niż miejska, ale na krótsze odległości (ludzie słabiej wykształcona, gorsze kontakty)

4. Częściej emigrują kobiety, niż mężczyźni, ale na krótsze odległości.

5. Jeśli mężczyźni emigrują, to na dłuższe odległości.

6. Części emigrują osoby bez potomstwa, niż osoby w związku małżeńskim.

7. Częściej emigrują osoby bezdzietne, niż posiadające potomstwo

8. Sukcesja migracji - migracje są etapowe

• wieś (1000)

• małe miasto (10tys.)

• średnie miasto (50 tys.)

• duże miasto (100 tys.)

ośrodek absorpcji

sposobność pośrednia

9. Migracje są selektywne (nie dotyczą wszystkich grup społecznych) - nie wszyscy emigrują. Ludzie emigrują w zależności od:

1. wieku

• najczęściej emigrują osoby w wieku 18-25 lat, bonie są to osoby związane związkiem małżeńskim, nie są związane umową o pracę

• emigracja wymuszona (w wieku 0-5 lat) wraz z rodzicami

• wzrasta emigracja ludzi w wieku 55+ lat np.: ze względów klimatycznych - Skandynawie zmieniają na Florydę, albo do własnej ojczyzny

• wykształcenia

• częściej migrują osoby z wyższym wykształceniem - znajomość języków, kontakty, informacje nt. miejsca docelowego.

• zawodu - najczęściej wolne zawody i ludzie przedsiębiorczy

10. Migracje mają związek z rozwojem gospodarczym - nasilają się, gdy zaczyna się rozwój gospodarczy (duża podaż miejsc pracy)

11. Migracje mają związek z rozwojem sieci transportowych - linie komunikacyjne wydłużają odległość migracji.

12. W KWR migracje na duże odległości, w KSR na małe odległości. W krajach dobrze rozwiniętych dominują migracje z miasta do miasta. Obserwuje się również zjawisko migracji z miasta do wsi. W krajach słabo rozwiniętych ze wsi do miasta.

Skutki migracji:

(-)

• deficyt siły roboczej

• drenaż mózgów- rząd ponosi koszty związane ze szkolnictwem a wykształceni ludzi uciekają do lepiej rozwiniętych krajów

• maskulinizacja

• zaburzenie wieku w strukturze demograficznej - społeczeństwo się starzeje

(+)

• emigranci przysyłają pieniądze do rodziny

• można uzupełnić siłę roboczą

Infrastruktura

Infrastruktura stanowi jeden z podstawowych elementów w układzie społeczno-gospodarczym i przestrzennym danego kraju i warunkuje jego rozwój. Wszystkie przejawy jakie zachodzą w tym układzie związane są ze stanem i rozwojem infrastruktury. Oznacza to, że dochód narodowy, wydajność pracy, przebieg procesów produkcyjnych, szeroko rozumiana konsumpcja uzależnione są nie tylko od rozwoju i rozmieszczaniem infrastruktury, ale przede wszystkim zależą od racjonalnego działania wszystkich elementów infrastruktury. Infrastruktura wywodzi się z języka łacińskiego i składa się z prefiksu „infra” co oznacza „pod” i „struktura”, które oznacza „budowa”. Infrastruktura zabezpieczała działanie armii.

Infrastruktura - Zespół urządzeń, obiektów, instytucji obsługujących działania podstawowych układów przestrzennych umożliwiających zaspokojenie potrzeb społecznych. Służy obsłudze jednostek wchodzących w skład systemu społeczno-ekonomicznego(zakłady usługowe, produkcyjne, jednostki osadnicze). Infrastruktura nie produkuje dóbr materialnych, ale ułatwia ich wytwarzanie, przemieszczanie i konsumowanie. Rola infrastruktury wzrasta wraz ze wzrostem gospodarczym.

Cechy infrastruktury

• służebny charakter - Infrastruktura nie może funkcjonować sama dla siebie, ponieważ nie przynosiłaby wówczas żadnych korzyści, musi świadczyć usług z zakresu obsługi sfery produkcyjnej i konsumpcyjnej, innymi słowy służy produkcji i konsumpcji. Dostarcza odbiorcy gotowy produkt

• bryłowatość - niepodzielność, kompleksowość. Oznacza to że ze względu na ekonomię i wymogi techniczne należy tworzyć pewne minimalne wielkości obiektów niezależne od istniejącego popytu na daną infrastrukturę. Należy budować całe obiekty od razu, nie należy budować ich etapami, np. budowa wodociągów połączona z kanalizacją i oczyszczalnią ścieków.

• wysoka kapitałochłonność - budowa i funkcjonowanie infrastruktury, zwłaszcza technicznej wymaga ponoszenia dużych nakładów o długim okresie zamrożenia kapitału, co wiąże się z bryłowatością infrastruktury. Oznacza to też, że pewne nakłady musimy ponosić na wyrost. Zwrot z nakładów na infrastrukturę zwraca się po kilku, kilkunastu latach.

• skokowy charakter narastania kosztów - koszty infrastruktury rosną co pewien czas w sposób skokowy, co związane jest z bryłowatością infrastruktury, przy czym każdy kolejny skok wyraża się w postaci pewnych progów, każdy kolejny próg jest z reguły większy od poprzedniego.

• długowieczność - urządzenia i obiekty infrastruktury mają bardzo długi okres użytkowania i raz utworzone obiekty i urządzenia determinują rozwój przestrzennych układów produkcyjnych i ludnościowych, np. sieci osadniczej w długim okresie czasu.

• immobilność - urządzenia i obiekty infrastruktury są nieprzesuwalne, bezwładne, trwale związane z danym obszarem.

• komplementarność - urządzenia infrastruktury nie są substytucyjne, czyli zastępowalne, natomiast są komplementarne, czyli wzajemnie się uzupełniające. Warunkiem pełnego wykorzystana infrastruktury jest budowa infrastruktury uzupełniającej, np.: stacje benzynowe wzdłuż autostrad.

Odpowiedni poziom rozwoju infrastruktury jest warunkiem efektywności rozwoju gospodarczego. Infrastruktura powinna wyprzedzać rozwój gospodarczy.

Funkcje infrastruktury:

• transferowa - przepływ, przekaz w przestrzeni ludzi, dóbr, energii, środków finansowych

• usługowa - infrastruktura świadczy usługi zgłaszane przez sferę produkcji i sferę konsumpcji

• integracyjna - infrastruktura tworzy niezbędne powiązania przestrzenne oraz gwarantuje więzi społeczne, ekonomiczne, informacyjne, w układach regionalnych, inaczej nazywa się ta funkcja funkcją łączącą - umożliwia kontakt między podmiotami gospodarczymi a ludźmi.

• lokalizacyjna - sama infrastruktura traktowana jest jako czynnik lokalizacji, ponieważ odpowiedni poziom zagospodarowanie infrastrukturalnego i układ przestrzenny infrastruktury określają:

• dostępność do sieci transportowych i rezerwy ich przepustowości

• możliwości poboru energii

• możliwości dostępu do zasobów wodnych

• określa możliwości odprowadzania ścieków i odpadów przemysłowych

• akceleracyjna - przyspieszająca działanie. Może zainicjować lub przyspieszyć rozwój na danym terenie. jeśli istnieją gdzieś nadwyżki infrastruktury to może to spowodować rozwój gospodarczy. Infrastruktura musi być niezawodna i musi spełniać jakiś standard.

Tam gdzie istnieje infrastruktura tam inwestorzy lokalizują swoją działalność. Podstawowe 2 elementy infrastruktury : dostęp do wody i do energii. Infrastruktura jest pierwszym elementem zagospodarowania przestrzeni, ale w miarę rozwoju gospodarczego zwiększa się ilość elementów potrzebnych do prowadzenia biznesu. Dla lokalizacji przemysłu ważniejsze są punktowe elementy infrastruktury a nie liniowe.

11.11.2009 Święto, brak wykładu

18.11.2009 Wykład VI

Podział infrastruktury

Ogólny:

• ekonomiczna

• techniczna

• społeczna

• organizacyjna (administracyjna)

• gospodarcza

• gastronomiczna

• towarzysząca

• specjalnego przeznaczenia

• turystyczna

• komunikacyjna

• ekologiczna - urządzenia i jednostki zaspakajające potrzeby w relacji człowiek - środowisko (oczyszczalnia ścieków)

• biznesowa(banki, firmy konsultingowe itp.)

• z punktu widzenia jednostki osadniczej  wewnętrzna i zewnętrzna; wew: w obrębie danej jednostki osadniczej; zew - poza granicami jednostki osadniczej, może mieć zasięg regionalny, krajowy, może mieć formę punktową lub liniową.

• ze względu na czas powstania

• ex ante - rozwój infrastruktury wyprzedza rozwój gospodarczy

• ex post - rozwój gospodarczy wyprzedza rozwój infrastruktury

• ex aequo - równocześnie

Na szczególną uwagę zasługuje infrastruktura techniczna

1. wyraźny podział na 3 systemy:

• komunikacyjny - (miernik - czas, w którym można pokonać odległość między dwoma największymi miastami Polski)

• energetyczny - (mierniki - cena i jakość; straty przy przesyłaniu)

• wodny - (miernik - cena i jakość dostarczanej wody)

2. trwała lokalizacja na danym obszarze(w przestrzeni)

3. ogólnodostępność

4. funkcjonalność(służy przemieszczaniu dóbr, ludzi)

5. otwartość(służy ludności)

Do infrastruktury ekonomicznej (ekonomiczno-finansowej) należą : punkty skupu zaopatrzenia, zakłady obsługowe i rzemieślnicze, magazyny i składy, handel i gastronomia, finanse, administracja gospodarcza

Infrastruktura podstawowa (bazowa) wyodrębniona z inf. technicznej - urządzenia i instytucje spełniające służebną rolę w stosunku do ludności i jednostek gospodarczych w skład jej wchodzi:

komunikacyjna (transport), energetyczna, wodna (wodno-ściekowa), każda mierzona miernikiem

Infrastruktura społeczna - zaspokajają potrzeby społeczeństwa w zakresie

• oświaty

• służba zdrowia

• kultura

• turystyka, rekreacyjna

• organizacje społeczne, polityczne, religijne

Infrastruktura informacyjna (technologiczna) - urządzenia służące do przesyłania informacji oraz instytucje usługowe świadczące tego typu działalność(telekomunikacja, teleinformatyka)

Infrastruktura innowacyjna związana z tworzeniem, przyswajaniem i wdrażaniem nowych produktów i sposobów ich wytarzania. Została wyodrębniona z infrastruktury podstawowej ze względu na dynamiczny jej rozwój i wzrastającą rolę w gospodarce światowej. Jest w coraz większym stopniu zarządzana przez kapitał prywatny o ponadnarodowym charakterze.

Rolnictwo - podstawowy dział gospodarki narodowej, zaspokaja elementarne potrzeby człowieka, dostarcza żywność i inne artykuły, stanowi źródło utrzymania, kształtuje styl życia ludności wiejskiej.

Rola rolnictwa we współczesnym świecie maleje ,bo:

• udział rolnictwa w zatrudnieniu spada w KWR poniżej 10 %

• udział rolnictwa w tworzeniu PKB (patrz tabela)

• wydatki gospodarstw na żywność spadają poniżej 30 %

Kraje wysoko rozwinięte spadek zatrudnienia w rolnictwie, gdyż

• duża mechanizacja

• rolnictwo intensywne

• procesy koncentracje ziemi

• społeczny podział pracy

Słabo rozwinięte, gdzie rolnictwo wciąż ma duże znaczenie, jego cechy charakterystyczne to:

• duże zatrudnienie w gospodarstwie, ew. duże w turystyce

• duże rozdrobnienie gospodarstw

• brak mechanizacji

• brak środków finansowych na rozwój pozarolniczych działów gospodarki

• rolnictwo pracochłonne (tam gdzie dominuje hodowla i uprawy mało pracochłonne wtedy jest małe zatrudnienie w rolnictwie)

kraj	udział rolnictwa w zatrudnieniu	udział rolnictwa w tworzeniu PKB
Chiny	46.9%	18.7%
Pakistan	48.9%	25,0%
Tajlandia	48.8%	12.4%
Indonezja	43.2%	18.1%
Holandia	2.8%	2.7%
Wielka Brytania	1.4%	1.1%
USA	2.4%	1.4%
Francja	4.1%	2.8%

Rolnictwo jest tym działem gospodarki narodowej, który w największym stopniu uzależniony jest od warunków naturalnych, co oznacza że dynamika produkcji rolnej jest większa niż dynamika pozarolniczych działów gospodarki narodowej.

Dynamika produkcji rolnej (ceny stałe) rok powszedni =100%

1995-2000 -> 1-4%

Dynamika produkcji przemysłowej (ceny stałe) rok powszedni = 100%

1995-2000 -> 2-7%

Ludność na świecie wzrosła

1995-2000 -> 1,22-1,38% - średnio 1,3%

Znaczenie rolnictwa dla kraju jest znacznie większe niż mówią liczby. Każdy kraj dąży do tego by był samowystarczalny żywnościowo.

Czynniki wpływające na rozwój rolnictwa

• warunki naturalne

• temperatura

• klimat

• gleby (podłoże skalne, klimat, szata roślinna - wpływają na jakość gleb)

• okres wegetacji

• opady

• warunki społeczno-ekonomiczne

• struktura własnościowa - na świecie bardzo zróżnicowana:

• plemienna (czarna Afryka)

• rodowa (Azja)

• prywatna (Europa, USA)

• prywatna - latyfundia (Ameryka Południowa, Meksyk) siła robocza okolicznych chłopów

• państwowa i spółdzielcza (zanika) - kraje socjalistyczne

• struktura agrarna - wielkość gospodarstw

• kraje słabo rozwinięte - proces dzielenia gospodarstw

• duże gospodarstwa

• feudalne - latyfundia ponad 1000ha, gospodarstwa mało produktywne,

• plantacje - wysoko towarowe, wyspecjalizowane, nastawione na eksport; małe gospodarstwa

• małe gospodarstwa

• gospodarstwa w po reformach rolniczych np.: Indie, Meksyk

• kraje dobrze rozwinięte - proces łączenia gospodarstw (duże gospodarstwa potrafią lepiej wykorzystać ziemię) - średnia gospodarstw 10-20 ha

Włochy	10ha
Polska	8ha
Niemcy	22-25ha
Francja	22-25ha
Dania	50ha
USA	150 ha
Australia	200ha
Japonia	1.2ha

Nakłady w gospodarstwach dużych i małych są inne, i równocześnie zależne od:

• wydajności (niska wydajność na Podkarpaciu, przeludnienie agrarne, utajone bezrobocie)

• towarowości - małe gospodarstwa są nisko towarowe lub w ogóle nietowarowe

• kosztów produkcji

• mechanizacji- małe słabiej zmechanizowane

• wykorzystania warunków naturalnych - w małych gospodarstwach nie wykorzystuje się wszystkich warunków

• specjalizacji - w małych gospodarstwach brak specjalizacji = wyższe koszty produkcji

• polityka państwa - interwencjonizm

• reforma rolna - podział ziemi lub łączenie

• zielona rewolucja - dążenie do zwiększenia liczby plonów, wyhodowanie odmian wysoko urodzajnych nasion (podwójne nasienie) + nawadnianie + melioracja. Rewolucja zapoczątkowana w latach 60. w Meksyku w odniesieniu do pszenicy (100q z hektara). Indie przestały być krajem głodu. Jednak barierą było niskie wykształcenie rolników, słaba kultura rolna i nieodpowiednia struktura agrarna.

• Interwencjonizm w krajach wysokorozwiniętych -

• Japonia - rolnictwo pod szczególną ochroną państwa - zazwyczaj stosuje się wszelkie możliwe metody interwencjonizmu (udzielanie kredytu na preferencyjnych warunkach, finansowanie infrastruktury na terenach wiejskich, cła zaporowe na importowany ryż, wspieranie przemysłu, który przetwarza produkty rolne).

• USA - rola państwa jest ograniczona do minimum, państwo interweniuje wtedy, gdy jest duży urodzaj na świecie, wszystko jest regulowane przez rynek.

• Unia Europejska - nadprodukcja, wysokie koszty robocizny, nakłada się kontyngenty na dobra ściągane spoza UE, ustala się limity na produkcję poszczególnych dóbr, dotowanie produkcji promowanej przez UE w zamian za odpowiednią ilość jakość.

25.11.2009 Wykład VII

Teoria produkcji rolnej J.H. Thuenena 1826r.

Co wpływa na rejonizację produkcji rolnej?

On stwierdził, że zasadnicze znaczenie dla wyboru najkorzystniejszego rodzaju i miejsca produkcji ma rynek zbytu a w zasadzie odległość od niego, a co za tym idzie koszty transportu. Thuenena interesowała odległość od rynku zbytu na rejonizację produkcji rolnej przy innych czynnikach stałych, np.: gleby. Thuenen stworzył pewien model i założenia tego modelu:

1. przestrzeń jest izotropowa - na całym obszarze są jednakowo urodzajne gleby.

2. Istnieje izolowany, samowystarczalny ekonomicznie obszar(brak wymiany między regionami)

3. W środku tego obszaru występuje miasto, czyli rynek zbytu, na którym rolnicy sprzedają swoje produkty.

4. Na rynku rolnicy sprzedają produkty, zakupują artykuły przemysłowe. Poza rynkiem rolnicy nie wymieniają między sobą produktów.

5. Rolnicy dążą do maksymalizacji zysków

6. Transport jest w linii prostej

Po spełnieniu tych założeń dzieje się następująco:

1. Rolnictwo w strefie podmiejskiej tworzyć będzie pewne pierścienie, kręgi różniące się sposobem użytkowania ziemi.

2. Surowce czy produkty transportochłonne szybko psujące się będą najbliżej rynku zbytu (mleko, warzywa, owoce), natomiast produkty, które wymagają dużej powierzchni, łatwe w przewozie, które nie ulegają szybko zepsuciu będą z dala od rynku zbytu.

3. Rolnictwo w strefie podmiejskiej tworzy 4 pierścienie.

• rolnictwo intensywne + ogrodnictwo

• gospodarka leśna

• rolnictwo ekstensywne z trzema podtypami:

• produkcja zbożowo-ziemniaczana

• zbożowa

• zbożowo-hodowlana

• pas hodowli wraz z uprawą zboża na własne potrzeby

Oprócz warunków naturalnych na rejonizację wpływ ma

• renta położenia (rynek zbytu)

• rynek zbytu dużych aglomeracji miejskich - duże, zwarte w rejonie których w strefie podmiejskiej utworzyła się strefa żywicielska. Rolnictwo intensywne, dochodowe, głównie szklarniowe, produkuje bo:

• w rejonie aglomeracji są wysokie ceny ziemi i należy je efektywnie wykorzystać

• rolnictwo w strefie podmiejskiej musi konkurować z innymi działami gospodarki

Strefa żywicielska jest związana z rozwojem ekonomicznym kraju

• rynki lokalne - renta położenia traci na znaczeniu kiedy działa polityka państwa (interwencjonizm - budowa w danej lokalizacji zakładów przemysłu spożywczego). Powstają lokalne punktowe rynki zbytu. Transport niweluje znaczenie renty położenia. Pojawiają się nowe teorie na temat lokalizacji produkcji rolnej. Następuje odwrócenie kręgów Thunena. Rolnictwo intensywne zanika w rejonie aglomeracji i pojawia się dalej ze względu na zanieczyszczenia środowiska w rejonie miast, produkt jest gorszej jakości, przeniesiony z dla od miasta jest zdrowszy, lepszej jakości. Renta położenia jest zastępowana przez rentę ekologiczną. Wraz ze wzrostem odległości zwiększa się wydajność i jakość produkcji.

Model Thuenena sprawdza się w krajach słabo rozwiniętych gospodarczych i średnio rozwiniętych. Odwrócenie kręgów w krajach dobrze rozwiniętych gospodarczo.

Typy rolnictwa

• konwencjonalne

• intensywne

• nowoczesne (kapitałochłonne)

• rolnictwo pośrednie

• prymitywne (pracochłonne)

• plantacyjne

• ekstensywne

• zmechanizowane (nowoczesne)

• tradycyjne (prymitywne)

• alternatywne

Rolnictwo intensywne - duże zaangażowanie pracy żywej i pracy uprzedmiotowionej (nawożenie, mechanizacja). To powoduje dużą wydajność produkcji roślinnej i wysoką produktywność zwierząt gospodarskich.

Intensywne nowoczesne (kapitałochłonne) - pseudo nowoczesne z punktu widzenia ochrony środowiska. Charakterystyka:

• wysoka produktywność ziemi

• wysoka produktywność pracy

• wysoka towarowość

• wysoka mechanizacja

• wysoka energochłonność

• duża specjalizacja produkcji

• nieefektywne jednostki są usuwane

• szybki przyrost zwierząt na wadze - szkodliwe dla środowiska

• duża koncentracja stada - szkodliwe dla środowiska

• przewaga produkcji zwierzęcej nad produkcją roślinną (zwierzęca droższa)

• niska strawność energetyczna

• ziemia i siła robocza zastępowana jest kapitałem

• dostarcza najmniej zdrowych produktów

• występuje w Europie Zachodniej, Japonia, Północno-wschodnie wybrzeże USA, rejon przyjezierny w USA, południowo-wschodnia Australia,

Intensywne prymitywne (pracochłonne)

• wysoka produktywność ziemi, ponieważ jest duże zaangażowanie siły roboczej

• nieskażone środowisko

• nowe odmiany czy gatunki roślin

• mała produktywność pracy (1 rolnik - pokarm dla 30 osób)

• niska towarowość

• niska energochłonność

• wysoka strawność energetyczna

• przewaga produkcji roślinnej nad zwierzęcą

• dostarcza zdrową żywność

• występuje na Nizinie Chińskiej, Dolina Gangesu, Dolina Tygrysu i Eufratu

Ekstensywne - zwiększenie produkcji rolnej uzyskuje się poprzez poszerzenie areału upraw, a nie poprzez lepszą uprawę roślin.

Ekstensywne zmechanizowane(nowoczesne)

• niska produktywność ziemi

• z dala od rynków zbytu

• wysoka produktywność pracy (1 rolnik - żywność dla ok. 100 osób)

• duża mechanizacja

• wysoka towarowość

• nie stosuje się środków ogrodowych tylko środki naturalne

• nakłady pieniężne idą na poprawy pracy farmera a nie na zwiększenie plonów

• duże znaczenie hodowli bydła opasowego

• występowanie: prerie USA, Kanada, pampa w Argentynie, Australia,

Ekstensywne tradycyjne(prymitywne)

• niska produktywność ziemi

• niska produktywność pracy

• niska towarowość

• niska mechanizacja

• niska kultura rolna

• wykorzystuje słabe warunki naturalne

• występowanie: strefa Sahelu w Afryce

Rolnictwo pośrednie

• średnia towarowość

• średnia mechanizacja

• średnia energochłonność

• Ukraina, Węgry, Afryka

• rejon warecki-grójecki - intensywne nowoczesne, wysoka produktywność ziemi i pracy

• Podkarpacie, Polska poł-wsch - intensywne prymitywne, wysoka produktywność ziemi, niska produktywność pracy

• Polska północno-zach. - rolnictwo ekstensywne zmechanizowane, niska produktywność ziemi, wysoka produktywność pracy

Rolnictwo plantacyjne - enklawy rolnictwa intensywnego w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo (banany, kakao, kawa). Cała produkcja idzie na eksport. Ameryka Południowa, Zatoka Gwinejska w Afryce.

Alternatywne - wykorzystuje zdobycze rolnictwa konwencjonalnego i postęp w nauce:

• Ekologiczne - odrzuca środki chemiczne, duża jakość

• Transgeniczne - modyfikowane genetycznie

• Zmodyfikowane - intensywne + ekologiczne

• Zrównoważone - system gospodarowania, który łączy cele społeczne z bezpieczeństwem ekologicznym

2.12.2009 Wykład VIII

Głód i jego pojęcie - ogarnąć

Przemysł i jego lokalizacja

Cechy przemysłu

• bardzo dynamiczny rozwój przemysłu

• w przemyśle ciągle zachodzą głębokie zmiany

• rozwój przemysłu ściśle się splata z burzliwym rozwojem nauki i techniki

• rozwój przemysłu kraju w dużym stopniu zależy od rozwoju gospodarki

• towarzyszy mu stałe wyczerpywanie nieodnawialnych zasobów surowcowych ziemi

• rozwija się w postaci wielkich kompleksów przemysłowych

• stanowi poważne zagrożenie dla naturalnego środowiska człowieka

Teoria lokalizacji działalności przemysłowej Alfreda Webera 1909 r.

Zwracał uwagę na koszty produkcji i transportu. Na tej podstawie wyznaczył 3 czynniki lokalizacji:

• koszty transportu - największe znaczenie ok.40%

• siła robocza

• korzyści aglomeracji

koszty transportu - funkcja masy surowców i wyrobów gotowych oraz odległości na które są przewożone

Lokalizacja optymalna tam gdzie koszty produkcji są najniższe:







Lokalizacyjny Webera





S1-surowiec 1


S2 surowiec 2



R - rynek zbytu





P -produkcja, lokalizacja zakładu

Istnieją dwa rodzaje lokalizacji - blisko rynku zbytu albo blisko surowców. Zależy od indexu materiałowego (Im):

Index materiałowy - stosunek wagi surowca do produktu finalnego:

• Im > 1 - lokalizacja surowcowa

• Im < 1 - lokalizacja rynkowa

• Im = 1 - lokalizacja obojętna(np.: miejsce przeładunku)

Jednakże są też gałęzie przemysłu dla których koszty transportu nie są głównym czynnikiem, wtedy działają inne czynniki:

Koszty siły roboczej:

Czynnik pracy ma większe znaczenie niż koszty transportu

Gałęzie gdzie jest duże zatrudnienie w stosunku do produktu finalnego, np.: przemysł włókienniczy

Korzyści aglomeracji:

• dostęp do infrastruktury

• wyższa jakoś infrastruktury

• olbrzymi rynek zbytu

• dostęp do siły roboczej

• zaplecze obsługi

Mimo to nadal istnieją niekorzyści aglomeracji:

• duża konkurencja na rynku pracy

• duża mobilność pracowników(częste zmiany miejsca pracy i zamieszkania)

• wysokie zarobki z punktu widzenia pracodawcy

• przeciążenie infrastruktury

• zanieczyszczenie środowiska

Teoria Webera dziś:

Koszty transportu dziś to 10% lokalizacji, bo:

• postęp techniczny

• obniżenie stawek przewozowych

• zanikają gałęzie transportochłonne

Teoria Webera jest niejako kontynuacją Thunena. Gdyż teoria Thunena dotyczy powierzchni, a Webera punktów w niej zawartych.

Lokalizacja przemysłu:

• ogólne - kraj i region

• szczegółowe - działka z infrastrukturą, korzyści sąsiedztwa

• czynna - wybieramy nowe miejsce działalności

• bierna - zmieniamy przeznaczenie istniejących obiektów, rozbudowa, inwestycje modernizacyjno-tworzeniowe

Czynniki lokalizacyjne przemysłu

• przyrodnicze - baza surowcowa baz energetyczna, teren i jego cechy, bariery ekologiczne

• ekonomiczno-techniczne - rynek zbytu, siła robocza, korzyści aglomeracji, postęp naukowo-techniczny

• społeczno-polityczno - czynniki społeczne, czynniki polityczne, strategiczno-wojskowe, czynniki behawioralne

Czynniki lokalizacyjne przemysłu(podział alternatywny)

• organizacyjne - specjalizacja i kooperacja

• dystrybucyjne - rynek zbytu

• produkcyjne - surowce, siła robocza, kapitał, transport

9.12.2009 Wykład IX

Omówienie czynników:

Surowce(baza surowcowa) - gałęzie takie jak górnictwo, hutnictwo, cementownie, cukrownie.

Rola surowca jako czynnik maleje:

• postęp techniczny

• substytucja zasobów

• zmniejszenie zużycia surowca na jednostkę produkcji

• zastępowanie surowców surowcami sztucznymi

• wykorzystuje się złom(recycling)

• obniżenie stawek w transporcie

• zmiany w strukturze przemysłu, maleje udział przemysłu ciężkiego

Siła robocza - rola tego czynnika systematycznie wzrasta, rozptruje się ją z 3 punktow widzenia:

• ilość

• jakość

• dynamizm - czyli że brak ludzi wykształconych może być bardzo szybko zrekompensowany, bo tacy ludzie na pewno się pojawią

Rynek zbytu - każdy produkt musi tu trafić. Jego znaczenie kiedyś było małe, obecnie jest jednym z najważniejszych czynników lokalizacji. Należą do niego takie gałęzie jak np.: przemysł piekarniczy, spożywczy, odzieżowy, maszynowy

Rynki zbytu można podzielić na:

• rynek lokalny - najbliższe otoczenie np.: gmina

• rynki regionalne - np.: Polska północno -wschodnia

• rynek krajowy

• rynek międzynarodowy - produkcja pod inny rynek krajowy

Transport(czynnik) - istnieją gałęzie transportochłonne - hutnictwo, przemysł mineralny, niektóre gałęzie spożywczego; jak również mało transportochłonne, np.: elektromaszynowy, lekki, chemiczny

Koszty transportu zależą od:

• odległości

• środka transportu

• stopnia przetworzenia ładunku(im bardziej przetworzony, tym większe koszty transportu)

Postęp naukowo techniczny- czynnik mogący wpłynąć zarówno pozytywnie jak i negatywnie. Przykładowo zmiana lokalizacji hutnictwa dal jednych korzystna dal drugich nie.

Teren jako czynnik oznacza cenę ziemi i jej uzbrojenie.

Czynniki behawioralne:

• dostep do informacji

• jakość informacji

• umiejętność wykorzystania informacji

Czynniki społeczne odgrywają dużą rolę w krajach gdzie działa dużo związków zawodowych.

Czynnik polityczny ogranicza się do możliwości i władzy rządu. Dobrym przykładem jest Białoruś.

Czynniki twarde i miękkie lokalizacji:

1. Twarde(wpływ bezpośredni na przedsiębiorstwo)

1. Rynek zbytu

2. Położenie komunikacyjne

3. Bliskość dostawców

4. Podaż powierzchni biurowych

5. Podatki

6. Ośrodki szkoleniowe

7. Podaż siły roboczej

8. Poziom administracji

2. Miękkie(wpływ pośredni)

1. Nastawienie władz

2. Wizerunek miejsca

3. Mentalność ludzi

4. Klimat społeczny

5. Możliwość spędzania czasu wolnego

6. Atrakcyjność miasta

7. Korzyści mieszkaniowe

8. Oferta kulturowa

Okręgi przemysłowe:

• Surowcowe

• Stołeczne

• Nadmorskie

• W oparciu o przemysł włókienniczy

• Przemysłu hi-tech

Okręgi surowcowe - koncentracja wokół węgla kamiennego, brunatnego, ropy, rud żelaza, rozwój następujących gałęzi przemysłu:

• Górnictwo(za wyjątkiem opartych na rudach żelaza)

• Energetyczny

• Hutnictwo żelaza

• Hutnictwo metali kolorowych

• Metalowy

• Maszynowy

• Zbrojeniowy

• Samochodowy

• Spożywczy

Węgiel traci na znaczeniu tracą okręgi surowcowe:

• Energetyka opiera się na energii jądrowej

• Gaz ziemny wypiera węgiel z hut

• Rozwój przemysłu hi-tech

• Rozwój usług, okręgi stołeczne zyskują na tym

Następuje restrukturyzacja:

• Hałdy  stoki narciarskie

• Stare zakłady centra handlowe i rozrywkowe

• Zamknięte huty, itp.: kluby kasyna

Nadmorskie okręgi - portowe z rozwiniętym przemysłem rybnym i gospodarką wodną, rozwijają się dzięki przeładunkom w portach

Przemysł włókienniczy - kiedyś obecne tam były duże zakłady produkujące odzież, obecnie zwykłe miasta: Łódź, Lyon, Manchester

Stołeczne - miasta-stolice

Okręgi hi tech - Dolina Krzemowa, Okręg Przyjezierny w USA, Tokio - Yokohama w Japonii, Półksiężyc Europejski

16.12.2009 Wykład X

Urbanizacja - rozwój miast, wzrost liczby ludności miejskiej. Wielopłaszczyznowy proces przekształcania się ludności wiejskiej na ludność miejską. Polega to na zmianie miejsca zamieszkania - zmiana terenów wiejskich w tereny miejskie i zmiana źródła utrzymania z rolniczego na pozarolnicze.

Formy miejskie na świecie:

• Konurbacja - specyficzny przykład aglomeracji, nie ma miasta dominującego, wszystkie miasta są równorzędne. Jedno miasto może dominować, ale pod względem administracyjnym. Są to ośrodki wydobycia węgla kamiennego - GOP, Dombas (Zagłębie Donieckie) Zagłębie Ruhry.

• Aglomeracja - jedno miasto dominuje, a pozostałe miasta są mu podległe. (Warszawa 1,6mln - rdzeń + miasta satelitarne (miasta sypialnie), dostarczają terenów rekreacyjnych, siły roboczej.

• Aglomeracja bicentryczna - Trójmiasto,

• Megalopolis - Forma wydłużona, teren gęsto zaludniony, silnie zabudowany, zacierają się granice pomiędzy miastami, nie można wydzielić granic - Waszyngton - Boston, Chicago - Pittsburgh, Los Angeles - San Francisco, Tokyo - Yokoha, (błękitny banan) Londyn - Ren - Piemont.

Do urbanizacji można podchodzić z 2 punktów widzenia - badać tereny miejskie, badać tereny wiejskie. Wraz ze wzrostem rozwoju poziomu gospodarczego państwa zacierają się granice między miastem a wsią. proces taki nazywa się suburbanizacją (w granicach miasta) i semiurbanizacja (urbanizacja wsi). Proces taki zaczyna się w fazie przemysłowej i trwa w fazie poprzemysłowej (postindustrialnej). Proces taki najsilniej jest obserwowany przy rozwijających się dużych miastach.

Aspekt krajobrazowy - upodabnianie się terenów wiejskich do terenów miejskich pod względem zabudowy (zwarta, wielokondygnacyjna, typu willowego) - urbanizacja architektoniczna. Wzrasta standard domów powstających na wsi (wodociągi, kanalizacja, sieć gazowa). Pojawiają się budynki charakterystyczne dla miast (apteka, żłobek, biblioteka, przedszkole)

Aspekt ekonomiczny - wzrasta odsetek ludności, który mieszka na wsi, ale utrzymuje się z zawodów pozarolniczych, ludzie Ci dojeżdżają do pracy do miast - urbanizacja zawodowa. Nie występuje w słabo rozwiniętych państwach - nie istnieje sieć transportowa.

Aspekt socjologiczny - zmiana sposobu życia, ludność zaczyna preferować miejski styl życia - sposób ubierania się, odżywiania, wykształcenie, wzrasta czytelnictwo, przyrost naturalny ujemny - urbanizacja kulturowa. Miasta duże w aglomeracji rozwijają się szybciej niż miasta małe i średnie, szybciej przybywa w nich ludności niż w państwie (przyrost rzeczywisty - napływ imigrantów, ale przyrost naturalny ujemny).

Mega miasta - Miasta powyżej 10 mln ludzi, zajmują ogromne obszary (Kair, Szanghaj, Rio de Janeiro, Pekin, Tokio)

minusy życia w mieście:

• gnicie rdzenia miasta

• przemysł zabiera tereny podmiejskie

• wyższe koszty życia, prowadzenia miasta

• niedorozwój infrastruktury

plusy

• wykwalifikowana kadra

• jest „jakaś” infrastruktura

100% urbanizacji miasta - Singapur, Hong Kong,

92,5% Urugwaj

63% Polska

10% Burundi

7,7% Timor Wschodni

Osadnictwo

Osadzenie się ludzi na danym obszarze

• Jednostka, punkt osadniczy - skupienie, koncentracja budynków mieszkalnych i niemieszkalnych wraz z ludźmi, którzy tam mieszkają (wieś i miasto). Samo skupienie kilku budynków nie jest wystarczającym warunkiem byśmy mogli mówić o jednostce osadniczej. Niezamieszkałe budynki tworzą martwe struktury. Warunkiem osadniczym jest skupienie w danym miejscu ludności, która tworzy społeczność lokalną oraz wspólnych urządzeń służących do zaspokojenia tej społeczności

• Sieć osadnicza - zbiory jednostek osadniczych na określonym obszarze, rozmieszczenie jednostek osadniczych w przestrzeni

• System osadniczy - zbiór różnej wielkości punktów osadniczych współpracujących ze sobą i współzależnych od siebie. Tworzą one funkcjonalną całość, przy czym każdy
  z punktów osadniczych pełni inną rolę, funkcję i zadania w systemie. zmiana jednego elementu powoduje zmianę następnych. System osadniczy nie jest stały, cały czas się zmienia. Jedne jednostki w systemie dynamicznie się rozwijają, nt. inne zanikają lub zmienia się ich rola w systemie.

Jednostki w systemie są połączone ze sobą ekonomicznie, ekologicznie, społecznie. Powiązania powstają dzięki infrastrukturze, zwłaszcza transportowej.

System osadniczy jest hierarchiczny, są jednostki nadrzędne i podrzędne. Tej hierarchii można dokonywać podziałów przy pomocy różnych kryteriów

• wielkość

• położenie

• funkcja

System osadniczy powstał w wyniku długotrwałego, historycznego procesu.

Złożoność jednostek osadniczych ze względu na złożoność można podzielić na:

• elementarne - wykształcone w oparciu o jedno miejsce pracy (ferma)

• proste - związane z wieloma miejscami pracy

• złożone - (aglomeracja) - związane z wieloma miejscami pracy położonymi w różnych punktacji, przy czym jeden z tych punktów ma charakter dominujący

• wielokrotnie złożone - (konurbacja) związane z wieloma miejscami pracy położonymi w różnych punktacji, przy czym żaden z tych punktów nie ma charakteru dominującego

Jednostki osadnicze można rozpatrywać z punktu widzenia wsi i miast. Nie ma takiej definicji, która mówiłaby jaka jednostka stanowiłoby miasto. W Polsce miastem jest jednostka z prawami miejskimi - kryterium administracyjne, prawne.

Najmniejsze miasto - Wyśnierzyce 900 mieszkańców

Największa wieś ma 11 tys. mieszkańców.

Miasto ma pewien punkt centralny - rynek, ratusz, kościół. Miasto ma budowę wielokondygnacyjną, zwięzłą. Miasta wykształciły się w wyniku podziału pracy. Jednostki osadnicze charakteryzujące się znacznym skupieniem ludności. Znaczne skupienie mieszkań i ludzi na niewielkiej powierzchni położonej na skrzyżowaniu dróg handlowych.

06.01.2010 Wykład XI

Kryterium uznawania jednostki osadniczej za miasto:

• Administracyjne: miastem jest ta jednostka osadnicza, która ma nadane prawa miejskie przez odpowiednie władze

• Demograficzne lub statystyczne - miastem jest ta jednostka osadnicza, która ma określoną liczbę ludności: 2, 5, 10 tys. mieszkańców

• Morfologiczne - miastem jest ta jednostka osadnicza, która ma wielokondygnacyjną, zwartą zabudowę o charakterze nierolniczym i wyposażona jest w miejskie urządzenia komunalne

• Społeczne - miastem jest ta jednostka osadnicza, której ludność preferuje miejski styl życia.

• Funkcjonalne - miastem jest ta jednostka osadnicza, w której przeważa jednostka pozarolnicza, dużo miejsc pracy

Właściwości punktów osadniczych

• określony potencjał - miara siły

• ekologiczny

• demograficzny

• ekonomiczny

• intelektualny

• dynamikę - element czasu

• strukturę - układ urbanistyczny

• pełni określone funkcje(wielofunkcyjne lub monofunkcyjne)

Teoria baz ekonomicznych - w syntetycznej charakterystyce miast ich funkcje można podzielić na 2 grupy:

• endogeniczne - inaczej funkcja wewnętrzna, obsługowa, uzupełniająca, wtórna, lokalna. Jest bardzo istotna dla działalności miast. Jest skierowana do wewnątrz, ma więc charakter lokalny. Funkcja ta zaspokaja wewnętrzne potrzeby miasta. Są to dobra i usługi jakie miasto produkuje i świadczy na rzecz mieszkańców. Wyznacznikiem tej funkcji jest zatrudnienie w komunikacji wewnętrznej, wodociągach, kanalizacji, żłobkach, szkołach, przychodniach - lokalnej infrastrukturze. Funkcja ta decyduje o warunkach życia ludności
  w mieście. Jest wynikiem koncentracji ludności w mieście, nie stanowi bazy ekonomicznej miasta. Formy tej działalności nie stanowią racji istnienia miasta.

• egzogeniczne - inaczej funkcja zewnętrzna, miastotwórcza, bazowa, eksportowa, ponadlokalna, pierwotna. Im miasto ma lepiej rozwiniętą tę funkcję tym wyżej stoi w hierarchii osadniczej. Nastawiona jest na zewnątrz, ma charakter ponadlokalny. Jest podstawowym czynnikiem rozwoju miast, regionów, państw. Są to dobra i usługi, jakie miasto produkuje i świadczy na rzecz mieszkańców innych jednostek osadniczych(świata zewnętrznego). Zatrudnienie w infrastrukturze ponadlokalnej np.: Szpital, wojewoda. Funkcja egzogeniczna stanowi bazę ekonomiczną miasta.

Funkcja egzogeniczna przez którą miasto połączone jest ze światem świadczy o jego otwartości, natomiast funkcja endogeniczna skierowana do wewnątrz świadczy o jego domknięciu. Stopień otwarcia uzależniony jest od wielkości obszaru i od liczby ludności. Im większa powierzchnia i większa liczba mieszkańców tym jest bardziej domknięty. Im mniejsza tym i im mniej ludzi tym bardziej otwarta.

punkty osadnicze	ilość dóbr ogółem	f. wewnętrzna	f. zewnętrzna	stopień domknięcia % (stosunek f. wewnętrznej do ilości dóbr ogółem)	stopień otwarcia % (stosunek funkcji zewnętrznej do ilości dóbr ogółem)	∑
wieś	50	1	49	2	98	100
wieś gminna	100	5	95	5	95	100
małe miasto	500	50	450	10	90	100
średnie miasto	1000	150	850	15	85	100
duże miasto	10000	2500	7500	25	75	100
metropolia	20000	7000	13000	35	65	100

Wzrasta udział obrotów wewnętrznych w obrotach ogółem w większych miastach.

Małe jednostki osadnicze nie mogą oferować wszystkich dóbr i usług.

Podobnie małe państwa są otwarte (Holandia, Szwajcaria). USA jest państwem domkniętym

Jednostka osadnicza, która ma do zaoferowania więcej dóbr w funkcji zewnętrznej stoi wyżej w hierarchii osadniczej, a nie ta co ma więcej do zaoferowania z funkcji wewnętrznej.

Miasto	eksport
		powiat	województwo	kraj	Europa	świat	∑
A	70	20	10	-	-	100
B	70	10	10	10	-	100
C	60	5	20	5	10	100
D	20	30	30	10	10	100
E	-	5	10	15	70	100

Miasto E ma największe możliwości rozwoju (produkuje na cały świat).

Bazę rozwoju miasta stanowi funkcja egzogeniczna. To ona dostarcza środków na rozwój funkcji endogenicznej, dlatego stanowi bazę ekonomiczną. Funkcja endogeniczna nie jest w stanie sama z siebie finansować, bo ma ograniczony popyt do liczby mieszkańców. Jeżeli jednostka moa dobrze rozwiniętą funkcję endogeniczną staje się atrakcyjną jednostką do rozwoju funkcji egzogenicznej. Musi być zachowana równowaga między rozwojem obu funkcji.

Metody by określić jednostkę osadniczą:

• zatrudnienie w poszczególnych działach

działy gospodarki narodowej	f. egzogeniczna	f. endogeniczna
przemysł	10 tys.	1 tys.
budownictwo	2 tys.	2 tys.
transport	8 tys.	1 tys.
handel	5 tys. (hurtowy)	3 tys. (detaliczny)
kultura i oświata
administracja
turystyka

Funkcje miast

• administracyjna

• przemysłowa

• uzdrowiskowa

• obronna

• transportowe

• górnicze

• handlowe

Miasto				nadwyżka
		liczba ludności	zasoby pracy	miejsca pracy	miejsca pracy	zasoby pracy
A	1,7 mln	720	850	130	-
B	360 tys.	150	150	-	-
C	60 tys.	30	10	-	20

A - Warszawa

B - Szczecin

C - Legionowo

70=100%

70% - komunikacja

60% - służba zdrowia

5% - administracja

5% - finanse

	Miasto X	średnio w kraju
przemysł	35%	45%
transport	28%	9%
budownictwo	7%	9%
handel	17,5%	12%
inne działy	12,5%	35%

Funkcje pełnione przez miasta nie są czymś stałym i zmiennym. Może być sukcesja funkcji, bo miasto powstaje, funkcjonuje, wzrasta w określonych warunkach.

element czasu		I	II	III
		1970	70	10	20	f. rolnicza
		-	15	65	20	f. przemysłowa
		2000	30	34	36	f. złożona

W krajach słabo rozwiniętych podstawą rozwoju miast jest przemysł, natomiast w krajach dobrze rozwiniętych miasta są wielofunkcyjne. Miasta wielofunkcyjne są mniej narażone na kryzys.

Teoria progowa rozwoju miast

Pokazuje jakie są koszty rozwoju miast. Miasta w swoim rozwoju napotykają na pewne ograniczenia, które powodują pewne bariery, a te powodują pewne koszty. Ograniczenia te mogą mieć różny charakter i mogą to być bariery:

• przestrzenne (fizyczne) - miasto w swoim rozwoju bierze najpierw najlepsze tereny pod budownictwo, ale wraz z rozwojem miasto wchodzi na gorsze tereny (podmokłe, pagórkowate) - powoduje to koszty.

• strukturalne - miasta rozwijają się i wchodzą na tereny podmiejskie

• ilościowe (infrastrukturalne) - w pewnym momencie wyczerpują się możliwości rozwoju miasta przy obecnej infrastrukturze (kanalizacja, wyczerpują się zasoby wodne)

• funkcjonalne

13.01.2010 Wykład XII

Koszty rozwoju miasta rosną w sposób skokowy - są to koszty związane z przebudową infrastruktury, przy czym każdy kolejny próg jest z reguły większy niż drugi.




Cechą infrastruktury jest bryłowatość - infrastruktury nie można wybudować w kawałku, tylko w całości, bez względu na to czy będzie na całość popyt. Rozwój miast powoduje coraz wyższe koszty. Trzeba rozwijać infrastrukturę poza miasto - obwodnice, komunikacja, oczyszczalnia ścieków. Kolejna sprawa - rosną koszty ziemi. Koszty są przez jakiś czas stałe, ale rosną wraz ze wzrostem liczby ludności. Miasta duże nie powinny się bardziej rozwijać, gdyż są przepełnione. Miasta powinno się rozwijać do średnich rozmiarów, z reguły istnieje próg, którego nie warto przekraczać. Jednak gdy miasto jest przepełnione należy dokonywać deglomeracji:

• czynnej - przenosić zakłady poza miasto

• biernej - zakazać lokalizacji zakładów w mieście

Teoria Waltera Christallera teoria ośrodków centralnych

Co stanowi podstawy rozwoju miast?

Dlaczego jest dużo małych miast?

Co wpływa na kształtowanie się porządku w rozmieszczeniu miast?

Przyjął, że elementarną formą porządku jest układ centralny. Ośrodkami centralnymi są te miasta, w których produkowane są dobra centralne i świadczone są usługi centralne. Dobra centralne podzielił na:

• dobra i usługi centralne niższego rzędu - dobra powszechne, elementarne, które są zaspokajane codziennie (pieczywo, nabiał, prasa, fryzjer, pralnia). Odległość gospodarcza i ekonomiczna (czas i koszty) nie może być duża(max 5 km i max 1h). Dobra te muszą być zaspokajane w ośrodkach niższego rzędu.

• dobra i usługi centralne wyższego rzędu - dobra, które nabywamy rzadziej - kino, teatr, szpital, meble. Dobra nabywane sporadycznie - samochód, wycieczki zagraniczne. Dobra wyższego stopnia nie mogą być dostępne wszędzie. Wraz ze wzrostem odległości jednostek osadniczych wzrasta dostępność dóbr wyższego rzędu.

Każdy ośrodek centralny ma pewien ośrodek uzupełniający, tzw. obszar obsługiwany czyli rynek danego ośrodka. Punktem wyjścia stwierdzenia było to, że ludzie postępują w sposób ekonomiczny - w naturze ludzkiej tkwi oszczędność wysiłku, tzn. czasu i pieniędzy. To sprawia, że konstruując model sieci osadniczej poszukuję takich rozwiązań, które minimalizują odległość i dzielą przestrzeń za pomocą figur geometrycznych.




Punkt centralny znajduję się w centrum miejsca uzupełniającego. Im większy punkt centralny tym więcej ludzi tam mieszka, więcej ludzi obsługuje i tym większy obszar jaki obsługuje.

Założenia teorii

• przestrzeń jest izotropowa

• wszędzie ceny są jednakowe

• wszędzie są takie same dochody

• wszyscy mają takie same gusta

• z każdego punktu można się dostać do ośrodka centralnego w linii prostej

• teoria abstrahuje od szlaków komunikacyjnych

Mierniki poziomu społeczno-gospodarczego:

• syntetyczne

• PKB - produkt krajowy brutto

• PNB - produkt narodowy brutto

• DNB - dochód narodowy brutto

• HDI - miernik rozwoju społecznego

• cząstkowe

• mierniki poziomu rozwoju społecznego

• mierniki poziomu rozwoju gospodarczego

• miernik rozwoju przemysłu

• miernik rozwoju rolnictwa

• miernik rozwoju zagospodarowania komunikacyjnego

• miernik rozwoju handlu zagranicznego

PKB - wartość nowo wytworzona w każdym z działów gospodarki narodowej w przeciągu roku na terenie kraju pomniejszona o tzw. zużycie pośrednie (energia, surowce). Podawane w walucie narodowej lub w dolarach amerykańskich per capita.

parytet siły nabywczej - wartość waluty w danym kraju

PNB - wartość nowo wytworzona w każdym z działów gospodarki narodowej w przeciągu roku przez przedsiębiorstwa narodowe zarówno w kraju jak i poza jego granicami pomniejszone o zużycie pośrednie

Podział PKB na:

• konsumpcję

• akumulację

Najwyższy PKB na mieszkańca mają Norwegia i Islandia. Podobne PKB mają Niemcy i Kuwejt, ale nie oznacza to, iż są jednakowo dobrze rozwinięte. Według priorytetu siły nabywczej proporcje te się zmienią. Kraje rozwinięte mają podobny przyrost PKB, różnica jest wśród krajów gorzej rozwiniętych.




HDI

Warunki życia Edukacja Długowieczność



(przeciętne trwanie życia)

Alfabetyzacja Scholaryzacja

(uczący się czytać i pisać) (uczący się)

0-0.500 -> kraj słabo rozwinięty

0.501 - 0.800 -> kraj średnio rozwinięty

0.801 + -> kraj wysoko rozwinięty

Najwyższe HDI w 2005 roku:

1. Islandia (0.968)

2. Norwegia (0.968)

3. Australia (0.962)

4. Kanada (0.961)

Polska jest 37. ze wskaźnikiem 0.870

Na końcu jest Sierra Leone (0.336)

Struktura ekonomiczna - liczba zatrudnionych w poszczególnych sektorach gospodarki narodowej.

Mierniki cząstkowe:

• Miernik poziomu rozwoju społecznego

• zgony niemowląt na 1000 urodzeń żywych

• zgony dzieci do lat 5 na 1000 urodzeń żywych

• przeciętna długość życia

• procent ludzi żyjących za mniej niż …

• poziom rozwoju służby zdrowia

• liczba lekarzy na 10 tys. mieszkańców

• Miernik poziomu rozwoju gospodarczego (uprzemysłowienie, rozwój rolnictwa, łączność, transport, gęstość kolei)

• ilość produktu na 1 mieszkańca

• rezultaty produkcji rolnej

• handel

• zagospodarowanie komunikacyjne

• handel zagraniczny

Transport - kontynuacja powyższej infrastruktury - temat nie przerobiony w tym roku, choć wcześniej był zawsze.

TRANSPORT





gałęzie rodzaje





t. morski pasażerski

t. śródlądowy towarowy

t. samochodowy krótkiego, średniego, dalekiego zasięgu

t. samolotowy

t. kolejowy

t. lotniczy

t. przemysłowy

Czynniki:

• historyczne - znaczenie w momencie zmiany granic

• przyrodnicze - ukształtowanie terenu

• klimatyczne - temperatura, odczuwalne podczas budowy rurociągów (Syberia, Grenlandia, Alaska)

• ekonomiczne - związane z zamożnością społeczeństwa, tam gdzie silnie rozwinięty przemysł, tam dobrze rozwinięta infrastruktura

• społeczne - rozmieszczenie ludności (osadnictwo)

• względy obronne

• polityka państw i ugrupowań

Sieć transportowa - sieć powiązanych ze sobą dróg, linii transportowych i punktów (miejsca załadunku, wyładunku i przeładunku). Obecny kształt przestrzenny sieci transportowych jest wynikiem zmiennych w czasie iż różnicowanych w przestrzeni czynników: historiograficznych, politycznych, ekonomicznych, społecznych. W formowaniu Si przestrzennych sieci transportowych dąży się do zachowania pewnych zasad

• ciągłości - każdy punkt połączony był z każdym punktem siecią transportową

• brachidykcji - tworzenie jak najkrótszych połączeń

• konsolidacji - tworzenie kilku połączeń w jedno

• hierarchizacji - nadawanie charakteru połączeniom

• załamań - pod jakim kątem powinny łączyć się lnie o większym znaczeniu z liniami o mniejszym znaczeniu

• paralelizacji - nowobudowane drogi buduje się podkontem prostym

Odległość w transporcie

• faktyczna (przestrzenna, geograficzna) - od przystanku

• czasowa

obie uzależnione są od gęstości sieci transportowej, od rozmieszczenia przystanków, od częstotliwości kursowania środków transportu

• ekonomiczna - zastosowanie taryf przewozowych

Obszary odległe można łatwiej pokonać dzięki komunikacji niż bliższe bez komunikacji. Czasami nie opłaca się korzystać z pewnych środków transportu, jeżeli czas dojazdu do/z lotniska jest dłuższy niż czas lotu. Występuje tu substytucja czasowa na ekonomiczną.

S1

R

P

S2

---