1. Geoinformatyka

Granice prezentacji kartograficznej

Wierność geograficzna nakazuje oddanie rzeczywistości w postaci głównych cech, odzwierciedleń, przestrzennych powiązań z zachowaniem ich geograficznej specyfiki. W wyniku generalizacji, na mapie są przedstawiane obiekty i szczegóły, trudne do oddania w skali mapy, lecz istotne z powodu swojego znaczenia. Dlatego stosuje się znaki pozaskalowe lub powiększa się charakterystyczne szczegóły. Czasem ma to złe konsekwencje gdyż np. na mapie w skali 1:1000000 znak drogi ma 0.6 mm (600 metrów w rzeczywistości), zważywszy fakt że droga ta ma 10 m szerokości. Nastąpiło 60-krotne jej powiększenie. System znaków dopuszcza możliwą szczegółowość prezentacji, która w rezultacie wywiera wpływ na treść mapy jako całości. Dzieje się to wtedy gdy wybrane znaki pozwalają wydzielić kontury o powierzchni nie mniejszej niż 4 mm² ( poniżej tej wartości istnieje konieczność zastosowania znaków pozaskalowych). Przykładowo na mapie 1:100 000 mogą być pokazane dzialki nie mniejsze niż 4 ha.

Dolne granice wyboru zależą od:

-rozmiarów znaków (zależą od granicy dostrzeżenia i technicznych możliwości ich wykreślenia).

-przewidywalnej szczegółowości linii

-obciążenia graficznego mapy

Uogólnienie cech ilościowych zwykle przejawia się w przejściu ze skali ciągłej w skokową

Cechy obiektów antropogenicznych zobrazowane na zdjęciach lotniczych, pozwalające na ich łatwe odróżnienie od obiektów naturalnych

-kształt - regularny: proste linie, figury geometryczne

-fototon - jasny fotofon dróg, budynków

-tekstura - uporządkowana np. kratowa (sady)

Różnice między zdjęciami lotniczymi i satelitarnymi

Podstawową różnicą pomiędzy zdjęciem lotniczym i satelitarnym jest wysokość fotografowania (urządzenia na satelitach i samolotach są te same).

	Zdjęcie lotnicze	Zdjęcie satelitarne
Wysokość fotografowania (pułap lotniczy): mała Średnia Duża/ wysoki Orbita geostacjonarny	Do 2km Do 5 km Do 10 km -	Do 450 km Do 1 000 km Do 20 000 km 36 000

Inne różnice to:

• mniejszy jest obszar zobrazowany na jednym zdjęciu (wynika z różnej wysokości fotografowania)

• 
  rozdzielczość

• szczegółowość wynikają ze skali

Digitalizacja

Jest to proces konwersji materiałów analogowych (najczęściej map papierowych ) do postaci wektorowej. Digitalizacji dokonuje się przy pomocy urządzenia zwanego digitizerem.

Digitalizacja (ręczna i ekranowa), wektoryzacja, i fotogrametria są najczęściej stosowanymi metodami pozyskiwana wtórnych danych wektorowych

• Wynik- mapa wektorowa, dowolne wybrane treści mapy,

• Rodzaje punktowa i strumieniowa (liniowa)

• Parametry digitizera: format, rozdzielczość, powtarzalność,

Skanowanie a	Digitalizacja
raster	Wektor
szybko	Wolno
bezbłędnie	Błędy
Automatycznie	Ręczne
Produkt niepełnowartościowy	Produkt gotowy do użycia

DIGITALIZACJA RĘCZNA:

Ręczna digitalizacja jest najprostszą i najtańszą metodą pozyskiwania danych wektorowych z istniejących map. Zasada działania ręcznego digitizera opiera się na lokalizacji położenia wskaźnika względem siatki przewodów znajdującej się pod powierzchnia pulpitu. Dokładność digitizera wynosi zazwyczaj od 0,01 mm do 0,25 mm. Wierzchołki tworzące obiekty są wprowadzane do komputera w trybie punktowym lub strumieniowym. Tryb punktowy polega na umieszczaniu przecięcia krzyża nitek w kolejnych wierzchołkach każdego obiektu i wprowadzaniu ich współrzędnych do komputera. Tryb strumieniowy usprawnia częściowo ten proces przez instrukcję automatycznego wprowadzania do komputera kolejnych wierzchołków w zadanym odstępie czasu lub odległości.

DIGITALIZACJA EKRANOWA (i wektoryzacja):

Jedną z przyczyn skanowania map jest ich przygotowanie do wektoryzacji, czyli procesu konwersji danych rastrowych na wektorowe. Proces polega na ręcznej digitalizacji obiektów z ekranu komputera za pomocą myszki lub wskaźnika digitizera. Tej metody używa się do wybiórczej wektoryzacji danych rastrowych., np. działek, obrysów budynków lub przebiegu instalacji infrastruktury technicznej.

BŁĘDY POMIAROWE przy digitalizacji:

-złe umieszczenie kursora

-przeciągnięcie lub niedociągnięcie powodujące niewłaściwe połączenie linii

- niepoprawne wieloboki, które są topologicznie niezgodne z powodu pominięcia jednej lub więcej linii lub braku etykiet

- zbędne wieloboki, powstałe w wyniku wielokrotnej digitalizacji wspólnej granicy

Większość oprogramowania GIS zawiera funkcje, do przywrócenia spójności i skorygowania („zamaskowania”) oczywistych błędów pomiarowych.

Charakterystyczne cechy współczesnych systemów satelitarnych Landsat

Amerykański system satelitów środowiskowych. To satelity cywilne wprowadzone w pierwszej połowie lat 70, które umożliwiły gromadzenie szerokiego zakresu danych na temat powierzchni naszej planety. Przy ich interpretacji wykorzystano znane wcześniej z zastosowań wojskowych, metody analizy obrazów i rozpoznawania kształtów.

Program do pozyskiwania zdjęć Ziemi z kosmosu (początkowo pod nazwą EROS- Earth Resources Technology Satellite). Jest prowadzony przez NASA. Celem programu było skonstruowanie serii satelitów, wprowadzenie ich na orbitę (pierwszy w 1972 r.), a następnie przy pomocy aparatury umieszczonej na nich pozyskanie danych teledetekcyjnych i przetwarzanie ich przez ośrodki naziemne. Zdjęcia są archiwizowane i przechowywane w Stanach Zjednoczonych oraz stacjach odbioru danych na całym świecie. Znalazły zastosowanie w rolnictwie, kartografii, geologii, leśnictwie, zarządzaniu regionalnym, edukacji, bezpieczeństwie narodowym i w wielu innych dziedzinach. Nazwa programu sugeruje, że dane zbierane dotyczą informacji o lądach, w przeciwieństwie do serii Sensat, które zbierają dane dotyczące mórz i oceanów.

Landsaty poruszały się po orbicie heliosynchronicznej, nachylonej ok. 100^o, jest to orbita prawie biegunowa. Kąt między płaszczyzną orbity a kierunkiem do Słońca jest zawsze taki sam w ciągu roku.

Do tej pory było 7 misji Landsata. Pierwszy był wprowadzony na wysokość 918 km. Jego orbita była nachylona pod kątem 99,2^o. okres obiegu wynosił 103,2 min., natomiast okres rewizyty 18 dni. Satelita ten wyposażony był w skaner MSS ( Multi-Spectral Skanner). Zdjęcia były robione w rozdzielczości 80m. Ziemia obrazowana była do 85^o, bieguny nie. Aby sfotografować Polskę potrzebował 8 dni.

Kolejne satelity poruszały się po orbicie na wysokości 705 m. czas obiegu to 99 min., a okres rewizyty 16 dni. Wyposażone były w nowe instrumenty do zbierania obrazów- skaner TM (Thematic Mapper, Landsta 4 i 5) oraz ETM (Enhanced Thematic Mapper, Landsat 6) i ETM+ (Landsat 7). Rozdzielczość Landsata 7 wynosi 15m (panchromatyczne), 30m (wielospektralne) i 60m (zdjęcia termalne w podczerwieni).

2. Geomorfologia

Najważniejsze procesy morfogenetyczne w umiarkowanej strefie klimatycznej; warunki decydujące o skuteczności geomorfologicznej wymienionych procesów

W klimacie umiarkowanym głównym nośnikiem energii jest woda. Dlatego do najważniejszych należą procesy fluwialne, jednak występuje tu wiele zróżnicowanych procesów.

Procesy o dużej intensywności w strefie umiarkowanej:

- procesy erozji i akumulacji rzecznej

- abrazja, akumulacja jeziorna

- osuwanie

- procesy kriogeniczne

- spełzywanie

- spłukiwanie

- procesy antropogeniczne

Procesy o średniej intensywności w strefie umiarkowanej:

- procesy krasowe

- niwacja

- procesy eoliczne

Różne procesy zachodzą na stokach zalesionych i wylesionych:

Procesy na stokach zalesionych: - spływy gruzowo-błotne

- powstawanie nisz źródliskowych

- osuwiska skalne

- procesy sufozyjne

Procesy na stokach wylesionych: - spłukiwanie powierzchniowe i linijne

- obrywy

- spływy ziemne

- sufozja

- spełzywanie

- spływanie płatów torfowisk

O skuteczności tych procesów decyduje rodzaj podłoża na którym zachodzą - odporność skał na wietrzenie oraz czynniki klimatyczne - rozkład opadów i temperatury w ciągu roku. Nie bez znaczenia jest również działalność człowieka która prowadzi do intensyfikacji procesów (np. wylesianie stoków i zakładanie na nich pól uprawnych) lub zmniejszenie ich intensywności lub całkowite wyhamowanie (np. ograniczenie erozji bocznej rzeki przez umocnienia brzegów koryta).

Uwarunkowania i przykłady asymetrii w górach wysokich

W górach wysokich asymetria jest związana z różną dostawą energii słonecznej - asymetria północ-południe lub ze zróżnicowanym napływem wilgotnych mas powietrza. W wyniku tych różnic na stokach o przeciwnej ekspozycji kształtują się piętra klimatyczno-roślinne, fizyczno-geograficzne i morfogenetyczne na różnych wysokościach n.p.m..

Określając zasięg pięter fizycznogeograficznych bierzemy pod uwagę obecność granic:

- granicy wiecznego śniegu

- górnej granicy lasu

- dolnej granicy lasu

- granicy między stepem a pustynią

a określając zasięg pięter morfogenetycznych dodatkowo bierzemy pod uwagę:

- dolną granicę zasięgu lodowców aktywnych i gruzowych

- górną granicę zasięgu soliflukcji i wieloletniej zmarzliny

- dolną granicę zasięgu soliflukcji i wieloletniej zmarzliny

Wpływ człowieka na tempo procesów morfogenetycznych

• Wylesianie, niszczenie pokrywy roślinnej

- zwiększone spłukiwanie i wymywanie materiału przez wody opadowe,

- podłoże piaszczyste - działanie wiatru

Zmiana lasów, stepów na pola uprawne - ożywienie i przyspieszenie działalności niszczącej wody spadającej, wody spływającej oraz wiatru- deflacja i erozja wąwozowa

Orka zgodnie z nachyleniem stoku - zwiększona erozja i wymywanie materiału

Orka równolegle do przebiegu poziomic - wyhamowanie spłukiwania, obniżanie zwierciadła wód gruntowych, ograniczenie dostawy materiału do cieków

(Ograniczenie dostawy materiału do cieków podobnie jak regulacja koryt wpływa na intensyfikację erozji wgłębnej rzeki)

• Powstawanie form dolinnych - holwegów - na skutek działalności kół pojazdów, wozów - pogłębiane przez erozyjną działalność wód i wiatru

• Linijne przyspieszenie procesów erozyjnych i denudacyjnych wzdłóż szlaków turystycznych

• Nadmierny wypas - prowadzi do pustynnienia w obszarach na północ i południe od Sahary

• Podcinanie stoków przez drogi - przyspiesza procesy grawitacyjne tj. osuwiska, spływy gruzowo-błotne

• Regulacja rzek- przyspieszenie nurtu rzek, opóźnienie procesów erozji bocznej i akumulacji, zwiększenie znaczenia erozji wgłębnej

• Melioracja łąk- przyspiesza spływ pokrywy glebowej, erozję wietrzną

• Obciążanie stoków przez zabudowę - przyspiesza procesy osuwiskowe

• Pobieranie materiału z koryt rzecznych- obniża się baza denudacyjna, co powoduje większą erozję w górnych partiach rzeki

• Budowa falochronów- opóźnienie erozji morskiej np. abrazji, kawitacji

Różnice w obiegu materii mineralnej w zlewni pogórskiej i beskidzkiej

Zdecydowanie większa dynamika w obiegu materii mineralnej charakteryzuje zlewnię beskidzką. Ma to bezpośredni związek z takimi cechami tego obszaru jak nachylenie stoków, spadki rzek, opady, rodzaj podłoża.

W porównaniu ze stokami zlewni pogórskiej - w zlewi beskidzkiej występują większe ich nachylenia, co w połączeniu z wyższymi wartościami opadów przyczynia się do zwiększenia intensywności denudacji stoków beskidzkich i tym samym większej aktywności materiału mineralnego. W zlewni pogórskiej parametry te są znacznie niższe co istotnie ogranicza przemieszczanie się materiału w dół stoku. Istnieją jednak również istotne czynniki wpływające na wzrost dynamiki materiału w zlewni pogórskiej, takie jak użytkowanie terenu - na Pogórzu stoki są przede wszystkim zajęte przez pola uprawne co zwiększa wymywanie materiału i erozję. Procesy te jednak często wyhamowywane są przez poprzeczne terasowanie stoków o większym nachyleniu. W Beskidach natomiast większa część stoków jest pokryta lasem. Bardzo znaczącą rolę odgrywają częściej występujące w zlewni beskidzkiej zdarzenia katastrofalne.

Zasadnicze zmiany w dnach dolin karpackich, jakie nastąpiły w ostatnich stu latach

Ponieważ na początku minionego stulecia rzeki i potoki karpackie stanowiły duże zagrożenie powodziowe na skutek zwiększonej akumulacji materiału, podjęto intensywne prace mające na celu wyrównanie przebiegu rzek, umocnienie brzegów lub zwężenie bardzo rozległych koryt. Prace te, jak się okazało, były powodem bardzo istotnych zmian w korytach nimi objętych, a także tych, do których uchodziły uregulowane czy umocnione rzeki:

- znacznie nasiliła się erozja wgłębna, co spowodowało obniżenie się den koryt,

często bardzo diametralnie;

- spadły stany wód i obniżyło się ryzyko powodzi;

- naruszona została naturalna struktura osadów koryta - osady mogą być łatwo

uruchomione;

- zwiększyła się zdolność transportowa rzek (utrudniona depozycja);

- odsłonięte zostały filary mostów, budowle retencyjne (narażone na podmywanie

konieczność naprawy)

Ponadto zmniejszyła się ilość dostarczanego materiału - orkę zgodną z nachyleniem stoku coraz częściej zastępuje się polami na stokach sterasowanych. Wznosi się również zapory mające ograniczyć napływ materiału do koryta.

3. Meteorologia i klimatologia

Typy rocznego przebiegu temperatury powietrza na kuli ziemskiej

Wyróżniamy cztery typy rocznego przebiegu temperatury powietrza na kuli ziemskiej. Są one wydzielane na podstawie szerokości geograficznej oraz czasów wystąpienia ekstremów.

• RÓWNIKOWY:

• małe amplitudy średniej rocznej temperatury powietrza (3^oC nad oceanami, 7^oC nad lądami)

• dwa maksima temperatury (po dniach równonocy)

• dwa minima (po dniach przesileń)

• ZWROTNIKOWY:

• średnia roczna amplituda temperatury powietrza 5^oC nad oceanami, 20^oC nad lądami

• jedno maksimum po przesileniu letnim

• jedno minimum po przesileniu zimowym

• STREFY UMIARKOWANEJ:

• średnia roczna amplituda temperatury powietrza 15^oC nad oceanami, 40^oC nad lądami

• jedno maksimum po przesileniu letnim

• jedno minimum po przesileniu zimowym

• STREFY PODBIEGUNOWEJ:

• średnia roczna amplituda temperatury powietrza 20-25^oC nad oceanami, 40-50^oC nad lądami

• jedno maksimum w połowie lata polarnego

• jedno minimum pod koniec nocy polarnej

Typy rocznego przebiegu opadów atmosferycznych na kuli ziemskiej

Wyróżniamy sześć typów rocznego przebiegu opadów atmosferycznych na kuli ziemskiej. Są one wydzielane na podstawie czasu wystąpienia ekstremów.

• RÓWNIKOWY (10^oS-10^oN)

• dwa okresy obfitych opadów pochodzenia konwekcyjnego w okresie równonocy (deszcze zenitalne) oddzielone okresami stosunkowo suchymi

• sumy roczne opadów: 1000-3000 mm, ale w górach znacznie wyższe np. Indonezja 7000 mm, Kolumbia 8000 mm, Kamerun 8500 mm

• ZWROTNIKOWY (10-25^oN i S)

• w miarę zbliżania się do zwrotników dwa okresy wysokich opadów maleją i zbliżają się do siebie, dając na zwrotnikach jedno maksimum

• pozostała część roku to okres suchy

• sumy roczne opadów: 1400-2000 mm

• TYP MONSUNÓW ZWROTNIKOWYCH (wschodnie wybrzeża kontynentów: Indie, południowo-wschodnie Chiny, Australia, przedpola Himalajów)

• duże różnice między porą letnią deszczową a zimową suchą

• roczne sumy opadów: 1500-3500 mm (maksymalnie do 12000 mm w Czerrapundżi - Indie)

• TYP PODZWROTNIKOWY (25-40^o N i S)

Podtypy:

• WYBITNIE SUCHY (pustynie podzwrotnikowe)

• znikome opady

• brak wyraźnego przebiegu rocznego opadów

• sumy roczne opadów: 100 mm (maksymalnie 250 mm)

• ŚRÓDZIEMNOMORSKI

• z wyraźną porą wilgotną zimową lub jesienną i suchą porą letnią

• sumy roczne opadów: 400-800 mm

• TYP SZEROKOŚCI UMIARKOWANYCH (40-60^o) /dominacja opadów pochodzenia cyklonalnego/

Podtypy:

• OCEANICZNY

• charakterystyczny dla wybrzeży

• opady rozłożone równomiernie w ciągu roku

• lekkie maksimum na przełomie jesieni i zimy

• minimum na wiosnę

• lub z wyraźną przewagą opadów zimowych

• roczna suma opadów: 600-900 mm, w górach 1500-2000 mm

• LĄDOWY

• wyraźne maksimum w okresie lata (opady cyklonalne i konwekcyjne)

• minimum w okresie zimy

• roczna suma opadów: 250-500 mm

• TYP MONSUNÓW STREFY UMIARKOWANEJ (wybrzeża Azji)

• przebieg opadów zbliżony do typu lądowego, lecz kontrasty między deszczowym latem i suchą zimą są większe

• roczna suma opadów: 500-600 mm

• TYP SZEROKOŚCI WYSOKICH (60^o)

Podtypy:

• POLARNY LĄDOWY

• maksimum latem (związane z większą zawartością pary wodnej, większą wodnością chmur, nagrzaniem podłoża powodujące prądy wstępujące)

• POLARNY OCEANICZNY

• maksimum zimą (silniejsza działalność cyklonalna)

• sumy roczne opadów: 300-600 mm

Ośrodki aktywności atmosferycznej na kuli ziemskiej (stałe i sezonowe wyże i niże baryczne) w modelu ogólnej cyrkulacji atmosfery

OGÓLNA CYRKULACJA ATMOSFERY to krążenie powietrza w skali globalnej, poprzez strefową, południkową i pionową wymianę powietrza, transportuje energię, moment pędu i wilgoć w atmosferze ziemskiej. Przyczyną jej funkcjonowania są różnice bilansu radiacyjnego a co za tym idzie temperatury powietrza i ciśnienia atmosferycznego na kuli ziemskiej.

TRÓJKOMÓRKOWY MODEL OGÓLNEJ CYRKULACJI ATMOSFERY zakłada:

• unoszenie powietrza w przyrównikowej strefie niskiego ciśnienia

• przemieszczanie części powietrza na półkulę północną i części na południową. Składowa zachodnia powietrza. Zachodzi przyspieszenie i ochłodzenie powierza. Zachodzi konwergencja powietrza - PODZWROTNIKOWY PAS WYSOKIEGO CIŚNIENIA. Konwergencja wymusza osiadanie powietrza część powietrza wraca do przyrównikowej strefy obniżonego ciśnienia jako PASATY (składowa wschodnia)

• druga część powietrza wędruje w wyższe szerokości geograficzne (składowa zachodnia). Około 60^o spotyka się z powietrzem płynącym z od biegunów. Masy powietrza nie mieszają się, ciepłe powietrze wznosi się - STREFA OBNIŻONEGO CIŚNIENIA SZEROKOŚCI UMIARKOWANYCH.

Na każdej półkuli wyróżniono 3 kołowe obiegi (komórki cyrkulacyjne), które są ze sobą powiązane:

• KOMÓRKA CYRKULACJI BEZPOŚREDNIIEJ HADLEYA - położona między równikiem a zwrotnikiem. Nagrzane nad równikiem powietrze unosi się, zawarta w nim para wodna kondensuje tworząc chmury Cb. Wznoszące się powietrze rozpływa się pod tropopauzą ku wyższym szerokością geograficznym. Dzięki sile Coriolisa powietrze uzyskuje składową zachodnią i znacznie przyspiesza w miarę przesuwania się ku biegunom, równocześnie ochładza się radiacyjnie. Ze względu na mniejszy promień Ziemi zachodzi konwergencja, która wymusza osiadanie mas powietrza i w rezultacie doprowadza do powstania pasa podwyższonego ciśnienia około 30. równoleżnika. Osiadające powietrze przy powierzchni Ziemi rozpływa się, znaczna jego część płynie ku równikowi nabierając po drodze wilgoci. Dzięki sile Coriolisa powietrze uzyskuje składową wschodnią (stałe wiatry - PASATY). Linia zbieżności pasatów obu półkul określana jest jako międzyzwrotnikowa strefa zbieżności.

• KOMÓRKA WYMUSZONA FERRELA(umiarkowane szerokości geograficzne) - część powietrza, która osiada w rejonie równoleżnika 30^okieruje się na północ zasilając drugą komórkę cyrkulacyjną. Powietrze uzyskuje składową zachodnią i około równoleżnika 60^o spotyka się z powietrzem płynącym od biegunów. Ze względu na znaczny kontrast termiczny obie masy nie mieszają się a na ich granicy tworzy się front polarny. Ciepłe powietrze z południa wznosi się ku górze i w górnej troposferze zawraca w kierunku zwrotników

• KOMÓRKA CYRKULACYJNA POLARNA (rejon okołobiegunowy) - powietrze krąży w tym samym kierunku co w komórce Hadleya, osiada nad biegunami a wznosi się około równoleżnika 60^o, w miejscu styku powietrze spływające z ku niższym szerokościom geograficznym uzyskuje składową wschodnią

Trójkomórkowy model ogólnej cyrkulacji atmosferycznej przewiduje istnienie czterech stref podwyższonego ciśnienia, dwóch w szerokościach podzwrotnikowych i dwóch w okolicach biegunów, oraz trzech stref obniżonego ciśnienia, dwóch w okolicach równoleżnika 60^o i jednej wzdłuż równika.

OŚRODKI AKTYWNOŚCI ATMOSFERYCZNEJ NA KULI ZIEMSKIEJ:

• PÓŁKULA PÓŁNOCNA:

• STAŁE OŚRODKI BARYCZNE:

• Wyż Azorski (Bermudzko-Azorski)

• Wyż Hawajski (Północnopacyficzny)

• Wyż Grenlandzki

• Niż Islandzki

• SEZONOWE OŚRODKI BARYCZNE:

• letnie

• letni Niż Północnoamerykański

• letni Niż Południowoazjatycki

• zimowe

• zimowy Wyż Północnoamerykański (Kanadyjski)

• zimowy Wyż Azjatycki (Syberyjski)

• zimowy Niż Śródziemnomorski

• zimowy Niż Aleucki

• PÓŁKULA POŁUDNIOWA:

• STAŁE OŚRODKI BARYCZNE:

• Wyż Południowopacyficzny

• Wyż Południowoindyjski

• Wyż Południowoatlantycki

• Okołoantarktyczna Strefa Obniżonego Ciśnienia (Dryf Wiatrów Zachodnich)

• SEZONOWE OŚRODKI BARYCZNE:

• letnie

• letni Niż Australijski

• letni Niż Południowoafrykański

• letni Niż Południowoamerykański

• zimowe

• zimowy Wyż Australijski

• zimowy Wyż Południowoafrykański

Masy powietrza, fronty klimatologiczne i fronty atmosferyczne

MASA POWIETRZA - duża część obszaru powietrznego, którego fizyczne cechy (temperatura i wilgotność) odznaczają się niewielkimi zmianami

- znaczna objętościowo część troposfery o rozmiarach poziomych od jednego do kilku tysięcy kilometrów i pionowych do kilkunastu kilometrów (zależnie od wysokości tropopauzy w danej strefie). Wewnątrz niej panują względnie jednorodne warunki meteorologiczne, kształtujące się pod wpływem podłoża atmosfery i procesów zachodzących wewnątrz masy

KLASYFIKACJA TERMICZNA MAS POWIETRZA (klasyfikacja względna) wydzielona na podstawie różnic temperatury i stratyfikacji termicznej atmosfery:

• chłodna - masa powietrza, która podczas przemieszczania nad danym obszarem stopniowo się ogrzewa (pochłania ciepło od podłoża, co powoduje chwiejność masy -rozwija się konwekcja, szybka transformacja mas powietrza). Zimne są masy powietrza pochodzące z wyższych szerokości geograficznych, z wychłodzonych w zimie lądów oraz chłodnych latem mórz i oceanów.

• ciepła - masa powietrza, która w czasie przemieszczania nad danym obszarem stopniowo się ochładza (oddaje ciepło podłożu, nad którym się przemieszcza, a jej równowaga staje się stała, mogą powstawać inwersje termiczne, mgły i chmury). Ciepłe są zwykle masy przemieszczające się ku wyższym szerokościom geograficznym, masy kontynentalne napływające latem nad powierzchnię oceanów i mórz oraz masy oceaniczne napływające w zimie nad kontynent.

KLASYFIKACJA GEOGRAFICZNA MAS POWIETRZA (zależność cech mas powietrza od położenia geograficznego obszarów źródłowych)

• powietrze arktyczne (PA) - na półkuli południowej antarktyczne

• powietrze polarne (PP) - szerokości umiarkowane

• powietrze zwrotnikowe (PZ)

• powietrze równikowe (PR)

W każdym z tych rodzajów za wyjątkiem równikowego w zależności od charakteru podłoża obszaru źródłowego wyróżnia się masy powietrza kontynentalne lub morskie.

Różniące się między sobą ze względu na temperaturę powietrza i zawartość wilgoci masy powietrza rozdzielają powierzchnie frontalne

FRONT KLIMATOLOGICZNE - oddziela główne rodzaje mas powietrza na kuli ziemskiej, masy powietrza różnego pochodzenia geograficznego

Rodzaje frontów klimatologicznych:

• ARKTYCZNE - oddziela masy powietrza arktycznego od polarnego

• ANTARKTYCZNY- oddziela masy powietrza antarktycznego od polarnego

• POLARNE - oddziela masy powietrza polarnego od zwrotnikowego

• ZWROTNIKOWE - (SZM - Strefa Zbieżności Międzyzwrotnikowej) oddziela masy powietrza zwrotnikowego od równikowego

FRONT ATMOSFERYCZNY - występuje w obrębie tej samej masy powietrza, jeśli różne jej części cechuje inny stopień transformacji. Formuje się również na styku powietrza lądowego i morskiego pochodzącego z tej samej strefy geograficznej. Przecięcie powierzchni frontalnej z powierzchnią ziemi wyznacza linię frontu.

Rodzaje frontów atmosferycznych ze względu na rodzaj adwekcji:

• CIEPŁY - adwekcja masy ciepłej, występuje gdy powietrze ciepłe napiera na chłodne i jako lżejsze wślizguje się wzdłuż klinu ustępującego powietrza chłodnego;

• następuje wielkoskalowe wznoszenie w połączeniu z adiabatycznym spadkiem temperatury powoduje powstanie rozległej strefy zachmurzenia (gł. warstwowego) i nieco węższe ale równie rozległej strefy opadów ciągłych (na długo przed nadejściem frontu)

• CHŁODNY - adwekcja masy chłodnej, występuje gdy powietrze chłodne napiera na wycofujące się powietrze ciepłe i jako cięższe utrzymuje się przy powierzchni ziemi, wypychając ku górze powietrze ciepłe

• powietrze gwałtownie wypychane jest ku górze, pojawiają się wypiętrzone chmury Cumulonimbus, którym towarzyszą gwałtowne opady, strefa opadów wąska (do 50 km)

• OKLUZJI (ZOKLUDOWANY) - powstaje wskutek połączenia frontu chłodnego z ciepłym, występuje gdy front chłodny dogania front ciepły i następuje połączenie się tych dwóch frontów w jeden wspólny

• w pierwszej fazie przechodzenia frontu pogoda zmienia się jak jak w przypadku przechodzenia frontu ciepłego

• następnie pojawiają się chmury Cumulonimbus i gwałtowne opady charakterystyczne dla frontu chłodnego

• wzrost lub spadek temperatury po przejściu frontu jest nieznaczny

- OKLUZJA CIEPŁA - gdy chłodna masa powietrza za frontem chłodnym jest cieplejsza od masy chłodnego powietrza przed frontem ciepłym

- OKLUZJA CHŁODNA - gdy chłodna masa powietrza za frontem chłodnym jest chłodniejsza od masy chłodnego powietrza przed frontem ciepłym

• STACJONARNY - stałe położenie linii frontu na powierzchni ziemi, masy powietrza po obu stronach frontu przemieszczają się w przeciwnych kierunkach lub w tym samym kierunku z różną prędkością

Proces powstawania frontów nazywa się FRONTOGENEZĄ - jest to przede wszystkim przekształcenie pola temperatury w atmosferze wywołujące wzrost kontrastów termicznych w atmosferze, czyli zagęszczenie izoterm. Zasadniczym czynnikiem frontogenezy jest specyficzna cyrkulacja atmosferyczna

Fronty są dość trwałym elementem struktury atmosfery a na ich trwałość wpływają:

• powierzchnia frontalna (warstwa przejściowa między masami powietrza), która odznacza się stabilną równowagą termiczną

• istnienie frontu sprzyja utrzymywaniu się i rozwojowi zbieżności prądów powietrza ponieważ sąsiedztwo cieplejszej i chłodniejszej masy powietrza oddziałuje na układ izobar i cyrkulację w okolicy frontu.

NASTĘPSTWO ZMIAN POGODY PODCZAS PRZECHODZENIA FRONTÓW CIEPŁEGO I ZIMNEGO:

Front	Element pogody	Przed frontem	W czasie przechodzenia frontu	Za frontem
CIEPŁY	Ciśnienie powietrza	Równomiernie obniża się	Dotychczasowy spadek ustaje	Zmienia się nieznacznie lub bardzo powoli obniża się
		Wiatr	Wzmaga się siła wiatru	Chwilowe zmniejszenie siły wiatru	Kierunek i siła wiatru nie ulegają znaczącej zmianie
		Temperatura powietrza	Nie zmienia się lub nieco wzrasta	Powoli wzrasta	Zmienia się nieznacznie
		Zachmurzenie nieba	Stopniowo wzrasta, pojawiają się chmury Ci, Cs, As, Ns	Niskie Ns	Chmury St lub Sc
		Widzialność pozioma	Bardzo dobra poza strefą opadów	Ograniczona, częste mgły	Często ograniczona przez utrzymujące się mgły
	CHŁODNY	Ciśnienie powietrza	Obniża się	Wyraźnie wzrasta	Nadal wzrasta przy zmniejszonym tempie wzrostu
		Wiatr	Wzrasta siła wiatru, często staje się porywisty	Porywisty, okresowo szkwalisty	Niekiedy nasila się i nieznacznie zmienia kierunek
		Temperatura powietrza	Niezmienna, obniża się w strefie opadu przedfrontowego	Szybko obniża się	Zmienia się nieznacznie lub systematycznie powoli spada, zmienna w strefie opadów
		Zachmurzenie nieba	Chmury Ac lub As, potem silnie rozbudowane Cb	Chmury Cb z bardzo niską podstawą	Szybko podnosi się podstawa chmur, za którymi pojawiają się As i Ac. Później mogą znowu pojawić się Cu lub Cb
		Widzialność pozioma	Zazwyczaj ograniczona	Ograniczona, potem szybkie polepszenie widzialności	Zazwyczaj poza strefą opadów dobra

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Woś A. (1996)

Strefowość i piętrowość klimatów na kuli ziemskiej

STREFOWE ZRÓŻNICOWANIE KLIMATU ZIEMI

STREFOWOŚĆ - oznacza, że składowe południkowe (N-S) poziomych gradientów większości charakterystyk klimatu dominują nad składowymi równoleżnikowymi (W-E)

Strefowość jest podstawową prawidłowością jaką obserwujemy w geograficznym zróżnicowaniu klimatu ziemi. Charakterystyczną cechą strefowości klimatycznej jest powtarzalność układu przestrzennego na obu półkulach symetrycznie względem równika. Jest ona następstwem zmiany kąta padania promieni słonecznych na powierzchnię Ziemi, a co za tym idzie zróżnicowania dopływu energii promienistej od Słońca. Nieodłącznie związana ze strefowością jest sezonowość, czyli cykliczna zmienność warunków klimatycznych w ciągu roku, związana z cyklem wędrówki stref oświetlenia Ziemi.

Najprościej zobrazować strefowe zróżnicowanie klimatu za pomocą południkowych profili elementów klimatu, czyli wykresy średnich wartości zmiennych klimatycznych w funkcji szerokości geograficznych, tzw. średnie strefowe. Odchylenia od tych średnich w danej strefie zwane jest anomaliami i są wywołane działaniem astrefowych czynników klimatu.

Typy strefowości:

• PROSTY - mamy do czynienia tylko z jednym maksimum danej wielkości w profilu południkowym

• ZŁOŻONY - maksima związane są z dwoma równoleżnikami po obu stronach równika. Związany jest on przede wszystkim z cyrkulacyjnymi czynnikami klimatu.

• CAŁKOWITE PROMIENIOWANIE SŁONECZNE:

• charakteryzuje się złożonym rozkładem strefowym

• maksima w okolicach obu zwrotników

• niezbyt głębokie minimum równikowe rozdzielające maksima związane jest z dużym zachmurzeniem i znaczną zawartością pary wodnej w strefie zbieżności pasatów

• największe gradienty promieniowania występują w paśmie umiarkowanych szerokości geograficznych (tam długość dnia i wysokość Słońca zmieniają się w największym tempie)

• duże zakłócenia strefowości występują w niskich szerokościach geograficznych w najwilgotniejszych regionach świata

• maksima insolacji związane z podzwrotnikowymi pustyniami i półpustyniami (Saharą, Pustynią Arabską, wnętrzem Australii i Meksykiem)

• BILANS RADIACYJNY POWIERZCHNI ZIEMI

• w przeważającej części profilu południkowego przyjmuje wartości dodatnie

• najwyższe saldo promieniowania obserwowane jest w strefie międzyzwrotnikowej (nałożenie promieniowania słonecznego, promieniowania efektywnego i profilu albeda

• ujemne saldo bilansu promieniowania obejmuje obszary polarne

• atmosfera nad całą Ziemią charakteryzuje się ujemnym bilansem promieniowania

• strefy wyróżnione ze względu na strukturę bilansu radiacyjnego całego układu Ziemia-atmosfera:

• w pasie niskich szerokości geograficznych do 40 równoleżnika występuje bilans dodatni, dodatnie saldo utrzymuje się w ciągu całego roku tylko w strefie położonej między zwrotnikami

• miedzy 40. a 70-80. równoleżnikiem tylko powierzchnia Ziemi ma bilans dodatni saldo promieniowania, w zimie zmienia się ono na ujemne w subpolarnej części strefy

• w strefach polarnych poza 80^oN i 70^oS zarówno powierzchnia jak i Ziemia z atmosferą mają trwałe ujemne saldo promieniowania

• TEMPERATURY POWIETRZA:

• strefowy rozkład powietrza na kuli ziemskiej ukazuje rozmieszczenie izoterm zredukowanych do poziomu morza, tzn. eliminujące wpływ wysokości bezwzględnych na temperaturę

• izotermy mają równoleżnikowy przebieg, zakłócony jedynie w rejonach najsilniejszych oddziaływań zimnych i ciepłych prądów morskich oraz na kontynentach, które wykazują największe wahania roczne temperatury

• Izotermy stycznia:

• 0^oC sięga na półkuli N poza krąg polarny na Północnym Atlantyku i przekracza równoleżnik 40^oN nad wschodnią Azją

• 10^oC mniejsze odstępstwa od równoleżnikowego przebiegu

• 20^oC „trzyma się konsekwentnie okolic Zwrotnika Raka

• międzystrefowe kontrasty temperatury na półkuli południowej są mniejsze niż na półkuli północnej, największe kontrasty termiczne obserwuje się między oceanami i zachodnimi brzegami lądów w strefie podzwrotnikowej, w pobliżu równoleżnika 60^o temperatura zmienia się już niewiele i jest bliska 0^oC

• Izotermy lipca:

• przesuwają się ku północy zwłaszcza nad obszarami lądowymi (Azją, Ameryką Pn.) i nad wschodnimi częściami Pacyfiku i Atlantyku na półkuli południowej

• izoterma 0^oC pokrywa się niemal idealnie z równoleżnikiem 55^oS a jej sezonowe przesunięcie jest niewielkie

• duże zaburzenia strefowego układu temperatury związane z lądolodem grenlandzkim

• izoterma 10^oC znajduje się za kołem podbiegunowym na krańcach Ameryki i Euroazji (jej sezonowy ruch obejmuje 40^oszerokości geograficznej)

• CIŚNIENIE ATMOSFERYCZNE

• złożony rozkład strefowy ciśnienia

• najgłębsze minimum średniego ciśnienia w ciągu roku występuje wokółantarkrycznych kontrastów termicznych

• wyraźnie zaznacza się obecność niżów barycznych w umiarkowanych szerokościach półkuli północnej

• okołorównikowy pas obniżonego ciśnienia zaznacza się słabiej

• KIERUNKI WIATRU

• charakterystyczne zróżnicowanie składowych strefowych prędkości ruchu powietrza

• w strefie międzyzwrotnikowej i w wąskich strefach podbiegunowych dominuje składowa wschodnia

• poza tymi obszarami dominuje zachodnie przenoszenie powietrza

• największe odstępstwa od tej reguły: strefa monsunowa oraz wzdłuż zachodnich wybrzeży kontynentów jako efekt oddziaływania zimnych prądów morskich

• WILGOTNOŚCI POWIETRZA

• ma prosty rozkład strefowy z jednym maksimum zlokalizowanym w okolicach równika (wilgotność względna 80%)

• zmniejsza się w wyższych szerokościach geograficznych

• ZACHMURZENIE

• złożony rozkład strefowy

• słabo zaznaczone maksimum nad równikiem

• wyraźniejsze maksima w umiarkowanych i wysokich szerokościach geograficznych

• charakterystyczna sezonowa wędrówka maksimów zachmurzenia w strefie międzyzwrotnikowej - na północ od równika w lipcu, na południe w styczniu

• strefowe minima zachmurzenia związane z pasem wyżów zwrotnikowych

• OPADÓW ATMOSFERYCZNYCH

• średnie strefowe sumy opadów nawiązują do strefowego zróżnicowania warunków cyrkulacyjnych, wilgotności powietrza i zachmurzenia

• zaznacza się znaczny gradient południkowy opadów

• strefa okołorównikowa ma sumy opadów sięgające 2000 mm

• zwrotniki ok. 1/3 sumy opadów ze strefy równikowej

• 1/10 w strefie polarnej

• drugorzędne maksimum w strefie umiarkowanych szerokości geograficznych, ale nieco bliżej równika niż maksimum zachmurzenia

PIĘTROWOŚĆ KLIMATYCZNA:

Zmiany najważniejszych cech klimatu na Ziemi w dużym stopniu odpowiadają pionowemu profilowi swobodnej atmosfery (gł. ciśnienie atmosferyczne, promieniowania słonecznego i temperatury powietrza, wilgotności i wiatru).

PIĘTROWOŚĆ - zjawisko prawidłowej zmienności środowiska związane ze zróżnicowaniem wysokości bezwzględnej w górach. Stanowi jedną z podstawowych właściwości środowiska przyrodniczego

PIĘTRAMI nazywamy typy klimatu występujące w układzie pionowym na obszarze górskim

Piętrowe zróżnicowanie gór stanowi wyraz zaburzenia porządku strefowego. Piętra są zarazem skutkiem oddziaływania kontynentów na klimat, zależą od wyniesienia nad poziom morza, urzeźbienia i rozległości pasm lub masywów górskich.

Cechy zmieniające się wraz ze wzrostem wysokości bezwzględnej w górach to:

• spadek ciśnienia atmosferycznego (1hPa/8m) nieporównywalnie większy niż zmiana pozioma ciśnienia

• wzrost natężenia promieniowania słonecznego (gł. bezpośredniego)

• spadek temperatury powietrza (gradient hipsometryczny: 0,6^oC/100m)

• wzrost wilgotności

• zwiększenie sum opadów atmosferycznych do pewnego poziomu powyżej którego zaznacza się inwersja opadowa np. w Tatrach 1850 m n.p.m. Przyrost opadów na stokach górskich wynika z efektu orograficznego oraz z lokalnej cyrkulacji dolinnej

• zmiana charakteru opadu z deszczowego na śnieżny,

• wzrost znaczenia wietrzenia fizycznego kosztem wietrzenia chemicznego,

• zmiana typu gleb

• zmiana typu ekosystemów roślinno-zwierzęcych

Prawidłowością piętrowego zróżnicowania warunków jest jego związek z ogólną wysokością gór i ich rozległością (masywnością). Im góry wyższe i bardziej rozległe tym na odpowiedniej wysokości panują łagodniejsze warunki termiczne. Piętra klimatyczne w górach wysokich i rozległych podnoszą się. Zjawisko podnoszenia się powierzchni izotermicznych w atmosferze otaczającej tereny górskie nazywane jest EFEKTEM GÓRSKIM. Jest on skutkiem oddziaływania cieplnego na atmosferę powierzchni czynnej, którą stanowią stoki i wierzchołki masywu górskiego i spowodowany jest ogrzewaniem się powietrza pod wpływem podłoża. Efekt ten zaznacza się najsilniej na południowych, dosłonecznych stokach.

Cztery podstawowe piętra fizycznogeograficzne (które oddzielone są charakterystycznymi granicami widocznymi w krajobrazie):

• stepowo-pustynne

• leśne

• peryglacjalne

• niwalne

Granice:

• dolna granica lasu (granica suchości)

• górna granica lasu

• granica wiecznego śniegu (klimatyczna i orograficzna)

Wysokość, na której znajdują się poszczególne granice są zróżnicowane i zależą od szerokości geograficznej, ukształtowania łańcucha górskiego i odległości od oceanu. W strefach klimatów wilgotnych granice przebiegają niżej i zbliżają się do siebie. W strefach klimatów suchych granice leżą wyżej i są od siebie oddalone.

PIĘTRA TROPIKALNE I ALPEJSKIE:

• TROPIKALNY UKŁAD PIĘTER KLIMATYCZNO-ROŚLINNYCH:

• duża zawartość wilgoci w ciepłym powietrzu oraz ustabilizowana cyrkulacja pasatowa sprawiają że na dowietrznych stokach chmur wskutek wymuszonej konwekcji tworzą się chmury dające opady, których występowanie jest ściśle związane z wysokością poziomu kondensacji i trwale usytuowane na pewnej wysokości strefy zachmurzenia i opadów kontrastującej zwykle z suchymi zimniejszymi partiami szczytowymi, które sięgają ponad chmury. Powstaje tzw. WILGOTNE PIĘTRO LASÓW MGLISTYCH, w którym bilans wody jest zdecydowanie dodatni, bo parowanie jest skutecznie zredukowane wskutek wysokiej wilgotności powietrza. Lasy mgliste znane są głównie z Ameryki Południowej (Andy 2-4 tys m n.p.m. tzw. tierra fria), Kilimandżaro 2-3 tys. m n.p.m., Teneryfa 400-1200 m n.p.m.

• decydujący wpływ na występowanie pięter klimatycznych ma wilgotność powietrza, temperatura natomiast ma duże znaczenie jedynie w górnych częściach układu piętrowego

• TROPIKALNY POKRÓJ PIĘTER KLIMATYCZNO-ROŚLINNYCH:

• lasy mgliste

• lasy iglaste

• łąki

• zimna pustynia górska

• granica wiecznych śniegów

• ALPEJSKI UKŁAD PIĘTER KLIMATYCZNO-ROŚLINNYCH:

• piętra wyróżniane przede wszystkim ze względu na temperaturę powietrza, co determinuje typ roślinności

• ALPEJSKI UKŁAD (POKRÓJ) PIĘTER KLIMATYCZNO-ROŚLINNYCH:

• charakterystyczne jest sąsiedztwo najwyższego piętra roślinności (łąk alpejskich) z polami wiecznego śniegu i lodowcami górskimi

• brak pustynnego piętra bez trwałej pokrywy śnieżnej i bez roślinności-pustyni górskiej

PIĘTRA KLIMATYCZNE W KARPATACH POLSKICH (M. Hess 1965):

• UMIARKOWANIE CIEPŁE (POGÓRZA)

średnia roczna temperatura powietrza: 8-6^oC

sięga do wysokości: 650 m n.p.m.,

naturalną formacją roślinna jest wielogatunkowy las liściasty (grądy, łęgi, bory);

• UMIARKOWANIE CHŁODNE (REGIEL DOLNY)

• średnia roczna temperatura powietrza: 6-4^oC

• sięga do wysokości: 1150 m (1200 stoki południowe)

• naturalna formacja roślinna: las jodłowo-bukowy (na podłożu granitowym Tatr Wysokich - bór świerkowy)

• PIĘTRO CHŁODNE (REGIEL GÓRNY)

• granice: 1550-1650 m

• średnia roczna temperatura powietrza: 4-2^oC

• naturalna formacja roślinna: bór świerkowy z modrzewiem i limbą na górnej granicy

• górna granica tego piętra to górna granica lasu (średnia temperatura najcieplejszego miesiąca 10^oC)

• PIĘTRO BARDZO CHŁODNE (PIĘTRO SUBALPEJSKIE)

• granice: 1850-2050 m

• średnia roczna temperatura powietrza: 2-0^oC

• naturalna formacja roślinna: kosodrzewina

• PIĘTRO UMIARKOWANIE ZIMNE (PIĘTRO ALPEJSKIE)

• granice: 2200-2350 m

• średnia roczna temperatura powietrza: 0-(-2)^oC

• naturalna formacja roślinna: hale - łąki alpejskie

• PIĘTRO ZIMNE

• średnia roczna temperatura powietrza: <-2^oC

• odkryte turnie z płatami mchów i porostów z nielicznymi roślinami wyższymi

• sięga do najwyższych szczytów

W porównaniu z Karpatami w Sudetach jest mniej pięter klimatycznych i ich granice przebiegają niżej o 200-250 m, ponieważ Sudety charakteryzują się:

• mniejszą wysokością bezwzględną

• zmniejszą zwartością (mniejszą masywnością)

• są bardziej eksponowane na adwekcję świeżych, wilgotnych mas powietrza (wysunięcie łańcucha ku północnemu-zachodowi)

Źródła:

• Wykłady

• Kożuchowski K.,2005, Meteorologia i klimatologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

• Woś A., 1997, Meteorologia dla geografów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

4. Hydrologia

Rodzaje (typy) wód podziemnych i ich znaczenie hydrologiczne

Strefa aeracji:

1. WODA WSIĄKOWA

Inaczej: meteoryczna, infiltracyjna.

Znaczenie: możliwa do pobierania przez rośliny, infiltruje wgłąb, ma możliwość rozpuszczania minerałów

2. WODA HIGROSKOPIJNA

Inaczej: adsorpcyjna

Występuje w strefie aeracji związana z ziarnami skał poprzez siły molekularne, powstaje podcas adsorpcji pary wodnej przez ziarna skał.

Dwa razy gęstsza odwody w stanie wolnym, zamarza przy temp. -78°C, nie ma zdolności przemieszczania się i rozpuszczania minerałów. Nie przenosi ciśnienia hydrostatycznego.

3. WODA BŁONKOWATA

Inaczej: adhezyjna

Woda podziemna otaczająca błonką o grubości do 0,5 mm ziarna mineralne, których powierzchnia jest wysycona wodą higroskopijną. Związana siłami elektrostatycznymi. Nie przemieszcza się pod wpływem ciężkości, ma ograniczoną zdolnośc rozpuszczania minerałów.. Nie przenosi ciśnienia hydrostatycznego. Częściowo dostępna dla roślin.

4. WODA KAPILARNA

Inaczej: włoskowata (łac. capillus - włos)

Występuje w drobnych porach i szczelinach na granicy stref aeracji i saturacji. Utrzymuje się siłami przyciągania międzycząsteczkowego. Rozpuszcza sole mineralne, wykorzystywana przez rośliny. Ma wpływ na właściwości fiz-chemichne skał, powodowanie osuwisk, nawilgacanie murów i fundamentów.

5. WODA ZAWIESZONA

Woda wolna w strefie aeracji - nad stropami utworów nieprzepuszczalnych, w pełni podlega prawom grawitacji W PRECIWIEŃSTWIE DO 2,3,4, które są zaliczane do wód związanych.

6. PARA WODNA W POWIETRZU GLEBOWYM

Strefa saturacji:

1. WODA PRZYPOWIERZCHNIOWA

Inaczej: zaskórna, hipodermiczna

Na głębokości od 0 do kilkunastu cm pod powierzchnią gruntu w obszarch podmokłych lub zabagnionych.

2. WODA ZAWIESZONA

nad stropami utworów nieprzepuszczalnych.

3. WODA WGŁĘBNA

Zasilana wodami opadowymi, izolowana od powierzchni terenu warstwą nieprzepuszczalną - zasilanie odbywa się oknami hydrogeologicznymi.

4.WODA GŁĘBINOWA

Głęboko pod powierzchnią gruntu, izolowana wieloma kompleksami utworów nieprzepuszczalnych, nie podlegają zasilaniu z powierzchni - wyłączone z cyklu hydrologicznego - często są to stare wody reliktowe

Hydrologiczna rola jezior

Jeziora stanowią zbiorniki retencyjne wpływające łagodząco na reżim rzek, zwłaszcza w czasie wezbrań. Ich wpływ jest tym większy im leżą bliżej zamknięcia zlewni.

zbiorniki sztuczne: przeciwpowodziowe, żeglugowe, energetyczne, komunalne, przemysłowe, rolnicze, przeciwrumowiskowe

Hydrologiczne konsekwencje urbanizacji

Obszary miejskie charakteryzują się:

• nieprzepuszczalnością powierzchni zabudowanych

• zmniejszoną ilością zagłębień retencyjnych

• szybkim odprowadzaniem wody opadowej - kanalizacja burzowa

• regulacja cieków

• skoncentrowany pobór wody

• kontrasty termiczno-wilgotnościowe podłoża

prowadzi to do zmian w reżimie odpływu i zubożenia zasobów wód podziemnych

• zmienianie odpływu - bezpośredni pobór i przerzut wody - wykorzystanie - i nie zawsze odprowadzenie do tej samej rzeki

• zmienianie obiegu wody i jej zasobów - przekształcanie sieci rzecznej przez budowę tam, zapór i meliorację

• zmiany obiegu przez antropogeniczne zmiany klimatu

• zmiany w kształtowaniu się odpływu - głownie przez zabiegi zmieniające kształt zlewni

Wpływ lasu na obieg wody

każda formacja roślinna ogranicza parowanie z gruntu. część wody zmagazynowana w roślinach jest na pewien czas wyłączona z obiegu. Las opóźnia też proces spływu wód ze stoków, jest on d. mniej gwałtowny przy opadach nawalnych niż na stokach wylesionych.

mniejsza ilość zawiesiny w ciekach

intercepcja - przechwytywanie części opadów przez roślinność (także zabudowę i inne nieprzepuszczalne przedmioty na pow. Ziemi). Im bardziej zwarta roślinność tym intercepcja większa, większa także w przypadku małego natężenia opadów - przy opadach nawalnych niewielka. Większa dla drzew iglastych.

dłuższe utrzymywanie się pokrywy śnieżnej

wylesianie prowadzi do zmniejszenia sum opadów na danym terenie i odwrotnie

Hydrologiczne skutki globalnego ocieplenia

w przypadku prognozowanego podwyższenia średniej rocznej temperatury powietrza na Ziemi w stosunku do obecnej wartości o 1°C w roku 2025 i o około 3°C przed końcem XXI w., nastąpić ma wzrost średniej sumy rocznej opadów o 5-20%, częściej też będą występować opady nawalne. Szacuje się też wzrost średniego poziomu oceanu światowego o około 65cm w roku 2100 w konsekwencji topnienia lodowców, znacznie zwiększy się wysokość występowania lodowców górskich - lodowiec na Kilimandżaro najprawdopodobniej zniknie zupełnie w przeciągu kilkunastu - dwudziestu kilku lat.

katastrofa haloklinowa

5. Gleboznawstwo

Główne minerały budujące mineralną frakcję gleby

Minerały pierwotne (powstałe w wuniku wietrzenia skał)

• Kwarc-zdecydowanie przeważa wśród składników mineralnych gleby, ze względu na swoją odporność na wietrzenie i nie wchodzenie w reakcje chemiczne

• Łyszczki (muskowit, biotyt)

• Skalenie-łatwo wietrzejące (ortoklaz, albit, anortyt)

• Amfibole

• Pirokseny

• Kalcyt

• dolomit

Minerały wtórne (ilaste)-ich kryształy charakteryzują się budową warstwową, na przemian czworo- i ośmiościany (powstałe z krzemu lub glinu związanego z tlenem lub grupami OH). Minerały te mają ogromne znaczenie dla sorpcji chemicznej gleby. Wyróżnia się minerały ilaste zbudowane z dwóch (kaolinit, haloizyt) i trzech (montmorillonit, wermikulit) warstw oraz o strukturze mieszanej (chloryt, illyt)

minerały inne:

• tlenki żelaza i magnezu (getyt, ilmenit)-nadają barwę czerwonoziemów, jeden z ostatecznych produktów wietrzenia

• gips-częsty w glebach słonych

• fosforany

Proces bielicowienia

Gleby bielicowe powstają najczęściej na ubogich piaskach kwarcowych (konieczne jest występowanie w podłożu utworów przepuszczalnych umożliwiających migrację wody) i stanowią naturalne siedlisko borów sosnowych lub świerkowych (rośliny kwaśnolubne). Piski na których powstają to często eolicznie przemodelowane sandry, piaski wydm nadmorskich i śródlądowych oraz piaski pradolin i wielkich rzek.

Proces bielicowienia polega na wypłukiwaniu z poziomu ektopróchnicy ruchliwych kwasów humusowych (głównie fulwowe), które zakwaszają nizsze poziomy i rozkładają koloidalne otoczki ziaren kwarcu. Tworzą w górnej części profilu, oraz podczas migracji w dół profilu, glebowego z jonami żelaza i glinu łatwo rozpuszczalne połączenia kompleksowe. Po przekroczeniu wartości granicznej zawartości jonów Fe i Al. Tracą rozpuszczalność i ulegają wytrąceniu w głębi profilu glebowego pod postacią iluwiów próchniczno-żelazistych. Powstają w ten sposób dwa charakterystyczne poziomy glebowe- białawy poziom wymywania albic (oznaczany Ees: E- poziom wymywania, es-wymywane półtoratlenki Al, Fe, czyli Al₂O₃, Fe₂O₃) i żółto- lub rdzawobrunatny poziom wzbogacania (barwiony przez żelazo, a nie glin) spodic (Bhfe: B- poziom wzbogacania, hfe- wzbogacanie humusem i półtoratlenkami Al, Fe).

Procesy te tworzą gleby ubogie, o niewielkim znaczeniu dla rolnictwa.

Procesy glejowe

Procesy glejowe występują w glebach nadmiernie nawilgoconych, o utrudnionym dostępu powietrza. Są to procesy biochemiczne polegające na redukcji niektórych związków mineralnych, przejawiające się przemianami Fe³⁺→Fe²⁺ oraz Mn⁴⁺→ Fe³⁺→ Mn²⁺ których efektem jest powstanie w profilu poziomów o barwie niebieskawej, zielonawej lub stalowoszarym (oznaczenie poziomu glebowego G-oglejenie lub Gg-oglejenie opadowe), są to poziomy o silnej lub całkowitej redukcji związków mineralnych. Substancje których rozpuszczalność wzrasta w niższych stopniach utlenienia (związki żelaza i manganu) mogą tworzyć konkrecje lub być wymywane. Ze względu na zaawansowanie procesów glejowych wyróznia się formy oglejenia: plamiste, zaciekowe, marmurkowate, całkowite Wyróżnia się oglejenie opadowo-wodne i gruntowo-wodne (w zależności od pochodzenia wody powodującej oglejenie).

Funkcje gleby w środowisku przyrodniczym

• Funkcja produkcyjna: produkcja biomasy

• Funkcja hydrologiczna, udział w krążeniu i retencji wody

• Funkcja sanitarna, procesy regulujące zapewniające ekosystemom względną stabilność przy działaniu czynników destrukcyjnych

• Funkcja krajobrazowa

• Tworzenie środowiska życia organizmom

• Udział w obiegu energii, pierwiastków biogennych, humifikacji martwej materii organicznej

• Rejestrowanie zmian środowiska glebotwórczego-ślady procesów w profilu glebowym

• Rola bufora - utrzymywanie względnie stałego pH, pomimo zakwaszania

7. Ochrona środowiska

Degradacja i ochrona elementów środowiska przyrodniczego

Atmosfera

-zanieczyszczenia naturalne -np. wybuchy wulkanów

-zanieczyszczenia lokalne XVIII w. Londyn, Paryż

-rewolucja przemysłowa XIX w. - pojawiają się smogi typu londyńskiego

-1943 r. - pierwszy raz zaobserwowano smog typu Los Angeles (fotochemiczny)

Substancje zanieczyszczające atmosferę:

-tlenek węgla (czad) - powstaje przy spalaniu niezupełnym, bezbarwny, bezzapachowy, duże stężenie przy arteriach komunik.

-dwutlenek węgla - powstaje w procesie spalania, stężenie w ostatnich 200 latach rosło z szybkością mogącą mieć wpływ na klimat (stężenie o 26% większe niż w erze preindustrialnej)

-dwutlenek siarki - zabójczy, niepożądany przez żadne organizmy żywe, naturalnie powstaje tylko podczas procesów wulkanicznych; emisja przy spalaniu węgli, ropy, przy przerobie siarki, ok. 40% emisji gazów z przemysłu to SO_2, w wilgotnej atmosferze powstaje H₂SO₄ - bardzo żrący kwas, powoduje zakwaszenie wody, gleby, wysychanie lasów, oparzenia organizmów żywych (kwaśne deszcze)

-tlenki azotu - w największych ilościach NO₂, powstaje w procesie spalania, ponad połowa emisji pochodzi z transportu, stężenie nigdy nie miało cech katastrofy globalnej (w przeciwieństwie do SO₂)

-fluor (i jego związki) - powszechne w produkcji metali, wchodzi w skład CFC; fluorowodór (HF) w największej ilości wydziela się przy produkcji aluminium, bardzo szkodliwy dla układu kostnego (fluoroza),

-kadm - znajduje się w bateriach, błonach światłoczułych, środkach ochrony roślin, dymach przemysłowych, zatruwa wątrobę i nerki, wydziela się w procesie metalurgii żelaza i stali

-ołów - znajduje się w benzynie, zwiększa efektywność spalania, powoduje ołowicę - zmniejszenie sprawności umysłowej u dzieci

-CFC - chlorofluorowęglowodory - zawarte w freonach, przyczyniają się do spadku stężenia ozonu

-pyły

-ozon - spadek lub wzrost stężenia (nie zanieczyszczenie), korzystne dla organizmów, gdy:

• duże stężenie w stratosferze (20-30km) - chroni przed zabójczym promieniowaniem

• małe stężenie w warstwie przygruntowej - nadmiar trujący dla organizmów żywych

- stężenie spada, ponieważ ozon jest bardzo aktywny chemicznie, jeśli w jego otoczeniu pojawią się inne substancje (np. CFC) część atomów jest przez nie przechwytywana, a ozon staje się tlenem O₂

Działania ochronne:

- dokładne spalanie substancji

- wzrost sprawności silników

- zmniejszanie strat ciepła

- stosowanie urządzeń odpylających, elektrofiltrów

- chemiczne przechwytywanie gazów

- zielone strefy ochronne wokół zakładów przemysłowych

Wody lądowe

- 4% objętości hydrosfery - wody podziemne do 5 km głębokości

- 2% - lodowce i wieloletnie śniegi

- 0,01 - 0,02% - rzeki, jeziora, zbiorniki wodne itd.

- 0,005% - wody gruntowe

- 0,001% - para wodna

- (reszta ok. 94% - morza i oceany)

Degradacja:

- pogorszenie jakości wód

- zmniejszenie ilości wód na skutek zatrzymania jej w obiegu zamkniętym

- zbyt szybki odpływ często dobrej wody z danego obszaru - np. w Karpatach niektóre cieki ujęte w żłoby betonowe

Przyczyny degradacji:

- naturalne

- sztuczne - antropogeniczne:

- komunalne

- rolnicze

- przemysłowe

Ścieki komunalne:

- szczególnie bogate w materię organiczną i związki mineralne przyswajalne przez organizmy żywe

- niegdyś przeważały związki azotu (odchody), dziś związki fosforu

- ścieki zawierają sole pokarmowe/biogeny, które pochłaniane są przez organizmy - następuje samooczyszczanie wody

- ścieki komunalne powodują eutrofizację - użyźnienie wody, dokarmianie organizmów żyjących w wodach, która może okazać się szkodliwa, jeśli soli pokarmowych będzie tak dużo, że organizmy wodne nie będą w stanie ich przyswoić; wtedy substancje pokarmowe koncentrują się w wodzie, zatruwają ją - następuje hypertrofia - przeżyźnienie wody, stan nieznany w warunkach naturalnych

- jeśli woda jest dobrze natleniona i ścieków nie jest dużo, organizmy przyswajają je - nastąpi samooczyszczenie i mineralizacja szczątków organicznych,

- gdy brakuje tlenu potrzebnego do procesu mineralizacji, rozpoczynają się procesy gnilne, wydziela się trujący siarkowodór - saprobizacja

- BZT - biologiczne zapotrzebowanie tlenu, ile tlenu na dobę potrzeba w danej objętości wody, aby nastąpiło samooczyszczenie

Ścieki rolnicze:

- duża część - przyswajalne nawozy mineralne, które zawierają azot, fosfor i potas

- środki ochrony roślin zawierają metale ciężkie: toksyczne związki miedzi, rtęci (stosowane w sadach na grzyby, owady)

- niektóre ścieki mogą zawierać węglowodory chlorowane, używane do produkcji nowoczesnych pestycydów, również toksyczne

Ścieki przemysłowe:

- mogą zawierać substancje przyswajalne (ścieki z browarów, przemysłu spożywczego), lecz głównie są to ścieki nieprzyswajalne:

- popiół i zawiesina - ograniczają przenikanie światła, fotosyntezę, prowadzi do hypertrofii

- ropa - odcina wodę od dostępu tlenu, organizmy duszą się

- fenole - z gazowni, koksowni

- metale ciężkie - odkładają się i kumulują w organizmach, blokują przebieg podstawowych procesów życiowych

- podgrzane wody z elektrociepłowni

- promieniotwórcze skażenie wód - wycieki z elektrowni, opady z atmosfery

Zagrożenia zdrowia:

-związane z jakością wody, którą pijemy, niektóre związki azotowe są rakotwórcze

-skażenie bakteriologiczne, ścieki komunalne i rolnicze (odzwierzęce) zawierają potężną ilość bakterii, wirusów chorobotwórczych

Działania ochronne:

- najlepiej nie spuszczać ścieków…

- oczyszczanie:

- mechaniczne - najbardziej prymitywne, siatki przechwytujące zawiesinę, koła obrotowe, pręty uderzające o powierzchnię wody (zablokowanie dopływu zawiesiny oraz mieszanie, aby się natleniła - zwiększanie zdolności do samooczyszczania)

- biologiczne - oczyszczanie z biogenów, ścieków bytowych: odchodów, środków czystości; ogromna ilość organizmów żywych, tzw. pokładu, które przyswajają ścieki

- chemiczne - oczyszczanie ścieków toksycznych

-najwięcej ścieków oczyszczanych jest w oczyszczalniach biologicznych (również z podwyższonym usuwaniem biogenów) ok. 60% i mechanicznych ok. 30%

Wody mórz i oceanów

- zanieczyszczenia i źródła również te same, co do wód lądowych (mogą być również zagrożone eutrofizacją - Bałtyk), ale są też specyficznie morskie:

- węglowodory ropopochodne - trudno rozpuszczalne w wodzie, zbijają się w grudki; zanieczyszczanie rozpoczęło się wraz z wprowadzeniem do użytku silników spalinowych na ropę, benzynę, awarie tankowców, awarie platform wiertniczych, awarie platform wojennych (Zat. Perska), zrzuty wód zęzowych; kiedyś wyciekało do 1% przewożonych ładunków, dziś 0,4-0,6%; znaczne zanieczyszczenie szlaków przewozów - Morze Czerwone, Śródziemne, na pd. od Płw. Arabskiego, Atlantyk (Europa - Ameryka Pn), z oceanów najbardziej zanieczyszczony Atlantyk

- węglowodory chlorowane - bardzo aktywne chemicznie (chlor doskonale rozpuszcza się w wodzie, w związku z tym stężenie jest wszędzie prawie takie same); 3 grupy węglowodorów chlorowanych:

• DDT (i pochodne) - dwuchlorodwufenylotrójchloroetan, wyprodukowany w latach 30-tych XX w., stosowany w zwalczaniu malarii i na plantacjach, bardzo trwały, wybitnie rozpuszczalny, doskonale akumuluje się w organizmach żywych, w latach 70-tych zakazano użycia

• PCB - dwufenyle polichlorowe, dodawany do farb okrętowych (przeciwdziała zanieczyszczeniom kadłubów), farb drukarskich, toksyczny, odkłada się w mięsie ryb, rakotwórczy

• TOKSAFEN - w latach 70-tych najbardziej powszechny pestycyd na świecie, bardzo trwały, akumuluje się w organizmach żywych, słabo rozpuszcza się w wodzie, może znaleźć się w glebie, powietrzu, osadach na dnie zbiorników, mutagenny, słabo zbadany

-metale ciężkie - kadm, ołów, miedź, rtęć (choroba minamata), zanieczyszczenie nie ma cech katastrofy globalnej, problem lokalny, metale odkładają się w organizmach żywych i blokują podstawowe procesy chemiczne, często dostają się najpierw do atmosfery i z opadem do mórz

-odpady radioaktywne - powodują wzrost toksyczności poławianych ryb, choroby ryb, wyginięcia chorobowe, prawdopodobna przyczyna samobójstw stad wielorybów

• z wybuchów jądrowych - przeprowadzanych w atmosferze lub w wodzie

• wycieki z elektrowni

• zatapianie substancji radioaktywnych

- trudno usunąć zanieczyszczenia z wód morskich, ropa - za pomocą szczotek, węglowodory chlorowane - trzeba ograniczyć dostawę

-ochrona mórz i oceanów ma bardzo duże znaczenie ze względu na to, że 50-120 mld t tlenu rocznie jest tu produkowanych, z czego 30-50% trafia do atmosfery

Lasy

-największy ekosystem prowadzący fotosyntezę na lądzie, rezerwuar układów genetycznych, ekologicznych, odgrywa dużą rolę w stosunkach i gospodarce wodnej, zbiornik retencyjny, zmniejsza amplitudę temperatury, erozję

-dżungle tropikalne:

• Ameryka Łacińska

• Afryka Zachodnia, przyrównikowa (w większości zadrzewienia)

• Azja Południowo-Wschodnia

-lasy strefy umiarkowanej:

• część południowa, cieplejsza - lasy liściaste

• część północna, zimniejsza - lasy iglaste

-obszarów krzewiastych jest więcej niż lasów zwartych

-dane satelitarne wskazują, że w niektórych latach karczowanych jest nawet 400 tys. km² lasów

Przyczyny niszczenia:

-przyrost naturalny - odnosi się tylko do niektórych obszarów na Ziemi (pn. wybrzeże Zat. Gwinejskiej, Indonezja, Himalaje, Andy Peruwiańskie)

-grupy oligarchiczne karczują las, by pozyskiwać ropę naftową i bogactwa mineralne, szlachetne gatunki drewna, wyniszczyć Indian, zająć ziemię pod pastwiska

-wypalanie pod grunty rolne - ziemia żyzna tylko przez kilka lat

-przeprowadzenie dróg

-wysychanie lasów z powodu zakwaszenia atmosfery

-zagrożenia związane z nieodpowiednią gospodarką leśną: sadzenie monokultur, lasy jednowiekowe (większa wrażliwość na szkodniki, choroby); nieodpowiednie wycinki drzew, co prowadzi do zwiększonej erozji - woda nie zatrzymuje się w glebie, spada przyrost drewna

Ochrona:

-zalesianie (również terenów górskich)

-plantacje drzew na opał w krajach III świata

-mniej rębni zupełnych, zalesień monokulturowych

-więcej lasów ochronnych

Gleby

-degradacja gleby - ograniczenie którejkolwiek funkcji gleby w wyniku zmiany właściwości fizycznych, chemicznych, biologicznych albo zniekształcenia jej morfologii

-erozja gleby - polega na niszczeniu jej górnej warstwy w wyniku zmywania przez wody opadowe i wywiewania przez wiatr

-chemiczna degradacja gleby (zasolenie i ubytek składników pokarmowych) jest największa w Afryce, Azji (najbardziej zasolenie) i Ameryce Pd. (najbardziej brak wystarczającej ilości składników pokarmowych); spowodowana jest nieodpowiednimi praktykami rolniczymi, wylesianiem, pasterstwem, utratą materii organicznej (wiążącej w glebie wapń i magnez)

-zanieczyszczenia metalami ciężkimi (np. w Chinach spowodowane używaniem nieoczyszczonej wody z obszarów uprzemysłowionych, głównie związki kadmu i rtęci)

-fizyczna degradacja (najmniej powszechna): zbicie (używanie ciężkiego sprzętu, charakterystycznego dla produkcyjnego rolnictwa), utrata porowatości, uszczelnienie, utworzenie skorupy stanowi największe zagrożenie gleb w Europie

-spadek porowatości oznacza gorsze napowietrzenie gleby i zmniejszenie infiltracji wody, co powoduje spadek produktywności

-erozja wodna: ulewy (utwardzanie powierzchni gleby - wzrost odpływu powierzchniowego), odpływ powierzchniowy, odpływ podpowierzchniowy, erozja żłobkowa, erozja wąwozowa, ruchy masowe

-erozja wiatrowa: materiał zawieszony (cząstki stałe o niewielkich rozmiarach są unoszone przez wiatr i przenoszone często na duże odległości), powierzchniowe spełzywanie gleby (szorstkie cząstki gleby są toczone przez wiatr po powierzchni), saltacja (cząsteczki gleby poruszają się skokowo po powierzchni)

-naturalny proces deflacji przyspieszył znacznie na skutek rozprzestrzeniania się rolnictwa (tam gdzie pył się osadza zmniejsza się przepustowość systemów nawadniających, pojemność zbiorników itp.)

-wyjałowienie - podstawową przyczyną jest utrata próchnicy (przyczyną utraty humusu jest erozja gleby i nieuzupełnianie jej w związki organiczne powstałe podczas humifikacji np. gdy na polach nie pozostają żadne szczątki roślin mogące ulec rozkładowi)

-zakwaszenie - spalanie paliw kopalnych, zanieczyszczenia przemysłowe i górnicze

-wylesianie - zubożenie w składniki pokarmowe

-procesy degradacji gleby i erozji przyczyniają się do pustynnienia w regionach suchych i półsuchych

Działania ochronne:

-na glebach gliniastych niestosowanie tradycyjnej orki ogranicza straty osadów, azotu i fosforu

-wrzucanie resztek roślin do rowków irygacyjnych, co zwiększa szorstkość podłoża i powoduje osadzanie się cząstek gleby i składników pokarmowych

-ograniczenie eutrofizacji poprzez zmniejszenie strat składników pokarmowych z gleby

-ochrona przed erozją wietrzną - wprowadzanie wiatrochronów, pozostawianie ścierniska

-metody uprawy gleby stosowane w celu zapobiegania erozji wodnej:

• zmniejszenie odpływu: uprawy ochronne (pokrycie 30% powierzchni gleby resztkami roślin), uprawy pokrywowe (wysiewanie gęsto rosnących roślin), dodatki chemiczne (zapobiegają uszczelnianiu gleby wspomagając infiltrację wody)

• zatrzymywanie odpływu: uprawy warstwowe (orka, uprawa w poprzek stoku), tarasy, wyrównywanie poziomów, bruzdy tamujące (tworzenie drobnych ziemnych tam w poprzek bruzd - zatrzymywanie opadu), dołki ziemne (tworzenie małych obniżeń w stałych odstępach - zatrzymanie opadu)

• kontrolowanie odpływu: nachylone bruzdy, nachylone tarasy (zwolnienie odpływu nadmiaru wody z pola, minimalizuje to transport osadów), uprawy pasmowe (chronione rośliny rosną w pasmach), oznaczanie ziemi (szeregi bruzd w poprzek stoku są ze sobą połączone, pomaga to w równomiernej dystrybucji wody, modyfikacja profili glebowych, orka w poprzek stoków

Wpływ poszczególnych działów gospodarki na środowisko

Rolnictwo

-przyczynia się do przekształcania krajobrazu i pogarsza stan środowiska

-utrata wielu siedlisk dzikiej przyrody, fragmentacja pozostałych siedlisk i zmniejszenie ich bioróżnorodności

-produkcyjne rolnictwo przyczynia się do uszczuplenia zasobów gleby, erozji, której przyczyną jest zastąpienie tradycyjnych metod uprawy przez monokultury i w konsekwencji utrata materii organicznej (istotnej dla zapewnienia spójności gleby)

-w rejonach półsuchych (szczególnie w Stanach Zjednoczonych, Australii i byłych radzieckich republikach południowej Azji) intensywne nawadnianie spowodowało degradację gleb na skutek zasolenia

-po drugiej wojnie światowej rozpoczęto stosowanie środków chemicznych

-wzrost zużycia nawozów sztucznych miał bardzo zły wpływ na ekosystemy wód słodkich i obszarów nadbrzeżnych, zwiększony dopływ składników pokarmowych do tych ekosystemów przyczynił się do eutrofizacji, która w skrajnych przypadkach zaszkodziła rybołówstwu i turystyce

-niewiele krajów rozwiniętych nie ma problemów z jakością wody, wysoki poziom azotanów w wodzie gruntowej wykorzystywanej w gospodarstwach domowych może zagrażać zdrowiu ludzi

-węglowodory chlorowane (np. DDT) mają negatywny wpływ na świat dzikiej przyrody

-herbicydy zakłóciły równowagę w populacji chwastów, na skutek czego rozwiązanie problemu z jednym gatunkiem tworzy nowe, wymagające nowych chemikaliów

-pustynnienie

-ścieki rolnicze itp. (omówione w pyt.1)

Przemysł

- eksploatacja złóż bogactw mineralnych niszczy krajobraz, powoduje zanieczyszczenia wód drenujących

-lokalny charakter skutków pozyskiwania surowców w porównaniu z globalnym charakterem skutków spalania paliw kopalnych (zakwaszenie i wzrost efektu szklarniowego)

-uszczuplenie warstwy ozonowej w stratosferze

-zwiększony efekt szklarniowy - skutek m.in. uwalniania węgla ze światowych zasobów leśnych w miarę wylesiania, emisji CFC pochłaniających ciepło i niszczących warstwę ozonową

-emitowane związki azotu i siarki, spowodowane spalaniem paliw kopalnych, w połączeniu z wodą tworzą w atmosferze kwasy, które wywierają szkodliwy wpływ na wodne i lądowe zespoły roślin i zwierząt

-aerozole zawarte w kwaśnym opadzie działają jak jądra kondensacji, co powoduje większe zakwaszenie

-kraje uprzemysławiające się przyczyniają się do znacznego wzrostu kwaśnych zanieczyszczeń i zawartości dwutlenku węgla w atmosferze - zwiększenie efektu szklarniowego

-wpływ ścieków przemysłowych (omówione w pyt.1)

-wielkoskalowe wydobycie surowców mineralnych, szybkie uprzemysłowienie, przepływ ludności z terenów wiejskich do miast spowodowały powstanie znacznych ilości odpadów

-składowanie odpadów komunalnych wymaga sporej powierzchni terenu, szpeci krajobraz i jest szkodliwe, bo prowadzi do powstawania metanu

-niektóre odpady są niebezpieczne, np. dioksyny, odpady nuklearne i PCB, a ich unieszkodliwienie lub bezpieczne składowanie jest bardzo kosztowne

-wysokie stężenie metali ciężkich

Leśnictwo

-ważna gałąź gospodarki w krajach rozwiniętych - dla wielu z nich źródłem drewna i jego produktów są głównie kraje rozwijające się, powoduje to zmniejszanie się powierzchni leśnej i degradację lasów (kraje rozwinięte potrzebują drewna, wyrobów drewnianych, a kraje rozwijające się pieniędzy)

-eksploatacja lasów powoduje gwałtowne zmniejszenie zasobów często w takim stopniu, że ich odtworzenie i powrót do stanu wyjściowego nie jest możliwy

-zalesianie, którego często głównym powodem są przyczyny ekonomiczne, również modyfikuje środowisko

-zalesianie sosną i świerkiem (duże powierzchnie monokultur) - rosną stosunkowo szybko i tolerują ubogie gleby, ale charakter tych lasów jest całkowicie odmienny od poprzednio występujących, słabe prześwietlenie powoduje zmniejszenie bioróżnorodności podszytu, różnorodność gatunkowa owadów, ptaków, gryzoni, zalesianie prowadzi również do utraty siedlisk torfowych

-zalesianie wpływa też na abiotyczne elementy środowiska - np. na procesy zachodzące w glebie, jakość i ilość zasobów wodnych (zakwaszenie gleby i wody)

-w wielu krajach rozwiniętych gospodarka leśna jest już zrównoważona (w przeciwieństwie do krajów rozwijających się)

-wycinanie lasów oznacza usuwanie biomasy i składników pokarmowych, brak zatrzymywania węgla w biosferze z pochłanianego z atmosfery CO₂

-stosowanie herbicydów i nawozów sztucznych w hodowli lasu może prowadzić do obniżenia jakości wody oraz zaszkodzić faunie i florze wodnej

-wycinanie lasów pod drogi oraz ich budowa przyczynia się do erozji gleb, często zwiększonej przez wleczenie pni drewna od miejsca wycinki do punktów załadunkowych

-w krajach rozwijających się zapotrzebowanie na drewno opałowe i konieczność uzyskania nowych terenów dla rolnictwa powodują nadmierną eksploatację lasów i są przyczyną ich karczowania

-część winy za kiepskie metody gospodarki leśnej w wielu krajach rozwijających się ponoszą międzynarodowe przedsiębiorstwa zajmujące się pozyskiwaniem drewna, które nie zważają na ochronę pozostałych lasów, ani na skutki glebowe pozyskiwania drewna i stosowania ciężkiego sprzętu

Turystyka i rekreacja

-wydeptywanie roślinności, obozowiska - może prowadzić do intensywnej erozji gleby

-zaśmiecanie, pożary

-sporty motorowe (zniszczenia flory, fauny, erozja gleby), duże imprezy sportowe (np. olimpiady zimowe) ze względu na budowę infrastruktury; żeglowanie, narciarstwo wodne (zniszczenia flory, przyspieszenie erozji brzegów, ścieki z łodzi - przyczyniają się do eutrofizacji, negatywny wpływ na ptactwo wodne), narciarstwo ( budowa infrastruktury, tras zjazdowych - zaburzenia w pokrywie roślinnej, zmiana nachylenia stoku, zaburzenia w pokrywie glebowej, erozja żłobkowa, warstwowa, osuwiska

-polowania na cenne, rzadkie gatunki zwierząt

-nadmierny rozwój infrastruktury turystycznej w miejscach cennych pod względem przyrodniczym

-pogorszenie stanu środowiska (atmosfery, wód) miejsc atrakcyjnych turystycznie na skutek niekontrolowanej emisji spalin komunikacyjnych, gwałtownego wzrostu ilości ścieków, odpadów

Stan środowiska przyrodniczego Polski na tle Europy i świata

-stan przyrody w Polsce jest dobry

-od 1990 roku wzrasta ilość obszarów cennych przyrodniczo prawnie chronionych

-liczba zagrożonych gatunków zwierząt, roślin i grzybów nie zwiększa się

-wzrasta procent obszarów leśnych w Polsce

-jakość gleb użytkowanych rolniczo w Polsce jest bardzo dobra

-poziom zanieczyszczenia użytków rolnych metalami ciężkimi i związkami organicznymi jest

niski, co pozwala zakwalifikować je jako gleby o wysokiej jakości rolniczej

-w porównaniu do krajów Europy Zachodniej zużycie nawozów sztucznych i pestycydów utrzymuje się na stałym, niskim poziomie, co jest wynikiem promowania modelu zrównoważonej gospodarki rolnej

-presja związana z chemicznym zanieczyszczeniem gleb ogranicza się głównie do uprzemysłowionych obszarów miejskich oraz stref komunikacyjnych, gdzie notowane są zanieczyszczenia metalami ciężkimi i ropopochodnymi

-w ostatnich latach widoczne jest jednak zmniejszenie oddziaływania przemysłu na gleby, co jest wynikiem restrukturyzacji gospodarki i można zakładać, że obszar gleb podlegających degradacji chemicznej nie będzie się zwiększał

-stopień rekultywacji i zagospodarowania gruntów zdewastowanych i zdegradowanych w Polsce jest nadal niezadowalający i nie należy przewidywać szybkiej poprawy ich stanu, wynika to z faktu, że zanieczyszczenia przemysłowe mają trwały charakter i przywrócenie gleb do stanu naturalnego wymaga poniesienia dużych nakładów finansowych

-w porównaniu do krajów europejskich powierzchnia gospodarstw ekologicznych w Polsce jest obecnie bardzo mała, należy przypuszczać jednak, że zainteresowanie konsumentów zdrową żywnością spowoduje, że udział upraw ekologicznych osiągnie poziom zbliżony do poziomu w krajach Europy Zachodniej

-presja, zarówno jeśli chodzi o pobór wód jak i presja na jakość wód zmniejsza się sukcesywnie w wyniku podjętych działań i przemian gospodarczych

-jakość wód podziemnych i powierzchniowych ulega poprawie

-problemem jest nadmierne skażenie sanitarne wód oraz nadmierne ilości substancji biogennych trafiających do środowiska powodujących proces eutrofizacji

-wciąż niewielki jest udział wód o dobrej i bardzo dobrej jakości

-nakłady są niezbędne zarówno w dziedzinie podejmowanych działań, ale również w celu wzmocnienia administracji wodnej, a także usprawnienia systemu monitorowania jakości środowiska

-problemem jest wciąż brak systemu monitorowania wielkości presji na środowisko wodne

-znacząca poprawa jakości powietrza w Polsce, głównie dzięki istotnemu postępowi w redukcji emisji większości zanieczyszczeń

-szczególnie istotne będą działania na rzecz redukcji emisji pyłów drobnych

-w ostatnich latach - wzrost ilości generowanych odpadów z sektora przemysłowego wiąże się ze wzrostem wolumenu produkcji

-ilość odpadów z sektora przemysłowego poddawana odzyskowi utrzymuje się od 4 lat na podobnym poziomie z niewielką tendencją spadkową

-niepokojące zjawisko stanowi wzrost ilość odpadów niebezpiecznych trafiających na składowiska

-ilość odpadów komunalnych trafiająca na składowiska zmniejsza się systematycznie

-wzrost zagrożenia hałasem komunikacyjnym oraz ograniczenie wzrostu i wystąpienie tendencji malejących w zakresie hałasu przemysłowo-instalacyjnego

-tendencje wzrostowe hałasu komunikacyjnego odnoszą się przede wszystkim do hałasu drogowego i hałasu lotniczego

-poziom skażeń promieniotwórczych środowiska w Polsce w 2004 roku odpowiada poziomowi z 1985 roku tj. sprzed awarii w Czarnobylu, choć w środowisku utrzymują się ślady próbnych wybuchów jądrowych

-potencjalne źródła zagrożeń radiacyjnych dla ludzi i środowiska w Polsce stanowią składowiska odpadów promieniotwórczych, tranzyt odpadów promieniotwórczych przez Polskę, przemyt materiałów skażonych izotopami promieniotwórczymi, obiekty jądrowe zlokalizowane wokół Polski, możliwość ataku terrorystycznego

-w 2003 roku Polska osiągnęła stopień redukcji gazów cieplarnianych na poziomie 32%, czyli znacznie poniżej wymaganego Protokołem z Kioto 6% poziomu redukcji w stosunku do roku bazowego

Formy ochrony przyrody i krajobrazu w Polsce i na świecie

Formami ochrony przyrody w Polsce są:

1) parki narodowe;

2) rezerwaty przyrody;

3) parki krajobrazowe;

4) obszary chronionego krajobrazu;

5) obszary Natura 2000;

6) pomniki przyrody;

7) stanowiska dokumentacyjne;

8) użytki ekologiczne;

9) zespoły przyrodniczo-krajobrazowe;

10) ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.

Park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1.000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów.

-na obszarach graniczących z parkiem narodowym wyznacza się otulinę parku narodowego

-obszar parku narodowego jest udostępniany w celach naukowych, edukacyjnych, kulturowych, turystycznych, rekreacyjnych i sportowych w sposób, który nie wpłynie negatywnie na przyrodę w parku narodowym

-dla obszaru PN sporządza się plan ochrony

-w Polsce utworzono 23 PN (zajmują 1% pow. kraju):

Białowieski, Świętokrzyski, Babiogórski, Pieniński, Tatrzański, Ojcowski, Wielkopolski, Karkonoski, Kampinoski, Woliński, Słowiński, Bieszczadzki, Roztoczański, Gorczański, Wigierski, Drawieński, Poleski, Biebrzański, Gór Stołowych, Magurski, Bory Tucholskie, Narwiański, Ujście Warty

-pierwszy - Białowieski 1932r.

Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi.

- na obszarach graniczących z rezerwatem przyrody może być wyznaczona otulina

-dla rezerwatu sporządza się plan ochrony

-ustanowiono 1407 rezerwatów, zajmują 0,53% pow. kraju (poza PN, PK i OChK -rezerwaty mogą znajdować się na obszarze tych form ochrony przyrody)

-najstarszy rezerwat - Barnowiec - 1903 r. -rezerwat leśny w paśmie Jaworzyny

-typy rezerwatów:

florystyczne, faunistyczne, wodne, krajobrazowe, leśne, torfowiskowe, przyrody nieożywionej, stepowe, słonoroślowe

Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju.

-na obszarach graniczących z parkiem krajobrazowym może być wyznaczona otulina

-grunty rolne i leśne oraz inne nieruchomości znajdujące się w granicach parku krajobrazowego pozostawia się w gospodarczym wykorzystaniu

-dla PK sporządza się plan ochrony

-ustanowiono 120 PK w Polsce, zajmują 8,32% pow. kraju

-najstarsze PK - Suwalski i Wigierski - 1976r.

Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych.

-ustanowiono 411 obszarów w Polsce, zajmują 22,4% pow. kraju

-najstarsze znajdują się w woj. kieleckim i łódzkim - 1971r.

Sieć obszarów Natura 2000 obejmuje:

1) obszary specjalnej ochrony ptaków;

2) specjalne obszary ochrony siedlisk.

Obszar Natura 2000 może obejmować część lub całość obszarów i obiektów objętych formami ochrony przyrody

obszar specjalnej ochrony ptaków - obszar wyznaczony, zgodnie z przepisami prawa Unii

Europejskiej, do ochrony populacji dziko występujących ptaków jednego lub wielu gatunków, w którego granicach ptaki mają korzystne warunki bytowania w ciągu całego życia, w dowolnym jego okresie albo stadium rozwoju;

-ustanowiono 72 obszary, zajmują 7,8% pow. kraju, zaczęto tworzyć w 2004r.

specjalny obszar ochrony siedlisk - obszar wyznaczony, zgodnie z przepisami prawa Unii

Europejskiej, w celu trwałej ochrony siedlisk przyrodniczych lub populacji zagrożonych wyginięciem gatunków roślin lub zwierząt lub w celu odtworzenia właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych lub właściwego stanu ochrony tych gatunków;

-ustanowiono 234 obszary, zajmują 3,7% pow. kraju, zaczęto tworzyć w 2007r.

Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.

-ustanowiono 34 549 pomników, początek tworzenia - koniec XIX w.

Stanowiskami dokumentacyjnymi są niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych. Stanowiskami dokumentacyjnymi mogą być także miejsca występowania kopalnych szczątków roślin lub zwierząt.

-ustanowiono 142 stanowiska, początek - 1991r.

Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej - naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania.

-ustanowiono 6 645 użytków, początek 1991r.

Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne.

-ustanowiono 200 zespołów, początek 1991r.

- użytki, stanowiska i zespoły zajmują razem 0,4%pow. kraju

Ochrona gatunkowa ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej.

-najstarsza forma ochrony w Polsce, od czasów Bolesława Chrobrego, 988 gatunków

-wszystkie formy ochrony przyrody w Polsce (bez obszarów Natura 2000) zajmują łącznie 32,66% pow. kraju

-dane z wykładów, stan na 31.12.2006 (nie dotyczy obszarów Natura 2000)

Światowa Komisja IUCN ds. Obszarów Chronionych definiuje następujące kategorie obszarów chronionych:

• Ia - Ścisły rezerwat przyrody (Strict Nature Reserve) - dla potrzeb naukowych

• Ib - Obszar naturalny (Wilderness Area) - ochrona dzikiej przyrody

• II - Park narodowy (National Park) - ochrona ekosystemów i wypoczynek

• III - Pomnik przyrody (Natural Monument) - ochrona szczególnych zjawisk przyrody

IV - Obszar ochrony siedliskowej/gatunkowej (Habitat/Species Management Area) - ochrona czynna

V - Obszar chronionego krajobrazu/morza (Protected Landscape/Seascape) - ochrona i wypoczynek

VI - Obszar chroniony o użytkowanych zasobach (Managed Resource Protected Area) - zrównoważone użytkowanie naturalnych ekosystemów

Międzynarodowe organizacje, konwencje i programy ochronne

Najważniejsze organizacje:

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Jej Zasobów - IUCN

-istnieje od 1948r.

-1042 członków ze 140 krajów

-organizacja rządowa, członkami są rządy lub instytucje państwowe poszczególnych krajów, członkiem może być organizacja pozarządowa, ale musi mieć zgodę organizacji politycznych

-członkowie spotykają się na Światowych Kongresach Ochrony Przyrody

-pracami zajmuje się 6 komisji: (1 i 2 najważniejsza)

1-obszarów chronionych (w latach 50-60 prowadziła wiele działań na rzecz ujednolicenia zasad tworzeni, organizacji i wykorzystywania parków narodowych i rezerwatów przyrody)

2-zagrożonych gatunków (zaczęła prowadzić Czerwoną Księgę)

3-gospodarowania ekosystemami

4-edukacji i komunikacji społecznej

5-polityki środowiskowej, gospodarczej i społecznej

6-prawa środowiskowego

Światowy Fundusz Ochrony Przyrody - WWF

-istnieje od 1961r, siedziba - Gland (Szwajcaria), logo - panda

-zbiera środki na ochronę zwierząt

-5 mln członków w 90 krajach

-cele:

-ochrona całej przyrody, nie tylko zwierząt

-ochrona różnorodności i obfitości życia na Ziemi

-ochrona naturalnych obszarów i populacji dziko rosnących gatunków

-promocja zrównoważonego użytkowania odnawialnych zasobów naturalnych

-promocja efektywnego wykorzystania odnawialnych źródeł energii

-organizuje badania rzadkich gatunków

-prowadził działalność w 150 krajach

-pomagał w opiece nad parkami narodowymi w Kongo w czasie wojny

Greenpeace

-założona w 1971r w Vancouver, aby prowadzić kampanie przeciw amerykańskim próbom jądrowym na Alasce (kampanie prowadzone były również przeciw innym krajom - oprócz Rosji)

- 5 mln członków, kwatera główna w Amsterdamie

-ruch społeczny, powstał w innych kręgach niż IUCN i WWF, ruch fanatyków, których interesuje ekologia głęboka

-od początku ściśle związany z mediami (szczególnie lewicowymi)

-niegdyś oskarżony o współpracę z KGB i korzystanie z radzieckich pieniędzy

-oficjalnie jest finansowana całkowicie przez indywidualnych darczyńców

Cele najważniejszych kampanii:

-zatrzymanie zmian klimatycznych

-ochrona lasów

• -ochrona oceanów

• -powstrzymanie wielorybnictwa

• -sprzeciw wobec wykorzystywania energii atomowej i popieranie energii odnawialnej

• -sprzeciw wobec inżynierii genetycznej

• -eliminacja z użycia toksycznych związków chemicznych

Najważniejsze konwencje

Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego - 1971, Ramsar (Iran)

-państwo przystępujące wyznacza przynajmniej jeden obszar wodny, błotny lub wodno-błotny

-1600 obszarów na świecie, 13 w Polsce:

-Rezerwat Przyrody Jezioro Łuknajno (wyznaczony jako pierwszy)

-Biebrzański Park Narodowy

-Narwiański PN

-Poleski PN

-Słowiński PN

-Wigierski PN

-PN Ujście Warty

-Rezerwat Przyrody Jezioro Drużno

-Rezerwat Przyrody Jezioro Karaś

-Rezerwat Przyrody Jezioro Siedmiu Wysp

-Rezerwat Przyrody Jezioro Świdwie

-Rezerwat Przyrody Stawy Milickie (największy obszar w Polsce)

-subalpejskie torfowiska w Karkonoskim PN

Konwencja Dziedzictwa Światowego - tzw. paryska, 1972r

-o ochronie światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego

-po ratyfikowaniu przez 20 państw Konwencja weszła w życie w 1975 r.

-pierwsza sesja Komitetu Światowego Dziedzictwa miała miejsce w Paryżu w 1978 r. Komitet rozpoczął wówczas tworzenie Listy Światowego Dziedzictwa, wpisując na nią 12 pierwszych obiektów, w tym dwa z Polski - zespół staromiejski Krakowa i Kopalnię Soli w Wieliczce

-lista zawiera obiekty objęte szczególną ochroną międzynarodowej organizacji UNESCO, filii ONZ, ze względu na ich unikatową wartość kulturową bądź przyrodniczą dla ludzkości

-851 obiektów (660 kulturalnych, 166 naturalnych i 25 o charakterze mieszanym) w 141 krajach

-na liście znajduje się 13 polskich obiektów:

1. Zabytkowe centrum Krakowa (1978 r.)

2. Kopalnia soli w Wieliczce (1978 r.)

3. Puszcza Białowieska (1979 r.)

4. Obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu (1979 r.)

5. Historyczne centrum Warszawy (1980 r.)

6. Stare Miasto w Zamościu (1992 r.)

7. Miasto średniowieczne w Toruniu (1997 r.)

8. Zespół zamku krzyżackiego w Malborku (1999 r.)

9. Zespół klasztorny i pielgrzymkowy w Kalwarii Zebrzydowskiej (1999 r.)

10. Kościoły „Pokoju” w Jaworze i Świdnicy (2001 r.)

11. Drewniane kościoły południowej Małopolski (2003 r.) w: Dębnie Podhalańskim, Binarowej, Bliznem, Haczowie, Lipnicy Murowanej i Sękowej.

12. Park Mużakowski w Łęknicy (2004 r.)

13. Hala Ludowa we Wrocławiu (2006 r.)

Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (CITES) - tzw. waszyngtońska, 1973r.

-konwencja zakazuje i potępia proceder odławiania i pozyskiwania ze stanu dzikiego zagrożonych wyginięciem gatunków, a następnie ich sprzedaży ogrodom zoologicznym i botanicznym, sklepom z pamiątkami, prywatnym kolekcjonerom itp.

-celem konwencji jest również ochrona izolowanych geograficznie populacji, które mogą ewoluować w kierunku nowych odmian lub podgatunków, a nawet gatunków

-zyski z takiego handlu są porównywalne z zyskami osiąganymi z nielegalnego Hadlu bronią lub narkotykami

Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt - bońska, 1979r.

-o ochronie wędrownych, wodnych i lądowych dziko żyjących gatunków zwierząt, na obszarze całego ich zasięgu, zwłaszcza gatunków „zagrożonych” lub gatunków wymagających ochrony ze względu na „nieodpowiedni stan zachowania”

-istotna dla ochrony wędrownych gatunków, ponieważ często są one zabijane podczas migracji międzykontynentalnych w poszukiwaniu żerowisk, miejsc rozrodu

Konwencja o różnorodności biologicznej - 1992r.

-zwraca uwagę nie tylko na konieczność zachowania dziko żyjących gatunków i ich biotopów, ale też na ochronę odmian roślin uprawnych i raz zwierząt hodowlanych, w nich bowiem mieści się duża część współczesnych zasobów genetycznych biosfery

-celem jest ochrona różnorodności biologicznej (genetycznej, gatunkowej, ekosystemowej) oraz zrównoważone użytkowanie elementów bioróżnorodności - takie, które nie doprowadzi do ich trwałego uszczuplenia

Konwencja o pustynnieniu - 1994r

-ratyfikowało ponad 100 państw

Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych o Zmianie Klimatu - 1994, (2005r teoretycznie weszła w życie)

-dotyczy ograniczenia emisji CO₂

Międzynarodowy Program "Człowiek i Biosfera" (Man and Biosphere - MAB),

-zapoczątkowany przez UNESCO w 1971 roku.

-celem programu jest kreowanie zrównoważonych relacji między ludźmi i biosferą, zaś metodą realizacji tego zamierzenia jest tworzenie międzynarodowej Sieci Rezerwatów Biosfery:

-ekosystemy reprezentatywne dla głównych biomów danego kraju, celem powstania tych rezerwatów jest stworzenie miejsc ochrony, obserwacji i badań

-ramach każdego rezerwatu tego typu wyróżnia się strefę centralną (core zone), buforową (buffer zone), czyli zabezpieczającą oraz przejściową (transition zone).

-włącza się do niej już istniejące obszary chronione

-529 obiektów w 105 krajach

- 9 polskich obiektów:

Rezerwat Biosfery Białowieża (1976, rozszerzenie 2005)

Rezerwat Biosfery Babia Góra (1976)

Rezerwat Biosfery Jezioro Łuknajno (1976)

Słowiński Rezerwat Biosfery (1996) 

Rezerwat Biosfery Karpaty Wschodnie (1992/1998) 

Rezerwat Biosfery Karkonosze (1992) 

Tatrzański Rezerwat Biosfery (1992) 

Rezerwat Biosfery Puszcza Kampinoska (2000) 

Rezerwat Biosfery Polesie Zachodnie (2002) 

-rezerwaty mają na celu ochronę różnorodności biologicznej i poprawę zdolności obserwowania zmian ekologicznych w obszarze całej planety. Służą także pobudzaniu społecznej świadomości powiązań istniejących pomiędzy różnorodnością ekologiczną i kulturową

CORINE

-celem programu jest stworzenie merytorycznego zaplecza dla wszelkich europejskich inicjatyw związanych z ochroną przyrody i środowiska

-realizowany w kilku działach tematycznych

• CORINE Land Cover - zapoczątkowany w 1993, celem jest gromadzenie w pełni porównywalnych informacji przestrzennych dotyczących form użytkowania ziemi oraz powierzchni zajętej przez poszczególne formy, źródłem danych są zdjęcia satelity Landsat 5 z rozdzielczością 30m

• CORINE Biotopes - realizację programu rozpoczęto w 1985, celem jest wyselekcjonowanie obszarów ważnych w ochronie europejskiej bioróżnorodności oraz stworzenie zintegrowanej bazy danych o tych ostojach przyrodniczych

Światowa Strategia Ochrony Przyrody. Ochrona żywych zasobów dla trwałego rozwoju

- pierwszy kompromisowy dekret opublikowany w 1980 roku (dopiero tę datę można uznać za początek okresu globalnej polityki ochrony środowiska)

- opracowana przez 3 organizacje: IUCN, WWF i UNEP (Program Środowiskowy Narodów Zjednoczonych)

-wydana w Polsce przez Ligę Ochrony Przyrody w 1985 roku

-cele:

• zachowanie różnorodności genetycznej

• trwałe użytkowanie gatunków i odmian w ekosystemach

• oparcie gospodarki wiejskiej na ochronie zasobów i ich trwałym użytkowaniu

9. Geografia osadnictwa

Wieś jako osiedle wielofunkcyjne

Mianem wsi pierwotnie określano osiedle ludności zajmującej się rolnictwem. Powszechnie za wieś uważa się każde osiedle, które formalnie nie jest miastem. Funkcja rolnicza zanika i nie jest już wyznacznikiem wsi, zwłaszcza wsie podmiejskie są osiedlami wielofunkcyjnymi, o kilkutysięcznej często liczbie ludności.

W dzisiejszych czasach niezwykle rzadko możemy spotkać wieś w jej pierwotnym znaczeniu, czyli osadę typowo rolniczą. Obecnie wsie mają wiele różnych funkcji, czasem 2 lub 3 na raz. W związku z przeobrażeniami jakim poddane było osadnictwo na przestrzeni ostatnich wieków, możemy wyróżnić wiele form przejściowych między miastem a wsią, które charakteryzują się przede wszystkim niewielkim zanikiem funkcji rolniczej na rzecz innych funkcji:

• Duże wsie - mają sporą grupę ludności nierolniczej, posiadają sklepy, szkołę, kościół, bank, często także urząd gminy; funkcjonują podobnie do miast, choć z formalnego punktu widzenia miastem nie są (np. osady przy gospodarstwach rolniczych w Rosji - Agromiasta)

• Wsie turystyczne (letniskowe) - dysponują walorami przyrodniczymi, nastawione na obsługę ruchu turystycznego o charakterze wypoczynkowym, posiadają bazę noclegową oraz zapewniają różnorodne usługi w zakresie obsługi turystów; dominuje funkcja turystyczna, wypoczynkowa (np. stacje sportów zimowych - Bukowina Tatrzańska, kąpieliska nadmorskie - Dębki, uzdrowiska - Polańczyk)

• Wsie z zakładami przemysłowymi - przy kopalniach, fabrykach; mogą to być zakłady zupełnie nowe, przeniesione z większych miast, lub stare, istniejące tam od dawna; funkcja przemysłowa; sporo takich wsi znajduj się na Górnym Śląsku, w Sudetach i w okolicy Warszawy

• Osady targowe - charakter miejski przybiera od czasu do czasu, gdy odbywa się tam targ, jarmark; często są to byłe miasta, zdegradowane do poziomu wsi; funkcja handlowa (np. Gdów, Wyśmierzyce)

• Miasta wyludnione - funkcjonujące niedaleko dawnych, świetnych stolic, są to już tylko ruiny, których mieszkańcy obsługują turystów

• Wsie podmiejskie - położone blisko dużego miasta, w jego strefie podmiejskiej, silnie z nim powiązane ekonomicznie, społecznie.

• Ostatni wymieniony typ osady jest chyba najbardziej wielofunkcyjną formą osadnictwa wiejskiego, ze względu na swe położenie w strefie podmiejskiej, czyli obszarze granicznym między miastem a wsią, który rozwija się pod wpływem miasta. Strefa ta obejmuje nie tylko wsie ale i małe miasta. Odznacza się wieloma różnymi funkcjami m.in.:

• Funkcja mieszkaniowa - stanowi niejako sypialnię wielkiego miasta, zaznacza się szczególnie silnie od kiedy pojawiła się tendencja do migracji ludzi z miasta na wieś

• Funkcja komunikacyjna - pojawiła się wraz z licznymi dojazdami ludzi do pracy w mieście

• Funkcja wypoczynkowa - jeśli są jakieś atrakcje turystyczne, walory przyrodnicze

• Funkcja przemysłowa - związana ze starym, istniejącym już zakładem przemysłowym lub z nowo otwartą fabryką, lokalizowaną w strefie podmiejskiej m.in. ze względu na bliskość rynku zbytu i dobre połączenie komunikacyjne

• Funkcja handlowa - np. Tuszyn, Rzgów pod Łodzią

• Funkcja rolnicza - blisko miasta wciąż wytwarza się produkty nietrwałe, nie nadające się do długiego transportu i przechowywania.

• Funkcja rolnicza jako wyznacznik wsi ma coraz mniejsze znaczenie, m.in. dlatego, że ludzie nie chcą się zajmować rolnictwem - jest ono pracochłonne i nieopłacalne (zarobki rolników w porównaniu z zarobkami w innych sektorach gospodarki są dużo niższe). Ponadto grunty rolne poddaje się przekwalifikowaniu i sprzedaje jako działki budowlane. Zmniejszeniu znaczenia rolnictwa sprzyja także nowoczesny transport pozwalający przewozić płody rolne na duże odległości oraz zanieczyszczenie obszaru położonego najbliżej dużego miasta.

Wpływ środowiska przyrodniczego na osadnictwo wiejskie i miejskie

Rozwój osadnictwa uzależniony jest od występowania pewnych barier, tj. świetlnej, cieplnej, wodnej i grawitacyjnej, ale także od pewnych czynników szczególnie atrakcyjnych, takich jak: zdolność żywicielska, dogodne położenie komunikacyjne, bezpieczne położenie itp. Środowisko przyrodnicze jest zatem jednym z najważniejszych czynników mających wpływ na rozwój osadnictwa. Poszczególne elementy środowiska, w zależności od swego charakteru, mogą być bowiem czynnikiem korzystnym lub też ograniczającym osadnictwo.

Budowa geologiczna, jako jeden z elementów środowiska przyrodniczego, może być zarówno atrakcyjna jak i wręcz przeciwnie. Surowce skalne będące budulcem czy inne surowce mineralne są cenne dla potencjalnych osadników i jednocześnie wpływają pozytywnie na rozwój istniejących już miejscowości. Z kolei trzęsienia ziemi, występowanie czynnych wulkanów, osuwiska czy wieczna marzłoć są czynnikami ograniczającymi rozwój osadnictwa.

Rzeźba terenu jest również bardzo ważna, wpływa ona na możliwości zabudowy oraz funkcje jakie pełni osada. Dla zabudowy korzystniejsze są tereny o niewielkich deniwelacjach a więc raczej płaskie, ale np. dla turystyki atrakcyjna jest urozmaicona rzeźba. Ukształtowanie terenu ma wpływ na położenie geograficzne osad, np. w górach osadnictwo koncentruje się w dolinach, kotlinach, czy tez na przełęczach, ale nie na szczytach. Istotnym czynnikiem jest także sama wysokość nad poziomem morza. Około 60% ludności świata żyje na terenach o wysokości do 200 m n.p.m. a wraz z wysokością odsetek ludności się zmniejsza. Powyżej 2000 m n.p.m. żyje tylko 1% ludzi. Niekorzystny wpływ znacznych wysokości polega przede wszystkim na surowszych warunkach klimatycznych i niższej zawartości tlenu w powietrzu.

Kolejnym elementem środowiska niosącym pewne ograniczenia jest klimat. Preferencje ludzi związane z odpowiednią ilością światła i ciepła powodują, że w określonych strefach klimatycznych żyje zróżnicowana ilość mieszkańców. Najwięcej, bo prawie 30% ludności zamieszkuje strefę ciepłą z suchą zimą. Wysokim odsetkiem mieszkańców odznaczają się także strefy klimatu umiarkowanego, natomiast praktycznie niezamieszkała jest strefa polarna oraz pustynie zwrotnikowe. Ograniczenia wynikające z warunków klimatycznych nie wiążą się jednak tylko z preferencjami i wygodą ludności, lecz przede wszystkim z możliwością zdobycia pożywienia a zatem odpowiednimi warunkami dla rolnictwa czy też chowu zwierząt. Klimat wpływa także na różnorodność zabudowy (np. spadziste dachy domów w górach) oraz na funkcje poszczególnych osad (np. ośrodki turystyczne nad morzem, turystyka narciarska w obszarach górskich, sanatoria w miejscowościach o łagodnym klimacie).

Woda jest jednym z najważniejszych elementów środowiska przyrodniczego warunkujących osadnictwo. Dla funkcjonowania jakiejkolwiek osady niezbędne jest źródło wody pitnej, zarówno dla ludzi jak i zwierząt. Jest potrzebna dla rolnictwa i wszelkich upraw, stanowi cenne źródło pozyskiwania ryb i innych zwierząt wodnych, pełni funkcje transportowe, a także wpływa na rozwój turystyki zapewniając atrakcyjny krajobraz oraz możliwość uprawiania sportów wodnych. Położenie w pobliżu wody może być także położeniem obronnym, np. na wyspie na rzece lub jeziorze (Ostrów Tumski we Wrocławiu, niegdyś Kruszwica) lub przy zatoce morskiej (Mont St Michel, Wenecja). Często osadnictwo rozwijało się nad brzegiem rzek, przy czym ze względu na zagrożenie powodziowe wybierano jeden z brzegów - wyższy ( np. Kijów, Wołgograd). Atrakcyjne są także ujścia rzek: lejkowate są łatwiejsze do zabudowy, z kolei delty zaopatrywane są przez rzeki w cenne dla rolnictwa osady rzeczne. Aby zdać sobie sprawę jaką rolę odgrywa woda, a szczególnie morza, należy zwrócić uwagę na rozmieszczenie ludności w stosunku do brzegów morskich. Około 30 % ludności świata mieszka w odległości do 50 km od morza, a aż 85% do 500 km od morza. Dalej niż 1500 km od brzegu morskiego mieszka zaledwie 1% ludności świata.

Gleby pełnią istotną funkcję gdyż w zależności od rodzaju i związanych z tym właściwości nadają się pod określone rodzaje upraw, co wpływa na atrakcyjność danego obszaru dla osadnictwa. Możliwości rozwoju rolnictwa a zatem zdolność zapewnienia wyżywienia są jednym z najważniejszych czynników determinujących rozwój osadnictwa.

Roślinność i świat zwierzęcy także mają wpływ na osadnictwo i jego kształt, choć w mniejszym stopniu niż pozostałe elementy środowiska. W przypadku roślinności fundamentalne znaczenie mają lasy będące przede wszystkim źródłem budulca oraz paliwa, chociaż w dzisiejszych czasach drewno wykorzystuje się przede wszystkim w przemyśle drzewno-papierniczym. Zwierzęta natomiast w dawnych czasach stanowiły pożywienie dl ludzi a zatem obszary bogate w zwierzynę były atrakcyjne dla osadnictwa. Obecnie dzikie zwierzęta nie odgrywają już takiej roli, a często wręcz przeszkadzają w intensywnym rozwoju osadnictwa, gdyż należy zwracać uwagę na to by nie przerwać korytarzy migracyjnych czy też nie zniszczyć siedlisk niektórych zwierząt.

Analizując wpływ środowiska przyrodniczego na osadnictwo należy pamiętać o tym, że elementy środowiska mają różnorodne cechy w różnych miejscach na świecie. W każdym takim miejscu występują zarówno czynniki atrakcyjne dla osadnictwa, jak i takie, które ograniczają jego rozwój gdyż są dla niego niekorzystne. Najczęściej występujące w danym miejscu czynniki przyciągające są na tyle silne, że potrafią się przeciwstawić cechom niekorzystnym i osadnictwo w tym miejscu się rozwinie. Przykładem mogą być miejscowości wysoko położone takie jak Maca-maca czy La Paz, które są dużymi miastami pomimo że jak już wspomnieliśmy zdecydowana większość ludzi mieszka na nizinach, jako bardziej przyjaznych dla osadnictwa. Należy też pamiętać że nieco inne czynniki są ważne dla rozwoju miast a inne dla kształtowania się osad wiejskich. Dla funkcjonowania wsi duże znaczenie mają klimat i gleby które wpływają na rozwój rolnictwa, natomiast osadnictwo miejskie rozwijało się dzięki odpowiedniemu położeniu obronnemu (wyższe terasy rzek) czy też na szlakach komunikacyjnych (węższe koryto rzeki, przełęcz).

Przemiany osadnictwa w Polsce w okresie 1945-1990 i w okresie transformacji

Osadnictwo to proces zasiedlania określono terenu, wznoszenie osiedli i dalsze ich przekształcanie; pojęcie to oznacza także wszelkie sposoby i formy zamieszkiwania przez człowieka na powierzchni Ziemi.

Po II wojnie światowej liczba ludności Polski wynosiła 23 mln 930 tys. a wskaźnik urbanizacji w tym roku wynosił 31,8%, co oznacza, ze taki odsetek ludzi mieszkał w miastach. Niestety aż 177 miast polskich uległo zniszczeniu podczas okupacji. Najbardziej ucierpiały Wrocław, Warszawa, Jasło. W pierwszych latach po zakończeniu wojny nastąpił więc proces odbudowy zniszczonych miast.

Lata 50-te przyniosły pierwszą falę wzrostu ludności miejskiej, co było spowodowane intensywnymi migracjami ze wsi do miast, kompensacyjnym przyrostem naturalnym i zmianami granic miast. Głównym obszarem napływu ludności był Górny Śląsk i duże miasta, takie jak Warszawa, Kraków, Łódź. Napływ ludności wiejskiej do miast spowodowany był także rozwojem przemysłu i nowych technologii, który stwarzał możliwość zatrudnienia w nowo powstających zakładach. Ponieważ nowe zakłady przemysłowe lokalizowano w dużych i średnich miastach, to właśnie one przeżywały dynamiczny rozkwit, w przeciwieństwie do małych ośrodków miejskich popadających w kryzys. Kolejna fala wzrostu ludności miejskiej miała miejsce w latach 70, choć nie była już tak silna. Migracje wewnętrzne ograniczył dopiero kryzys gospodarczy lat 80-tych. Na ostatnie 20 lat XX wieku przypada stagnacja współczynnika urbanizacji.

Na peryferiach miast, w niedalekiej odległości od zakładów przemysłowych, zaczęto budować duże osiedla robotnicze, gdzie zamieszkiwała migrująca do miast siła robocza. Wraz z rozwojem tych miast następowało przyłączanie terenów otaczających, zaczęły powstawać strefy podmiejskie. Urbanizacja była względnie słaba, wskaźniki urbanizacji rosły stopniowo, dość intensywnie natomiast zachodziło zjawisko suburbanizacji, czyli wzrost ludności miasta w jego strefach zewnętrznych, przy jednoczesnym ubytku w strefach centralnych. W związku z tym procesem centra miast były zaniedbane, uwaga planistów skupiona była na obszarach peryferyjnych. Cecha charakterystyczną ostatnich kilkudziesięciu lat jest formowanie się aglomeracji miejskich, czyli zespołów poszczególnych jednostek osadniczych, które są powiązane miedzy sobą silnymi związkami kapitałowymi, ludzkimi oraz ekonomicznymi. Do lat 90-tych gospodarka miejska była uspołeczniona, ograniczona była podaż mieszkań, nie funkcjonowała renta gruntowa.

Nastąpiło również przetasowanie niektórych funkcji miast lub ich całkowita zmiana. Większość ośrodków spełnia funkcje administracyjne, usługowe oraz stanowi centra życia kulturalnego, dzięki licznym teatrom, muzeom, filharmoniom i kompleksom kinowym. Ponadto znaczna ich część to ośrodki naukowe i oświatowe, jak Kraków, Warszawa i Wrocław, w których istnieje cały szereg różnych szkół podstawowych, średnich oraz szkół wyższych (uniwersytetów i akademii). Wciąż istnieją także miasta opierających się o funkcje przemysłowe (Katowice), religijne (Częstochowa), turystyczne (Zakopane, Kraków). Coraz częściej spotykane są miasta wielofunkcyjne.

Po roku 1990 nastąpił zróżnicowany rozwój miast. W przeciwieństwie do lat 1945-1990 najlepiej rozwijały się miasta wielofunkcyjne a nie te największe. Podczas gdy niektóre branże przemysłu stopniowo tracą swe znaczenie na rzecz usług, wiele miast monofunkcyjnych, opierających swą gospodarkę na wielkich zakładach przemysłowych zostało dotkniętych kryzysem. Centra dużych miast zaczęły szybciej tracić ludność, obserwuje się postępujące procesy suburbanizacji. Rdzenie miast nie wymierają jednak, gdyż rozwijają się centra usługowe. Większą uwagę zaczęto natomiast poświęcać małym miastom i ich rewitalizacji.

Wzrost ludności miejskiej i upowszechnianie się miejskiego stylu życia doprowadziły do narastania problemów komunikacyjnych i transportowych, związanych m.in. z większą motoryzacją. Powstały nowe formy zanieczyszczeń, są to już nie tylko trujące gazy i ścieki z zakładów przemysłowych ale także natężony hałas oraz zanieczyszczenie elektroniczne. Ponadto zwiększeniu uległy różnice społeczne występujące w ramach jednej jednostki osadniczej - powstały strefy ubóstwa, pojawiły się zagrożenia patologiami, wzrost przestępczości.

Osadnictwo wiejskie również uległo pewnym przemianom, szczególnie w zakresie funkcji. Zanika funkcja rolnicza na rzecz handlu, turystyki i innych. Najczęściej zaś wsie stanowią osiedla wielofunkcyjne, których mieszkańcy utrzymują się z pracy nierolniczej i dojeżdżają do pobliskich miast. Polska jest krajem wsi rozproszonych, o średniej liczbie mieszkańców 350. Jedynie na południu kraju istnieje wiele wsi dużych (np. Kozy, Zawoja).

W 1990 roku w Polsce było 830 miast, obecnie są 892 miasta, a więc w ciągu 18 lat ich liczba wzrosła o 62. Wskaźnik urbanizacji waha się w różnych regionach kraju od ok. 40% (Podkarpackie, Lubelskie) do blisko 80% (Śląskie, Dolnośląskie). Dla całego kraju wskaźnik ten wynosi 62%. Ostatnimi czasy obserwuje się jednak pewne oznaki dezurbanizacji, czyli odpływu ludzi z miast na wieś.

Funkcje miast, ich przemiany i klasyfikacja miast ze względu na funkcje

Miasto to historycznie ukształtowana jednostka osadnicza charakteryzująca się dużą intensywnością zabudowy, małą ilością terenów rolniczych, ludnością pracującą poza rolnictwem (w przemyśle lub w usługach) prowadzącą specyficzny miejski styl życia. Ze względu na ogromne zróżnicowanie miast nie sposób jednak wyróżnić jednej definicji miasta. Ponadto w poszczególnych państwach kryteria miejskości są różne. W Polsce kryterium służącym do odróżniania wsi od miasta jest sytuacja prawno-administracyjna osiedla - miastem określa się jednostkę osadniczą, która posiada prawa miejskie.

Innym kryterium wyróżniania miast mogą być funkcje, przez które rozumiemy każdą działalność społeczno-gospodarczą wykonywaną w mieście, niezależnie od jej rangi ekonomicznej i przestrzennej. Funkcje mierzone są najczęściej na podstawie zatrudnienia mieszkańców, zagospodarowania przestrzeni, fizjonomii itp.

Funkcje miast możemy podzielić na 2 grupy:

1. funkcje egzogeniczne (podstawowe) - skierowane na zewnątrz miasta (przemysł, turystyka, handel morski itp.)

2. funkcje endogeniczne (uzupełniające) - funkcje miasta skierowane do wewnątrz (administracja miejska, część handlu)

Ponadto wśród funkcji egzogenicznych możemy wyróżnić funkcje:

• centralne - usługi, handel i drobna wytwórczość skierowane do ściśle określonego, zdefiniowanego i na ogół leżącego wokół miasta zaplecza,

• wyspecjalizowane - funkcje o zasięgu zmiennym, często trudnym do zdefiniowania, nie hierarchicznym: działalność przemysłu, turystyka itp.

• mieszane - oba wspomniane typy nakładają sie na siebie.

Do najczęściej spotykanych typów funkcjonalnych miast można zaliczyć miasta o funkcji:

• rzemieślniczej - niegdyś najczęściej występująca, pod koniec XVIII wieku zaczęła ustępować przemysłowi; dziś nie dominuje ale występuje np. w Kalwarii Zebrzydowskiej, Świątnikach Górnych

• przemysłowej - gdzie większość ludzi znajduje zatrudnienie w przemyśle; od połowy XVIII do połowy XX wieku dominowała w większości krajów, np. Łódź, Turyn, Bytom

• uzdrowiskowej - związana z leczniczymi właściwościami wód czy też klimatu, np. Krynica, Muszyna

• handlowej - np. miasta północnowłoskie, miasta hanzeatyckie, miasta na jedwabnym szlaku, miasta z giełdami

• ośrodki targów - np. Poznań, Mediolan

• transportowej - dotyczy przede wszystkim miast o odpowiednim położeniu

• miasta portowe - Rotterdam, Marsylia

• węzły drogowe

• węzły kolejowe

• porty lotnicze (aeroville - miasto lotnicze)

• kulturalnej - najczęściej funkcją tą odznaczają się główne miasta danego regionu, np. Warszawa, Kraków, Wrocław

• uniwersyteckiej - np. Cambridge, Oxford, Padwa, Lizbona, Kraków

• religijnej - miasta będące ośrodkiem kultu religijnego np. Częstochowa, Mekka, Lourdes

• turystycznej - najczęściej jest to jedna z wielu funkcji dużego miasta, czasem f. dominująca, np. ośrodki festiwalowe, miejsca bitew, martyrologii (Oświęcim), kąpieliska (Łeba) itp.

• administracyjnej - funkcja nadawana i odbierana w sposób autorytarny, np. Londyn, Paryż, Warszawa

• wojskowej - np. Dęblin, Świnoujście, Sewastopol, Tulon, Brest.

Wszystkie wymienione funkcje, prócz dwóch ostatnich powstawały w mniejszym lub większym stopniu spontanicznie, wraz z zachodzącymi przemianami społeczno-ekonomicznymi.

Wyodrębnienie różnych funkcji przyniosło także liczne próby klasyfikacji funkcjonalnych miast. Ze względu na wielość aspektów, kryteriów i metod klasyfikacji powstało wiele różnorodnych rozwiązań. Do najbardziej znanych klasyfikacji miast należą te opracowane przez Williama-Olssona, Kosińskiego, Jerczyńskiego, Lewińskiego. Ostatniej porządnej klasyfikacji miast polskich dokonali Jerczyński i Dziewoński. Jest to klasyfikacja dwudzielna, oparta na analizie zatrudnienia mieszkańców. Autorzy wyróżniają zatem miasta:

• rolnicze

• rolniczo-przemysłowe

• rolniczo-usługowe

• przemysłowe

• przemysłowo-rolnicze

• przemysłowo-usługowe

• usługowe

• usługowo-rolnicze

• usługowo-przemysłowe

• bez dominacji żadnej z funkcji.

Najliczniejszą grupę wśród miast polskich stanowią miasta przemysłowe, przemysłowo-usługowe, usługowo - przemysłowe. Coraz mniej jest miast rolniczych natomiast rośnie liczba miast usługowych, co wynika z zachodzących procesów tercjalizacji.

Aglomeracje wielkomiejskie i inne rodzaje zespołów miast

Miasto to historycznie ukształtowana jednostka osadnicza charakteryzująca się dużą intensywnością zabudowy, małą ilością terenów rolniczych, ludnością pracującą poza rolnictwem (w przemyśle lub w usługach) prowadzącą specyficzny miejski styl życia. Ze względu na ogromne zróżnicowanie miast nie sposób jednak wyróżnić jednej definicji miasta. Ponadto w poszczególnych państwach kryteria miejskości są różne. W Polsce kryterium służącym do odróżniania wsi od miasta jest sytuacja prawno-administracyjna osiedla - miastem określa się jednostkę osadniczą, która posiada prawa miejskie.

Aglomeracja miejska to zespół osadniczy będący wynikiem rozwoju zespołu osiedli wokół dużego miasta lub ośrodka przemysłowego. Aglomeracja wielkomiejska to silnie zintegrowany zespół jednostek osadniczych, zamieszkały głównie przez ludność utrzymującą się z zawodów nierolniczych, w obrębie którego pod wpływem specjalizacji funkcjonalnej zachodzą intensywne przemieszczenia osób, informacji, kapitału, przy silnych związkach funkcjonalnych i przestrzennych z obszarem węzłowym.

Istnieją 3 grupy czynników wpływających na rozwój aglomeracji:

1. - wielka skala produkcji

- duży rynek pracy

- korzyści aglomeracji

2. - stolica, ośrodek handlowy

- informacje, innowacje, decyzje

3. - napływ ludności, szczególnie ze wsi

Możemy wyróżnić 2 rodzaje aglomeracji:

• monocentryczna - składa się ona z jednego miasta centralnego, wokół którego powstają mniejsze miasta satelitarne, pełniące wyspecjalizowane funkcje np. aglomeracje łódzka, warszawska, paryska

• policentryczna - zespół miast przylegających do siebie, przy braku jednego ośrodka dominującego - nazywana także konurbacją, np. konurbacja Górnośląska, Sudecka, Zagłębie Ruhry.

W Polsce wyróżnia się kilkanaście aglomeracji - dokładna liczba zależy od autora opracowania, gdyż występują pewne trudności z zakwalifikowaniem niektórych miast do tej kategorii. Największe aglomeracje w Polsce to a. warszawska, krakowska, łódzka, wrocławska, poznańska, gdańska, szczecińska i bydgosko-toruńska.

Na dzień 26.03.2008 (wikipedia.org) czołówkę największych aglomeracji świata stanowiły następujące miasta (obok podano liczbę mieszkańców miasta głównego oraz l. mieszkańców całej aglomeracji)

1. Tokio (Japonia) 15 577 819 36 400 000

2. Seul (Korea Południowa) 12 276 968 27 200 000

3. Meksyk (Meksyk) 11 720 916 25 100 000

4. Nowy Jork (USA) 8 170 000 21 800 000

5. Bombaj (Indie) 13 000 000 21 300 000

6. Delhi (Indie) 10 928 270 21 100 000

7. São Paulo (Brazylia) 11 016 703 20 400 000

8. Los Angeles (USA) 3 844 828 17 900 000

9. Szanghaj (Chiny) 9 838 000 17 300 000

10. Osaka-Kobe-Kioto (Japonia) b.d. 16 600 000

Poza aglomeracją i konurbacją wyróżnić można także inną formę zespołów miejskich czyli megalopolis, które jest wielkoprzestrzennym układem osadniczym, powstałym w wyniku łączenia rozległych, peryferyjnych stref zabudowy jednorodzinnej i związanych z nią usług rozwijających się wokół aglomeracji miejskich i dużych miast. Potocznie tak nazywa się powiązany funkcjonalnie i komunikacyjnie obszar dwóch lub więcej aglomeracji. Tradycyjnie pojęcie megalopolis rezerwuje się dla Megalopolii Północno-Wschodnich Stanów Zjednoczonych (Boston, New York, Filadelfia, Baltimore, Waszyngton) ale poza nią wyróżnić można jeszcze pięć innych Megalopolii:

• Megalopolia Wielkich Jezior Północnoamerykańskich (Montreal, Toronto, Ottawa, Buffalo, Cleveland, Toledo, Detroit, Chicago)

• Megalopolia Kalifornijska (San Francisco, Oakland, Sacramento, San Diego, Los Angeles, Tijuana)

• Megalopolia Japońska (Tokio, Yokohama, Osaka, Kioto, Kobe)

• Megalopolia Zachodnioeuropejska (od Liverpool na Wyspach Brytyjskich, przez Benelux, Niemcy, Austrię, po północne Włochy - ponad 100 aglomeracji, 1400 km długości)

• Megalopolia Brazylijska (Rio de Janeiro, Sao Paulo, Santos, Belo Horizonte).

Ostatnio w geografii osadnictwa pojawiło się pojęcie ekumenopolis, które określa świat postrzegany jako jedno wielkie, bezkresne miasto. Mimo że duże skupienia miast osiągają wiele korzyści to jednocześnie takie zespoły miejskie wiążą się z takimi zagrożeniami jak duże zanieczyszczenie środowiska, duża produkcja odpadów, podatność na patologie społeczne i inne.

15Geografia fizyczna Polski

Przyczyny zróżnicowania środowiska przyrodniczego Polski

rozciągłośc południkowa 689km, równoleżnikowa - 649km - długość dnia, kąt padania promieni słonecznych

zróżnicowana budowa geologiczna: 3 makrostruktury (platforma wschodnioeuropejska, paleozoiczne pasma fałdowe, obszar fałdowań alpejskich) - zróżnicowanie na osi NE-SW

stosunki hipsometryczne: 75% nizin, 5,6% wyżyn. 2,9% obszarów 500 -1000m n.p.m. po 0,2% obszarów poniżej 0 i powyżej 1000 m n.p.m.; różnica wysokości 1501 m; nachylenie SE-NW zlewiska

rzeźba - zróżnicowanie na linii N-S - wynik zlodowaceń plejstoceńskich, ku północy młodsza rzeźba

usytuowanie w Europie Środkowo-Wschodniej - wpływ oceanu i kontynentu - klimat przejściowy; obszar ścierania się różnych mas powietrza; także związany z wysokością klimat górski

obszar o zróżnicowanej roślinności: atlantycka, borealna, alpejska, stepowa, karpacka (+ wpływ klimatu i bud. geolog.) zróżnicowanie strefowe gleb

Występowanie wód geotermalnych i ich związek ze strukturami geologicznymi

Miejscowości - Biały Dunajec, Bańska Bystrzyca, Ustroń, Wetlina, Pyrzyce, Mszczonów, Brzegi Górne

czyli:

Niecka Brzeżna

Podhale

Synklina Szczecińsko - Łódzko - Miechowska

Płaszczowiny reglowe Tatr

podwyższony stopień geotermalny występuje w utworach młodych tektonicznie

Masy powietrza kształtujące pogodę nad Polską

Ppm - z W i NW, wilgotne, mało przejrzyste, zimą ocieplenie, latem ochłodzenie,

Ppk - z sektora wschodniego, powietrze suche i mroźne zimą, a gorące latem, przejrzyste

PA- powietrze czyste, duża widoczność, znikomy udział

Pzm i Pzk - rzadko, z sektora południowego, głównie SW, odwilż zimą, upały latem

PPm - 46%

PPk - 39%

PA - 7%

PZ - 3%

Zasięgi lądolodu plejstoceńskiego

1. zlodowacenie podlaskie

do linii BRZEŚĆ - SIEDLCE - ZAKROCZYM - GRUDZIĄDZ

2. krakowskie - sięgnęło najdalej

Tatry i Karkonosze - górskie , lądolód sięgał do podnóża Karpat i Sudetów

3. środkowopolskie

stadiał Odry - granica tej fazy to PN. granica wyżyn

Stadiał Warty - tak jak na W pradolina wrocławsko-magdeburska, i na E pradolina Pilicy-Wieprza-Krzny

Także stadia Wkry (początek tworzenia pradoliny Warszawsko-Berlińskiej) i Mławy

No i oczywiście Tatry

4. bałtyckie

po linię GUBIN - ZIELONA GÓRA - LESZNO - ŻERKÓW - KONIN - PŁOCK - NIDZICA - SZCZYTNO - GRAJEWO - GRODNO, oraz Tatry

Faza leszczyńska: pradolina Biebrzy, pr. Baryczy, pr. Głogowsko - Baruthska, pr. Warszawsko-Berlińska

Faza poznańska: pr. Warszawsko-Berlińska

Faza pomorska: pr. Toruńsko-Eberswaldzka (Wisły, Noteci, Drwęcy, Warty) - linia Drewska Góra, Wieżyca, Wzg. Szeskie

Faza wolińsko-gardzieńska: pr. Redy-Łeby

Lodowca nie zaznały nigdy: Beskidy, Pogórze ( od 420 m ), Pieniny, Sudety

Typy wezbrań w Polsce

Wezbrania:

Półrocze letnie

- opadowe nawalne VII, VIII - krótkotrwałe, lokalne

- opadowe rozlewne VI-IX - długie, duży zasięg, stagnacja mas powietrza

Półrocze zimowe

- roztopowe III, niziny

- zatorowe lodowe III, środkowy i dolny bieg rzek

- zatorowe śryżowe - gwałtowny spadek temperatury, kasza na rzekach

- sztormowe XII-II

Rozmieszczenie powodzi

- roztopowe, zaporowe lodowe - cały kraj poza górami i Niz. Śląską

- opadowe nawalne i rozlewne - góry, Wieżyca

16. Geografia społeczno-ekonomiczna Polski

Główne strumienie migracji po II Wojnie Światowej i ich skutki

Po II Wojnie Światowej migracje na ziemiach Polski możemy podzielić na trzy etapy:

I - etap lata 1944 - 1949 były to migracje przymusowe (związane działaniami wojennymi oraz zmianą granic)

II - etap lata 1949 - 1989 były to migracje polityczne

III - etap lata 1990 - 2006 były to migracje ekonomiczne

MIGRACJA - wędrówka, ruch ludności mający na celu zmianę miejsca pobytu na stałe lub okresowo, zarówno w obrębie kraju, jak i z jednego kraju do drugiego EMIGRACJA - opuszczenie kraju ojczystego, stałe lub czasowe osiedlanie się poza granicami ojczyzny

IMIGRACJA - napływ ludności obcej do jakiegoś kraju w celu osiedlenia się czasowo lub na stałe

Wyróżniamy migracje:

· zewnętrzne - wyjazdy za granicę i przyjazdy z zagranicy,

· wewnętrzne - przesiedlenia w granicach jednego kraju.

Kolejny podział migracji związany jest z ich trwałością. Są to migracje:

· stałe, polegające na zmianie miejsca zamieszkania;

· okresowe, na dłuższy czas, ale z zamiarem powrotu;

· codzienne, obejmujące głównie dojazdy do pracy i do szkoły.

Ze względu na przyczyny zmiany miejsca zamieszkania rozróżnia się migracje:

· ekonomiczne (mające na celu polepszenie bytu)

· pozaekonomiczne (ze względów rodzinnych, religijnych, politycznych, narodowościowych lub społecznych).

Migracje powojenne:

I - etap lata 1944 - 1949

-8,0 mln Niemców wysiedlono z Ziem Odzyskanych

-0,5 mln Ukraińców (akcja masowych przesiedleń przeprowadzona w oparciu o kryterium etniczne, na polsko - ukraińskim pograniczu narodowościowym)

+2,0 mln Polaków (Ruch repatriacyjny osób z części terenów ówczesnej Socjalistycznej Republiki Ukraińskiej, które to ziemie stanowiły przed wojną obszar polskich Kresów Południowo)

+2,3 mln repatriantów z Niemiec i Europy Zachodniej (powrót ludności z przymusowych robót z Niemiec, uchodźców wojennych a także powrót emigrantów osiadłych za granicą przed wojną)

Migracje na Ziemiach Zachodnich i Północnych 1945 - 1949

+ 3,2 mln dobrowolnych osadników z centralnej i wschodniej Polski

+1,6 mln przesiedlonych z terenów zaanektowanych przez ZSRR (zza Bugu)

+0,15 mln Ukraińców z Polski południowo - wschodniej („Akcja Wisła”) rozproszono ich po Polsce

Skutki:

1.Na ziemiach zachodnich i północnych znacząco zmniejszyła się liczba ludności. Było za dużo domów, infrastruktury, która niszczała, była dewastowana.

2.Niektóre miasta na zachodzie nie osiągnęły takiej samej liczby ludności jak sprzed wojny i zastały im odebrane prawa miejskie np. Chełmsko Śląskie (po wonie przyłączone do Polski)

3. Osłabione poczucie patriotyzmu lokalnego (problematyka tradycji, tożsamości i integracji społecznej)

4.Przystosowanie do nowego środowiska naturalnego i cywilizacyjnego

5.Zróżnicowana struktura wieku. (Ziemie odzyskane charakteryzują się wysokim udziałem ludności w wieku przedprodukcyjnym, z kolei ściana wschodnia ma najwyższy udział ludności w wieku poprodukcyjnym)

II - etap lata 1949 - 1989

-1,2 mln ludności do Niemiec w ramach akcji „łączenia rodzin”

- 0,17 mln przymusowa migracja ludności pochodzenia Żydowskiego do Izraela

+0,23 mln ludności napływało wciąż z ZSRR byli to jeńcy wojenni i ludność deportowana

-1,0 mln emigracji do różnych krajów, liczba obarczona błędem

Skutki:

1.W wyniku „akcji łączenia rodzin”, zmniejszała się wciąż liczba ludności Ziem odzyskanych, pustoszały domostwa.

2.W wyniku działań władz komunistycznych Polska miała stać się krajem jednonarodowościowym zgodne z zasadą kształtowania jednolitego narodu socjalistycznego

3. Działania władz komunistycznych w stosunku to ludności pochodzenia Żydowskiego wzmagały wśród Polaków postawę antysemityzmu

III - etap lata 1990 - 2006 były to migracje ekonomiczne

Według danych rejestrowanych, oficjalnych statystyk migracyjnych w Polsce latach 1990-2006 (do połowy roku) Polskę opuściło około 378 tyś. Emigrantów. Dane te mówią jednak niewiele o realnej skali mobilności, gdyż odnoszą się do migracji tylko tych osób, które opuściły kraj z zamiarem osiedlenia się za granicą (wymeldowały się z pobytu stałego w Pl.) Znacznie bardziej wiarygodne dane pochodzą ze spisu powszechnego, wg Mikrospisu z 1995 roku liczba stałych mieszkańców Polski przebywająca czasowo za granicą została oceniona na około 900 tysięcy (Według Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku za granica przebywa czasowo 786 tyś osób ).

Główne kierunki migracji to: Wielka Brytania, Niemcy, Irlandia. Włochy, USA, Hiszpania.

Skutki dla migrantów i ich rodzin
Pozytywne	Negatywne
Podniesienie standardu życia	Praca poniżej kwalifikacji
Sfinansowanie bieżących wydatków	Koszty psychiczne związane z rozstaniem z rodzina
Działalność inwestycyjna	Rozpad związków małżeńskich, rodzin
Poznanie obcego języka, kultury itp.	Ucieczka młodych ludzi do większych ośrodków miejskich
Przekazywanie wzorców mobilności
Skutki dla społeczności lokalnej
Pozytywne		Negatywne
Transfer środków finansowych
Mniejsza skala biedy, niższe wydatki socjalne		Wyludnienie się obszarów peryferyjnych
Poprawa infrastruktury		Problemy ze znalezieniem pracowników
Pobudzenie lokalnego rynku pracy
Zmniejszenie presji na rynek pracy
Wykształcenie się mobilnych społeczności

Regionalne zróżnicowanie poziomu gospodarki rolnej w Polsce i jego przyczyny

Na zróżnicowanie regionalne poziomu gospodarki rolnej w Polsce mają wpływ:

• uwarunkowania przyrodnicze:

-Ukształtowanie terenu

Ukształtowanie powierzchni jest jednym z głównych czynników decyzyjnych wpływających na zagospodarowanie rolnicze danego obszaru. Dla rolnictwa najbardziej dogodna rzeźba terenu to obszary nizinne, równinne, faliste i pagórkowate o niedużych różnicach wysokości względnej, a także stoki o niewielkim nachyleniu.

-Klimat

Okres wegetacyjny w Polsce jest to okres ze średnią dobową temperaturą powietrza powyżej 5°C. Najwcześniej okres ten rozpoczyna się na południowym zachodzie w rejonie Leszna, Wrocławia i Głogowa oraz w rejonie Tarnowa, a najpóźniej na Pojezierzu Mazurskim i w górach. Najwcześniej kończy się na Pojezierzu Mazurskim i w górach, a najpóźniej w pasie biegnącym wzdłuż wybrzeża Bałtyku, doliną Odry, Kotliną Śląską i Kotlinami Podkarpackimi. W wyniku tych różnic długość okresu wegetacyjnego waha się w nizinnej części kraju od zaledwie 190 dni na Mazurach do ponad 220 dni na Dolnym Śląsku, a w górach 100-150 dni.

-Wartość użytkowa gleby

Aby określić wartość użytkową gleb wprowadzono podział na 6 klas bonitacyjnych. Kl. I obejmuje gleby najlepsze, kl. V i VI - słabe i złe. W Polsce przeważają gleby średniej jakości i gleby słabe. Zajmują one ponad połowę powierzchni kraju. Najlepsze gleby w Polsce występują na Żuławach, Wyż. Lubelskiej, Niż. Śląskiej, okolice Krakowa. Płaskowyż Głubczycki, Płaskowyż Proszowicki, Płaskowyż Sandomierski, Kotlina Sandomierska.

• uwarunkowania poza przyrodnicze:

-Przeszłe i obecne warunki polityczne i społeczno-gospodarcze

(Niewątpliwie duży wpływ na obecną sytuację rolną w Polsce miały zabory. Zabór rosyjski charakteryzowała niska towarowość, niska kultura rolna, duże rozdrobnienie gospodarstw 40% gospodarstwa do 5ha, 32% do 10ha. Zabór Pruski miał najzdrowsza strukturę agrarną, obszary te cechowała wysoka towarowość, a także znaczny postęp agrotechniczny

Zabór austryjacki to największe rozdrobnienie gospodarstw 50% to gospodarstwa mniej niż 2 ha, przeludnienie agrarne.

-Poziom kultury i techniki rolnej

kultura rolna - na nią składają się przede wszystkim takie czynniki, jak ogólna wiedza na temat rolnictwa i tradycje. Wpływa to również na strukturę zasiewów, która przeszła na przełomie lat 1980-2000 bardzo korzystne zmiany. Spadły areały upraw owsa, ziemniaków, jęczmienia oraz roślin pastewnych na korzyść wzrostu powierzchni upraw przeznaczonych pod pszenicę, pszenżyto oraz kukurydzę, przy ciągłym rozwoju zarówno roślin owocowych jak warzywnych.

Technika rolna W 1994 roku według statystyk jeden ciągnik przypadał na zaledwie 16 ha ziemi, przy czym w krajach UE jeden przypadał średnio na 13 ha. Jest to znaczny postęp Polski w mechanizacji rolnictwa. Jest to pewnego rodzaju wyznacznik rozwoju rolnictwa. Im większy stopień mechanizacji tym bardziej rozwinięte rolnictwo i nowocześniejsza produkcja. Ponad 95% maszyn będących w użytku przypada na gospodarstwa indywidualne. Biorąc pod uwagę przelicznik ilości ciągników przypadających na 100 ha w 1996 roku, widać wyraźnie, iż największa liczba maszyn (ponad 10 sztuk) przypada na województwo małopolskie i podkarpackie. Mniej więcej zaznacza się tendencja malejąca w kierunku północnego zachodu, gdzie w województwie zachodnio-pomorskim na 100 ha przypada mniej niż 4 ciągniki. Jednocześnie było to województwo o najmniejszym stopniu mechanizacji.

-Struktura własnościowa i wielkościowa

Przemiany własnościowe w Polsce nastąpiły w latach 1992 - 95 kiedy to zostały zlikwidowane PGR i zostały przejęte ziemie przez PFZ. Obecnie 94,2 % gruntów ornych należy do sektora prywatnego, 85% gruntów jest własnością użytkownika, a 19% jest dzierżawionych

Przemiany wielkościowe: nastąpił niewielki wzrost przeciętnej wielkości gospodarstw indywidualnych z 7 ha w 1989 do 7,5 ha w 2004. Nastąpił również wzrost indywidualnych gospodarstw wielkoobszarowych >100ha mamy około 5tyś gospodarstw, zaś >500ha mamy około 700 gospodarstw. Łącznie zajmują one około 4% powierzchni użytków rolnych w kraju.

Gospodarstwa wielkoobszarowe: Wielkopolska, Pomorze Zachodnie, Mazury, Dolny Śląsk, Nizina Śląska. Polska południowa i południowo - wschodnia, świętokrzyskie małe gospodarstwa, im dalej na północny zachód tym liczba małych gospodarstw maleje.

Przekształcenie infrastruktury transportowej i energetycznej po 1990r

Infrastrukturą - nazywamy podstawowe urządzenia i instytucje świadczące usługi niezbędne dla sprawnego funkcjonowania działów produkcyjnych gospodarki i zapewniające odpowiednie warunki bytowania ludności.

Po 1990 r.

Kolej - Nastąpił znaczny spadek przewozów kolejowych w Polsce, tak towarowych, jak i pasażerskich. Przewozy towarowe zmalały do około 60%, w wyniku restrukturyzacji gospodarki, a zwłaszcza ograniczenia wydobycia węgla kamiennego i produkcji ciężkich wagowo towarów. Przewozy pasażerów zmalały w wyniku recesji gospodarczej i wzrostu bezrobocia, które dotknęło szczególnie dojeżdżających koleją ze wsi do miast. Inna przyczyna był bardzo szybki wzrost liczby samochodów, które przejęły wiele ładunków, a także w dużym stopniu zastąpiły kolej w przewozach osób. Polskie Koleje Państwowe same przyczyniły się do zmniejszenia przewozów zamykając ruch na wielu drugorzędnych liniach.

Siec dróg i transport samochodowy - Należy do najbardziej dynamicznie rozwijających się gałęzi transportu lądowego w Polsce. W końcu lat 90. Polskie drogi użytkowane były przez niemal pięciokrotnie większą liczbę pojazdów niż w 1980 r. zdystansował on również transport kolejowy w przewozach pasażerskich. W 1995 r. średnia odległość przewozu 1 tony ładunku koleją wynosiła 307 km, zaś samochodami - tylko 47 km. W latach 1986-1995 znacznie wzrosła ilość eksploatowanych pojazdów samochodowych: Po 1990 r. nastąpiła modernizacja dróg polegająca przede wszystkim na ulepszeniu powierzchni. Obecnie nawierzchnie ulepszone pokrywają większość dróg publicznych we wszystkich częściach kraju.

Wzrost ruchu samochodowego wymaga budowy dróg o dwóch jezdniach - ekspresowych i autostrad. Pod tym względem Polska jest wybitnie opóźniona. Do końca 2007 roku oddano do użytku 698 km autostrad, zaś dróg oznaczonych jako ekspresowe wg stanu na grudzień 2006 w Polsce mamy niecałe 340 km.

Siec gazociągów - gaz ziemny zarówno wysokometanowy, jak i zaazotowany rozprowadzany jest do odbiorców systemem gazociągów. W Polsce istnieje około 17, 4 tys. km gazociągów przesyłowych i ponad 96,3 tys. km gazociągów dystrybucyjnych. Połączenia zagraniczne gazociągów istnieją z Ukraina i Białorusią, przez który napływa gaz z Rosji, oraz Niemiec. W 1993r zdecydowano p budowie nowego, największego gazociągu z półwyspu Jamał z północnej Rosji, przez Białoruś do Polski i Niemiec. W 1999r zakończono budowę Polskiego odcinka tego gazociągu (684km), pozwala on na znaczne zwiększenie tego gazu do Polski

Rurociągi naftowe i paliw płynnych - znaczące inwestycje w tym zakresie powstały przed 1990 roku. W latach sześćdziesiątych XX wieku powstał rurociąg naftowy „Przyjaźń”, ma on podstawowe znaczenie dla zaopatrzenie Polski w ropę naftową. Druga ważną inwestycja była budowa w latach siedemdziesiątych portu naftowego w Gdańsku, a w sąsiedztwie rafinerie naftową. Do końca 2001 r długość rurociągów do przetłaczania ropy naftowej i produktów naftowych wzrosła do 2285km

Transport wodny i śródlądowy - Po 1990 r nastąpił spadek udziału transportu wodnego i śródlądowego co jest konsekwencją spadku udziały surowcochłonnych gałęzi przemysłu. Transport wodny i śródlądowy przewozi mniej niż 1% ładunków i wykonuje około 0,5 % pracy przewozowej w tonokilometrach. W ruchu pasażerskim ogranicza się do lokalnych przewozów pasażerów

Żegluga morska - Po 1990 nastąpił spadek przeładunków w polskich portach morskich. (1980r - 61,5 mln t, 1990 - 47 mln t). Molska flota transportowa składa się w 2001r ze 110 statków, ze względów fiskalnych z tej liczby Az 86 statków pływa pod obcymi banderami.

W 1988r. zakończył służbę statek pasażerski „Stefan Batory” pływającej na linii transatlantyckiej do Ameryki. Odtąd morska żegluga pasażerska ogranicza się do promów. Tworzenie linii promowych przez Bałtyk do Szwecji, Finlandii, Dani i Niemiec podniosło rangę polskich portów i zwiększyło ruch turystyczny ze Skandynawii do Polski (przyjazdy: 1985r - 128,8 tyś, 1990 - 248 tyś, 2001 - 2219,6 tyś)

Lotnictwo - Jest najnowocześniejszym i najszybciej rozwijającym się rodzajem transportu.

W ciągu ostatnich lat liczba obsłużonych pasażerów potroiła się coraz większy w tym udział mają porty regionalne. Port Okęcie dominuje, ponad połowa obsłużonych pasażerów, na drugim miejscu jest port lotniczy Balice. W ciągu ostatnich dwóch lat liczba pasażerów na tym porcie potroiła się. Na trzecim miejscu klasyfikuje się port lotniczy w Pyrzowicach. W Polsce jest notowana najwyższa na świecie dynamika przyrostu ruchu w lotniczych portach.

Czynniki wpływające na rozmieszczenie inwestycji zagranicznych w Polsce.

Wyróżnia się najczęściej dwa podstawowe typy bezpośrednich inwestycji zagranicznych ze względu na ich motywy: zorientowane na zdobycie lub utrzymanie miejscowego rynku oraz ukierunkowane na wzrost efektywności poprzez obniżkę kosztów lub dostęp do istotnych zasobów. Badania firm inwestujących w Europie środkowej i Wschodniej potwierdzają, że najpowszechniejszym motywem są rozmiary i potencjał wzrostowy miejscowego rynku zbytu. Podjęcie produkcji w krajach stanowiących rynek zbytu zapewnia lepszy kontakt z odbiorcami, czyni firmę bardziej widoczną. Duży popyt i jego wzrost (szybszy niż w krajach UE) stanowił główny początkowy motyw zaangażowania w Polsce kapitału zagranicznego.

Jako najważniejszy czynnik decydujący o lokalizacji zakładu została uznany (przez badanych menadżerów firm zagranicznych) dobra dostępność komunikacyjna. Dogodne położenie komunikacyjne, zwłaszcza bliskość głównych dróg decyduje o lokalizacji wielu zakładów.

Drugim ważnym czynnikiem decydujący o lokalizacji jest dogodne położenie w stosunku do odbiorców.

Jako równie istotny czynnik jawi się również współpraca ze strony władz gminy. Chodzi tutaj o generalny sposób podejścia władz gminy do inwestora i jego oczekiwań oraz obsługa przez urzędy lokalne.

Wśród warunków mających znaczenie dla lokalizacji większych fabryk znajdują się ponadto cechy miejscowej siły roboczej. Najczęściej wskazywane sa w tym zakresie pozytywne postawy ludzi wobec pracy: otwartość, chęć uczenia się, oraz kultura pracy. Niewiele rzadziej są wymieniane niskie koszty pracy, dotyczy to głównie producentów odzieży, wyrobów z tworzyw sztucznych, z metalu, maszyn i urządzeń oraz sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Ponadto za ważnym czynnikiem jest również łatwość pozyskiwania wykwalifikowanej kadry, oraz wykwalifikowanych robotników.

Dostępność szerokiej informacji o terenie jest ostatnim czynnikiem oceniającym jako znaczący w ponad połowie firm, nieco rzadziej istotny wpływ wywierają bliskość przyszłej lub obecnej autostrady, niskie ceny ziemi oraz dobre warunki ekologiczne. Sprzyjające warunki ekologiczne są ważne dla inwestorów w przemyśle spożywczym, wyrobów z tworzyw sztucznych i chemicznych.

Pozostałe czynniki oddziaływają na lokalizację w niewielkim stopniu, zaliczamy do nich:

• Niewielka skłonność do strajków

• Ulgi podatkowe ze strony rządu

• Dostępność specjalnych usług dla firm

• Bliskość granicy (Czynnik ten bywa istotny dla lokalizacji niektórych zakładów, które charakteryzuje duży eksport, duże znaczenie odgrywa tutaj położenie w stosunku do granic. Większość zakładów, przy lokalizacji brano pod uwagę bliskość granicy położona jest na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce.)

• Dostępność tanich budynków

• Pozytywne doświadczenie innych firm inwestujących wcześniej w tym miejscu

• Brak wojowniczych organizacji związkowych

• Bliskość źródeł zaopatrzenia w surowce, materiały lub części

• Dostępność usług zaspakajających potrzeby pracowników firm

Czynniki lokalizacji a cechy inwestycji i inwestora

Oddziaływanie wymienionych czynników jest uzależnione od cech inwestycji i inwestora zaliczamy do nich:

• Wielkość inwestycji (do najważniejszych czynników wskazywanych przez inwestorów dużych firm zaliczamy: łatwość pozyskiwania wykwalifikowanej kadry, dostępność usług dla firm, a także bliskość autostrad)

• Spółki joint venture z polskim partnerem (współwłaściciel często decyduje o lokalizacji inwestycji w swojej miejscowości lub region jego zamieszkania)

• Pochodzenia inwestora (inwestor amerykański szczególnie duże znaczenie przypisuje dostępności szerokiej informacji o terenie, pozytywnym doświadczeniom, oraz ulgom podatkowym. Z kolei inwestorzy niemieccy uznając te czynniki nieco mnie ważne, natomiast dużo role przypisują bliskości granicy.

• Rodzaj produkcji

Przestrzenne zróżnicowanie poziomu życia w Polsce i jego przyczyny

Poziom życia - poziom zaspokojenia potrzeb człowieka wynikający z dostępności i konsumpcji dóbr materialnych i niematerialnych

Wskaźniki obiektywne np:

Wskaźniki medyczne - przeciętna liczba lat życia - Polsce południowo-wschodniej i w dużych miastach najwyższy wskaźnik. Na wielkość wskaźnika wpływa sieć medyczna + uwarunkowania kulturowe

Standard materialny - poziom przeciętnych wynagrodzeń. Polska pod względem tego wskaźnika jest mało zróżnicowana. Mazowieckie najlepiej, podkarpackie najgorzej

Standard mieszkaniowy - np. liczba izb, liczba gospodarstw na 100 mieszkańców. Największe domy w opolski, mazowieckim, podlaskim. Wciąż duża różnica miasto - wieś (kanalizacja wodociągi)

Źródła zróżnicowania:

• Granice historyczne (wyraźne Galicji i Kongresówki)

• Udział PGR

• Pracujący w rolnictwie

• Poziom wykształcenia rolników

• Poziom urbanizacji

• Przedsiębiorczość - (wysoka Polska zachodnia i obszary metropolitarne)

• Migracje

10. Geografia rolnictwa

PRZYRODNICZE PODSTAWY ROLNICTWA

Siedlisko to zespół naturalnych i sztucznych czynników zewnętrznych, które wpływają bezpośrednio i pośrednio na rośliny i uprawy.

Siedlisko rolnicze to miejsce bytowania roślin. Każda roślina ma swoje siedlisko i może się w nim rozwijać. Rośliny uprawne mają siedlisko stworzone przez człowieka. Czynniki potrzebne do bytowania rośliny to: klimatyczne (światło), glebowe, czyli edaficzne (właściwości fizyczne i chemiczne gleby, struktura, tekstura, kwasowość), topograficzne (ukształtowanie terenu), biotyczne (rośliny i zwierzęta) i antropogeniczne.

Do czynników klimatycznych zaliczamy światło. Ma ono ogromną rolę w produkcji biomasy. Źródło energii życiowej dla organizmów. Jest wynikiem promieniowania rozproszonego i bezpośredniego. Natężenie promieniowania zależy od pory roku. Największe natężenie przypada na okres wiosny (marzec - maj). Wtedy jest mała wilgotność i dużo energii dociera do powierzchni Ziemi. Spadek natężenia obserwowany jest w lecie, ponieważ jest duża ilość pary wodnej. Promieniowanie wzrasta wraz z wysokością nad poziomem morza. Światło jest potrzebne roślinom zielonym w procesie fotosyntezy. Źródłem energii słonecznej jest Słońce, zachodzą w nim procesy termojądrowe, temperatura wewnątrz jest bardzo wysoka. Wysyłane są ogromne ilości światła nadfioletowego widzialnego i podczerwonego. Ziemia tej energii dostaje stosunkowo niedużo. Część tej energii jest pochłaniana. Światło jest źródłem życia na Ziemi. Wszyscy jesteśmy dziećmi Słońca.

Fotosynteza to podstawowy element fizjologiczny, proces w którym z dwutlenku węgla, wody i składników mineralnych powstają organizmy. Związki organiczne, które powstają w procesie fotosyntezy to: aminokwasy, węglowodany, białka, tłuszcze i kwasy nukleinowe.

Fotosynteza zachodzi tylko u roślin zielonych, bo te w swoich komórkach zawierają chlorofil i dzięki temu jest możliwa asymilacja. U glonów w komórkach występują fikocjany i fikoerytetny. Fotosynteza to proces bardzo skomplikowany pod względem reakcji chemicznych. Pochodzenia fotosyntetycznego jest węgiel, ropa naftowa a także gaz ziemny, bo pochodzą pośrednio z produktów roślinnych. Rośliny wodne zwiększają zawartość chlorofilu w komórkach, może on ulec podwojeniu. Rośliny „ciągną” się do światła. W tym procesie podstawową rolę odgrywają auksyny. To są hormony wzrostu roślin, które pobudzają roślinę do wzrostu.

Łańcuch troficzny:

- rośliny zielone - producenci zdolni do fotosyntezy,

- zwierzęta roślinożerne - konsumenci I rzędu,

- zwierzęta drapieżne - konsumenci II rzędu,

- pasożyty,

- saprofagi - spożywają martwą materię organiczną.

Fotosynteza lądowa dostarcza 19 mld ton węgla rocznie, morska 188 mld ton rocznie. Łączne 200 mld ton związanego węgla rocznie.

Światło odgrywa dużą rolę w sadownictwie. W naszej strefie klimatycznej, zwłaszcza na południu, występuje złota polska jesień. Wtedy to w regionie sadowniczym (Łącko, Limanowa, Nowy Sącz) dojrzewają jabłka. W dzień jest dużo słońca, noce są chłodne. Pod skórką rozwijają się antocjany, które wybarwiają owoce.

Fotoperiodyzm jest to wpływ długości okresu oświetleniowego na rozwój rośliny.

Rośliny, pod względem fotoperiodyzmu, można podzielić na:

- rośliny krótkiego dnia (12 godzin) - rośliny z krajów z niskich szerokości geograficznych, fiołki, astry, soja, rośliny prosowate, słonecznik, ryż, ogórki;

- rośliny długiego dnia (14 godzin) - rośliny z wysokich szerokości geograficznych, jeśli dzień jest krótki to rośliny nie zakwitają lub kwitną późno, len, zboża, buraki, lucerna, ziemniaki, rzodkiew, groch;

- rośliny dnia pośredniego (12-14 godzin);

- rośliny obojętne = kosmopolityczne, mogą rosnąć wszędzie, przystosowane są do długiego i krótkiego dnia, tytoń, pomidory, gryka.

Człowiek stara się sterować światłem - uprawy często naświetla się w szklarniach przyspieszając proces wegetacji. Rolnik powinien wiedzieć jakie rośliny uprawia, bo jedne są długiego a drugie krótkiego dnia. Jeśli chce uprawiać poplon, czyli chce uzyskać dodatkową masę zieloną na paszę, to po zbiorze zbóż zasiewa te rośliny. Musi się zastanowić, czy mają to być rośliny krótkiego, czy długiego dnia. Bo ten zasiew będzie w lipcu i na początku sierpnia, a zbiór będzie w jesieni, czyli będą to rośliny długiego dnia.

W glebie źródłem ciepła są promienie słoneczne. Powierzchnia gleby działa jak kaloryfer. Barwa gleby ma także duże znaczenie. Gleby torfowe, czarnoziemy zatrzymują dużo ciepła, jasne i bielice mało.

Źródłem ciepła są także ciepłe deszcze, wody gruntowe i wody zalewowe.

Wchłanianie przez liście wody to transpiracja. W roślinach znajduje się 75-85% wody, w młodych pędach 90-95% a w pędach starych 12-20%.

Wiatr jest czynnikiem ekologicznym. Zwiększa on transpirację, ułatwia zapylenie, rozsiewanie nasion. Powoduje łamanie łodyg, źdźbeł zbożowych, rozrywanie liści, biczowanie kory, ogranicza wzrost drzew i rozwój nowych korzeni. Powoduje przenoszenie chorób np. rdza pszenicy z Kanady na Węgry i do południowej części Polski, przenoszenie szkodników np. stonka ziemniaczana (bandyta z Kanady) na przełomie lat 40. i 50. dotarła do Europy a także do Polski. Wiatr powoduje też zaspy śnieżne, zwiewa piaszczystą glebę, zwiększa ubijające działanie kropel wody. Tworzy się aby temu zapobiec różne osłony na polach.

Ukształtowanie terenu - brana jest pod uwagę wysokość nad poziomem morza, na każde 100 metrów temperatura spada o 0,56⁰C, ciśnienie o 8 - 9 mmHg, ma ono wpływ na opady oraz na siłę i kierunek wiatru.

Wysokość bezwzględna - na każde 100 metrów wzniesienia wegetacja opóźnia się o 3-4 dni, zbiory mogą być wcześniejsze lub późniejsze na różnych terenach.

Ekspozycja terenu - różne ilości energii słonecznej, może nastąpić przyspieszenie wegetacji, ilość światła maleje S - E - W - N.

Rzeźba terenu - wpływa na wiatr i opady, wystawy południowe są lepsze dla roślin mniej wrażliwych na brak wody w glebie. Na południu gleba szybciej się nagrzewa, rośliny szybciej budzą się ze snu, jest szybka wegetacja, ale też wahanie temperatur, które może spowodować uszkodzenie roślin.

Erozja gleb - żyzna gleba zdzierana jest ze stoków i grzbietów, akumulowana jest przy stok\

ODŁOGOWE SYSTEMY ROLNICTWA

W tych systemach rolę pod uprawę pozyskuje się po wypaleniu dzikiej roślinności, najczęściej lasu. Po wypaleniu przez krótki czas na tym terenie uprawia się. Kiedy wyczerpie się zasobność gleby, pozostawia się ja odłogiem dopóki nie odzyska naturalnej żyzności.

Taki system można nazwać odłogowo - wypaleniskowym. Występowanie tego systemu zależy od warunków przyrodniczych ( musi to być obszar, gdzie masa roślinna szybko się odradza ), gęstości zaludnienia i poziomu organizacyjno - technicznego rolnictwa. Technika uprawy jest bardzo prymitywna, odbywa się przy pomocy prostych narzędzi. Takie systemy można spotkać w strefach leśnych, gdzie jest mała gęstość zaludnienia i niski poziom organizacyjno - techniczny rolnictwa. Istotą tego systemu jest to, ze na obszarze leśnym wybiera się działką do krótkiego użytkowania. Wiąże się z tym rozproszenie pól, ciągła wędrówka z tą uprawą. Po zakończeniu uprawy na pole wkracza las.

Kolejność prac w systemie leśno - odłogowym. Najpierw wybiera się kawałek gruntu, po pewnych roślinach określa się czy jest to siedlisko zasobne, czy ma dobre warunki wodne. Następnie usuwa się dziką roślinność ( ręcznie lub obkorowuje się drzewa ) a następnie wypala się ją. Popiół użyźnia glebę. Kolejną pracą jest przygotowanie ziemi pod uprawę, zasiew rozpoczyna się wtedy, gdy spadną deszcze i ochłodzą wypalony teren. Ostatnią pracą jest spulchnianie gleby przy pomocy kija kopieniaczego i odchwaszczanie, następnie sadzenie. Na tych polach uprawia się rośliny korzeniowe i bulwiaste: maniok, bataty, które dostarczają węglowodany, rośliny ziarniste: zboże, ryż, proso, sorgo, które dostarczają węglowodany i białka oraz rośliny przyprawowe.

Te wszystkie rośliny uprawiane są na jednym polu i są tak rozmieszczone, że nie konkurują ze sobą. Ich korzenie sięgają do różnej głębokości. Te śródleśne poletka są wyrazem chaosu. Ich kształt jest nierównomierny. Pomiędzy polem a lasem nie ma wyraźnej granicy. Zasiewy są chronione przed chwastami a także przed zwierzętami roślinożernymi i ptakami. Uprawa takich pól trwa krótko, zwykle 1-3 lat. Z czasem pojawiają się chwasty, wymywane są składniki, ziemia jest wyjaławiana. Powrót uprawy na to samo miejsce następuje po wielu latach. Wobec ciągłej wędrówki ludzie nie budują stałych siedzib lecz tylko ziemianki i szałasy.

System zaroślowo - odłogowy powstaje po przekształceniu systemu leśno - odłogowego. Pola stykają się ze sobą, powrót uprawy na dane pole jest przewidziany. Zarysowane są granice pól i użytków. Prawo własności gleby. Stosowana jest motyka i łopata. System ten może się przekształcić w trawiasto - odłogowy. Wypalana jest w nim trawa. System ten reliktowo występuje w Afryce, na wyspach Pacyfiku, Ameryce S i SE, Azji S i SE. W połowie XIX wieku były reliktowe formy w Europie, Rosji, Finlandii oraz w krajach Basków.

Wypalanie jest nonsensem. Jedne gatunki roślin szybko odrastają inne wolniej. Giną zające, ptaki, gady, płazy. Trawy mają zdolność krzewienia się, co ułatwia im odradzanie, źdźbła nie odrastają. Na łąkach jest dużo roślin, które wchodzą w skład paszy dla zwierząt, zawierają lekarstwa.

Wypalanie trawy to niszczenie bioróżnorodności.

UGOROWE SYSTEMY ROLNICTWA

Systemy ugorowe mają ograniczony okres odpoczynku gleby. Zwykle stosuje się rolnictwo mieszane. Uprawia się rośliny i hoduje zwierzęta na jednym polu. Uprawa trwa bardzo krótko, zwykle 1 rok. Potem pole pozostawia się na rok, aby ugór zregenerował się. Ugór wykorzystuje się do wypasu zwierząt, które dostarczają nawóz. Najważniejszą cechą ugoru jest magazynowanie wilgoci w glebie. System ugorowy pochodzi z Bliskiego Wschodu i wiązał się z uprawą zbóż. Na części ugoru uprawiano rośliny motylkowe z czasem len i lucernę. Razem z uprawą rozwijały się narzędzia. Młócenie zbóż odbywało się w bardzo prymitywny sposób: zboże leżało na ziemi, po nim przebiegały zwierzęta lub jeżdżono saniami. W systemie ugorowym bardzo wyraźne były granice. Pola były wyrównane i zasiane jednym gatunkiem. Do uprawy używano płaskie tereny np. dna dolin. Na terenach stromych stało się to możliwe po terasowaniu stoków. Terasy powstały na Bliskim Wschodzie, w Indiach, i wyspach Pacyfiku.

Dry farming ----- sucha uprawa

System ten stosowany był na obszarach suchych. W rolnictwie była bardzo ważna uprawa ugoru - ważne było magazynowanie w glebie wody opadowej. Kiedy woda była zgromadzona trzeba było ją zabezpieczyć w glebie przed wyparowaniem. Spulchniano wierzchnią warstwę gleby, odchwaszczano. Celem ugoru w dry farming było przechowywanie i gromadzenie wody w glebie. Wypas zwierząt odbywał się na odległych użytkach zielonych, bo obornik rozluźniał już luźną glebę. W suchych, bezleśnych obszarach nawóz był wykorzystywany na opał. Na części ugoru uprawia się rośliny strączkowe, to tzw. zielony nawóz.

Fazy dry farming:

1. orka w celu zwiększenia pojemności sorpcyjnej gleby,

2. opad - gleba magazynuje wodę,

3. spulchnianie gleby - przeciwdziałanie parowaniu,

4. uprawa roślin.

Uprawa dry farming jest stosowana w basenie Morza Śródziemnego, Europie, Afryce, znaczne tereny ZSRR ( kołchozy na pograniczu pustyń ). Obecnie stosowana jest w USA. Przy niskich nakładach raz na dwa lata uzyskuje się plon.

TRÓJPOLÓWKA

Trójpolówka, czyli system trójpolowy ma duże znaczenie historyczne. Z niego wywodzą się dzisiejsze systemy płodozmianów. System trójpolówki wywodzi się ze zmianowania dwuletniego. Istotą tego systemu była równocześnie uprawa roślin zbożowych jarych i ozimych oraz ugoru, który był uprawiany i użyźniany. Na ugorach i ścierniskach wypasano zwierzęta. Pojawiły się lepsze narzędzia orna - pług. Siew był ręczny, zbiór zboża sierpem (wysoko ścinano, słoma schła na polach, potem kryto nią dachy). System ten wymagał regularnego układu pól, blisko ludzkich siedlisk. Dużą rolę odgrywały łąki i pastwiska. Łąki dawały siano, paszę dla zwierząt. Pastwiska wypasano wspólnie, łąki uprawiano indywidualnie. System trójpolówki wydzielił zagrody, działki, pole podzielono na 3 niwy - ugór, ozimina i jare. Pierwotne rolnicy mieli jednakowe pola.

Trójpolówka uregulowana - 3 niwy, stopniowa zmiana niw, podział podłużny a potem poprzeczny, niwy oddzielone miedzami, przymus uprawy - każda niwa miała być jednakowo uprawiana, wypas zwierząt był czynnikiem hamującym.

Trójpolówka indywidualna - brak niw i przymusu uprawy, były łany - podłużne pasma od centrum wsi, wzdłuż łanów drogi a nie miedze, na polu ozimym rosło żyto, pszenica, na polu jarym - owies, uprawiano rośliny strączkowe bób, groch, soczewicę, nie znano roślin okopowych i sadowniczych ( rzepa była pierwszą rośliną okopową ), system chowu zwierząt - nawoziły rośliny a te były dla nich paszą - był to ścisły związek.

Trójpolówka była podstawą w rozwoju rolnictwa. Do połowy XX wieku stosowana była w Szwajcarii i w Niemczech, lata 60. XX Polska ( województwo białostockie

SYSTEMY CHOWU ZWIERZĄT

Zwierzęta żyły w stanie wolnym, a potem człowiek zaczął je udomawiać. Pierwsze udomowione zwierzęta to pies, świnia, kura. Po przejściu rolnictwa z wegetatywnej do nasiennej formy udomowiono kozy, owce, bydło. Następnie udomowiono konie, wielbłądy, bawoły, renifery a na końcu kaczki i gęsi. Z Ameryki pochodzi indyk, lama, alpaka, świnka morska.

Wyróżnia się 4 systemy chowu zwierząt:

1. przydomowy - system bardzo dawny, zwierzęta były ściśle związane z ludźmi, mieszkały przy ludzkich siedzibach,

2. pastwiskowy - zwierzęta wypasano, korzystały one z naturalnych pastwisk, człowiek korzysta z produktów tych zwierząt, wędrowano ze zwierzętami w celu znalezienia pastwisk,

3. oborowo - pastwiskowy - zwierzęta część roku przebywają w oborach, a gdy jest możliwość to są wypasane,

4. oborowy - zwierzęta znajdują się w oborach, tam są dokarmiane, produkują np. jaja, mleko, gdy produkcja się skończy to są przeznaczone na rzeź.

Pasterstwo koczownicze - nomadyzm

Pasterstwo to było związane z ogromnymi obszarami stepów w Chinach, Azji Środkowej, Afryce, na półwyspie Arabskim, w Indiach a także na północy po Europę i Azję. W Azji i Afryce stepy poprzegradzane były pustyniami. W klimatach ostrzejszych była przerwa we wzroście roślin. Nie wszystkie rośliny wzrastały w tym samym okresie. Pierwszymi koczownikami byli Scytowie i ludy Indoeuropejskie. To oni pierwsi użyli koni. Ludy te obaliły cywilizacje oparte na systemie osiadłym. Była częsta ekspansja. Pasterstwo koczownicze polegało na stałych wędrówkach, brak był stałych siedlisk. Pasterze wędrowali z rodzinami i z dobytkiem, w miejscach wypasu organizowali przenośne pomieszczenia, namioty i jurty. Duże stepy z bujną trawą stanowiły korzystne warunki do życia, suche obszary nie były korzystne. Chów zwierząt był bardzo prosty, swoboda w rozmnażaniu zwierząt. Nie trzeba było dodatkowego pożywienia dla zwierząt, ludzie musieli pilnować tylko stad. Postój odbywał się tam, gdzie spadły opady i pojawiła się trawa. To ekstensywna (bez nakładów) forma chowu zwierząt. Dochody stanowiły minimum. Ograniczono chów owiec i kóz, bo nie umiały one wygrzebywać pokarmu spod śniegu. Konie umiały. Dużą rolę odegrały one w Azji Środkowej. Był to środek transportu, dawał mięso oraz mleko. W wyniku rozwoju samochodów karawany tracą znaczenie. Rząd chce nakłonić Nomadów do osiadłego trybu życia. Plemiona koczownicze napotykają na przeszkody ze strony państwa.

Pasterstwo wędrowne ----- transhumancja

Pasterstwo to jest związane z istnieniem górskich pastwisk letnich i zimowych nizinnych. Tylko część ludzi wędruje, reszta to osiadli rolnicy. Odbywa się wypas małych zwierząt - owce i konie, bo one łatwiej znoszą wędrówkę. System rozwinął się na półwyspie Bałkańskim, w Pirenejach i w Apeninach.

Transhumancja wstępująca - stado powyżej, ludzie są w dolinach.

Transhumancja zstępująca - właściciel mieszka w górach, zwierzęta są wypasane w dolinach.

Transhumancja podwójna - właściciele mieszkają na gęsto zaludnionych terenach, wypas między pastwiskiem letnim a zimowym.

LETNIE PASTERSTWO GÓRSKIE

Letni wypas odbywa się na górskich pastwiskach. Zimą zwierzęta przebywają w osiedlach w pomieszczeniach i żywią się paszą. Wiosną pasterze je wyprowadzają do gór, na hale. Taki system jest korzystny dla przeludnionych obszarów przygórskich. Hoduje się owce, kozy i bydło. Jest to chów mieszany. Pasterstwo w Alpach obejmuje chów bydła i owiec. Bydło wypędza się niżej, na gleby bardziej zasobne. Bydło już dawno zeszło ze stromych stoków na niżej położone pastwiska. Na alpejskich halach zostały owce. Ludzie przenoszą się do miast. Kraje alpejskie chcą zatrzymać w górach ludność rolniczą, żeby te obszary nie stały się martwe ( rolnicy to gospodarze, stróże gór ). To oni pielęgnują krajobrazy górskie, produkują zdrową żywność. Rolnictwo szwajcarskie to rolnictwo drobnotowarowe ( szczególnie w górach ). Często gospodarze mają inne źródła zatrudnienia ( latem praca w gospodarstwie ). To intensywne gospodarowanie. To przyczynia się do nadprodukcji w rolnictwie np. wysoka mleczność krów; nie ma na to zbytu, mleko jest limitowane. Każdy producent ma przydzieloną kwotę produkcji, czyli limit. Nadwyżki można sprzedać, ale uzyskuje się 1/5 ceny za mleko. Zimą właściciele gospodarstw zajmują się obsługą ruchu turystycznego (obsługa wyciągów narciarskich, palacze). U nas część ludności górskiej pracuje z końmi w lasach, a w Alpach tylko do celów sportowych używa się koni. Nie ma też zaprzęgów konnych w lesie, bo praca jest zmechanizowana. Zrywka drewna odbywa się przy pomocy helikoptera - jest to bardzo szybka praca. To skuteczny sposób przeciwdziałaniu dewastacji siedlisk leśnych, nie niszczy się runo, podszyt, młode drzewostany. W koleinach po ściąganych drzewach gromadzi się woda, co prowadzi do erozji gleby. Do budowy domów także używa się helikoptera. W Alpach jest sporo użytków kośnych, uzyskuje się dużo siana. Część jest spasana na miejscu, a resztę transportuje się w dół wykorzystując wyciągi linowe. Na dole ładowane są na platformy i odwożone. Tym sposobem transportuje się też drewno. Szałasy w górach pustoszeją mimo wypasu na halach. Dawniej szałasy tworzyły zespoły, dziś są porozrzucane, mają inny styl, kryte są innym materiałem. Wszystko niszczeje. Próbuje się podtrzymać ta zabudowę - w niektórych szałasach urządza się pomieszczenia dla letników.

Hale były dawniej intensywnie użytkowane. Mają wielu właścicieli, wkracza tam własność gminna. Pasterze przenieśli się do miast. Nikt już nie konserwuje szałasów.

Wypasanych w Alpach owiec nie użytkuje się na mleko tylko na mięso. Owce wypędza się na hale i tam są pozostawione. Pastwisko oddziela się ogrodzeniami lub elektryzowanymi siatkami - uniemożliwiają rozpraszanie owiec na sąsiednie pastwiska. To zapobiega konfliktom między hodowcami bydła i owiec. Opiekun stada dogląda od czasu do czasu owiec, kontroluje zasoby paszy, stan zdrowia zwierząt i stan wody. Na wiosnę owce są wypędzane coraz wyżej, siatki przestawia się co kilka tygodni. U nas nie ma takich siatek. Są one zrobione ze sztucznego tworzywach o oczkach 10x10 cm, poziome włókna są elektryzowane, w nie wplecione są druciki miedziane. Jest to tzw. elektryczny pastuch. Siatka ma wysokość 1 metra, oczka wyżej są większe, mocuje się siatkę na słupkach. Na końcach ogrodzenia są elektryzatory bateryjne, które wysyłają impulsy z określoną częstotliwością. Natężenie prądu jest niskie, następuje chwilowe porażenie.

W owczarniach wykorzystuje się elektryczne dojarki. Wypas owiec prowadzi właściciel lub dzierżawca hali. Na hali urządza się mechaniczną dojarnię, dojrzewalnię serów. Produkcja serów odbywa się zgodnie z wymogami sztuki serowarskiej na miejscu. Te sery produkowane w górach mają dużą wartość, bo mleko jest wysokiej jakości.

Mówiąc o Alpach mówimy o koegzystencji rolnictwa, turystyki i gospodarki. W Szwajcarii wiele gospodarstw jest przy ośrodkach turystycznych. Zapach może drażnić turystów (obory, zbiorniki na gnojowicę). Między gospodarstwami a ośrodkami są łąki nawożone gnojowicą, w pobliżu są ścieżki asfaltowe dla turystów - nikomu to nie przeszkadza. W Polsce turyści przeciwstawiają się temu (Bieszczady). Środowisko jest czułe. Społeczeństwo wykształcone musi sobie zdawać sprawę, skąd pochodzi zagrożenie.

Letnie pasterstwo w Tatrach.

Dawniej było ono bardziej rozwinięte. Owce wypasano pod opieką bacy i juhasów. Teraz owce schodzą z gór. W latach 90. rezygnowano z ornej uprawy ziemi, wynikało to z cen maszyn i usług. Dotykało to małych gospodarstw, na których siła pociągową był koń, czyli tanie było jego utrzymanie. Użyczano do uprawy swoje ziemie sąsiadom. Zaspokajano głód. Obecnie owce są wypasane w pobliżu zagród pod opieką bacy i juhasów. Wcześniej owce wypasano na Kalatówkach, w Dolinie Chochołowskiej i Dolinie Kościeliskiej. Lata 70. XX wieku przyniosły ustawę o wyeliminowaniu wypasu owiec w obu dolinach. Właściciele hal i pól toczyli spór z Tatrzańskim Parkiem Narodowym, ponieważ zostali wywłaszczeni z tych terenów. Aktywna jest Witowska Wspólnota Leśna, która za własne pieniądze wykupowała lasy.

HOLANDIA

Holandia to mały, ale wyjątkowy kraj. Bóg stworzył świat z wyjątkiem Holandii, Holandię stworzyli Holendrzy. Holandia to kraj polderów, krów i tulipanów. Holandia ma długa linię brzegową z morzem Północnym, kończą tu bieg trzy rzeki Ren, Moza i Skalda. Holandia stała się potęgą morską i kolonialną. 1/3 obszaru kraju stanowią łąki i pastwiska. W kraju są liczne budowle melioracyjne - kanały, groble, śluzy. 1/3 obszaru i co 2 ha to użytki zielone.

W 1953 roku w Holandii wystąpił sztorm o bardzo dużym natężeniu, przerwał wały morskie, spowodował gwałtowną powódź. 200 tyś ha ziemi zostało zalane, ponad 1800 osób poniosło śmierć, zniszczonych zostało ponad 50 tysięcy budynków, dziesiątki tysięcy zwierząt zginęło. W 1958 roku przyjęto plan Delta, który zakładał przecięcie ramion rzek potężnymi zaporami o długości 38 kilometrów. Budowa trwała do lat 70. Nastąpiły protesty obrońców środowiska - gatunki ryb i ostryg narażone są na wyginięcie. Pracę wstrzymano. W 1976 roku doszło do kompromisu - budowa zapory ruchomej. W 1986 roku została uruchomiona prze króla Holandii tama między dwoma sztucznie usypanymi wyspami.

Holandia była krajem kolonialnym. Na jednego Holendra pracowało kilkudziesięciu niewolników. Rolnictwo w Holandii jest bardzo wysoko rozwinięte. Pod względem wydajności zajmuje ono I miejsce na świecie. Jeden rolnik z Holandii wyżywi 112 osób. Holandia jest krajem samowystarczalnym. Pod względem eksportu zajmuje II miejsce, po USA. Dużą rolę odgrywa też hodowla zwierząt. Krowy są wpisane do ksiąg zarodowych. 2/3 t krowy holsztyńsko - feyzyjskie, 7 - 8 tyś l mleka na rok. Ale są też takie krowy, co dają 20 - 30 tyś l mleka na rok. Z jednego ha pastwiska Holendrzy otrzymują 9,5 tyś l mleka. Obory wyłożone są kafelkami, są w ich urządzenia techniczne, dojarki elektryczne, mleko przechowywane jest w specjalnych lodówkach, są maszyny do karmienia i picia. Holenderskie krowy są czyste. Jest pomnik krowy karmicielki.

Ziemia w tym kraju to dobro deficytowe. Na łąkach rosną lepsze trawy, wyprodukowano nasiona, ale nie ma gdzie ich siać. Wypożycza się od sąsiadów pola. Holandia eksportuje nasiona do 40 państw. Jest to zarobek. Holenderskie kwiaty są „klombem Europy”. Udział w handlu kwiatami to 60%, I miejsce na świecie.

Poldery to tereny osuszane i wykorzystywane rolniczo. Pierwsze poldery to XV - XVII wiek.

Holandia to kraj tulipanów. Duże znaczenie mają rośliny cebulkowe. Na początku XVII wieku była tulipomania - ceny cebulek przekraczały parokrotnie cenę kamienicy ( jedna cebulka 3000 guldenów a kamienica 700 guldenów ). Jest 90 odmian tulipanów. Łatwo jest zdobyć zagraniczne rynki.

Keukenhof pod Aalsmeer - jest symbolem cebulkowej Holandii, park kwiatowy został założony pół wieku temu, nazwa oznacza kuchenny dwór. Jest to uczta dla oka. Raduje turystów. W 1949 roku właściciel przekazał ten teren pod uprawę roślin cebulkowych. Powstał kwiatowy raj. Bramy raju są otwarte od połowy marca do 20 maja. 6 mln cebulek. Rabaty wkomponowane są w krajobraz parku, są tam place zabaw dla dzieci, dla dorosłych, strumyki i jeziora. W Holandii organizowane są giełdy kwiatowe. Wskazówka zegara przesuwa się od najniższej do najwyższej ceny. Na giełdzie jest duże skupienie ludzi. Transakcje dokonywane są przy pomocy zegarów aukcyjnych. Obserwuje się tylko próbki kwiatów. Panuje duże zaufanie. Ogromna mobilizacja służb ( szczególnie transportowych ). Elektroniczne zegary automatycznie rejestrują kupującego i odliczają pieniądze od jego konta. Obecnie odchodzi się od zegarów aukcyjnych, choć nie ma ich czym zastąpić. W ciągu jednego dnia zawieranych jest około 50 tysięcy transakcji dzięki zmechanizowanemu sposobowi.

GŁÓD NA ŚWIECIE

Robert Maltus (1766-1834) - profesor historii, ekonomii, pastor angielski, zwrócił uwagę na problem głodu na świecie. Przyrost produkcji rolnej ma tempo przyrostu arytmetycznego (1,2,3) a przyrost ludności ma tempo wzrostu geometrycznego (1,2,4,8). W pewnym momencie zabraknie dla ludzi pożywienia. Apokaliptyczna wizja, ale ta teoria ciągle powraca.

Po II wojnie światowej w latach 60. 2/3 głoduje lub źle się odżywia. 0,5 mld głoduje a 1 mld źle się odżywia. Głód doprowadził do śmierci więcej ofiar niż wszystkie wojny i epidemie.

Największe klęski głodowe:

1. Egipt, za czasów I faraona, Nil nie wylewał przez kilka lat,

2. Rzym, 1440 pne, wygłodzony lud popełnił zbiorowe samobójstwo,

3. średniowiecze, susze i powodzie, 1 milion głodujących,

4. XVI, Francja, głód przez 13 lat,

5. XVII, Francja, głód przez 11 lat,

6. 1946 rok, głód ziemi w Indiach, 1 milion zmarło,1876, Indie 5 milionów głodujących,

7. XIX, Rosja, głód przez 40 lat,

8. XIX, wiele Chińczyków głodowało, Indie 5 mln,

9. 20/30 XX, w wyniku stalinowskich rządów, kolektywizacji wsi, wywozu do łagrów, skrajny głód, brak kontyngentów.

Kapuściński R. Opisał tragiczny los Ukrainy w „Imperium”.

Profesor Eberhard opisał skutki głodu na Ukrainie na żyznych glebach.

Pomimo znakomitych warunków do rozwoju rolnictwa reżim stalinowski doprowadził do głodu a nawet do przypadków kanibalizmu.

Demografowie obliczyli, że przed okresem głodu przyrost ludności był dość duży. Według 3 wersji różnych autorów zginęło 4,5, 5, 7 milionów ludzi.

Jednym z najniebezpieczniejszych jest głód białkowy. Minimalne zapotrzebowanie to 60 g na osobę. 7 gram białka zwierzęcego zawiera egzogenne aminokwasy. Ostry niedobór białka: Ameryka S i Afryka. Częsty powód śmierci dzieci do lat 3 (50%), niedobór jest też szkodliwy dla dorosłych. W Afryce niedobory białek są z pokolenia na pokolenie - ograniczona sprawność fizyczna i umysłowa. Trudno jest wykształcić traktorzystę, bo jest nie rozwinięta kora mózgowa. Jest niewiele obszarów, gdzie spożycie białka na osobę jest zadowalające -90g.

Wysoka otyłość występuje w USA i Wielkiej Brytanii. Minimalna dawka kalorii jest trudna do określenia, bo w różnych miejscach jest różne zapotrzebowanie. W północnych obszarach >2000 (2400 - 2500 kcal), w cieplejszych rejonach czasem nawet 400 kcal wystarczy.

Zwiększenie produkcji żywności może nastąpić przez: rozmnożenie obszarów uprawnych, zwiększenie wydajności z jednostki powierzchni, zasoby morskie a także przez efekty hodowlane, inżynierię środowiska, czyi metodami nieklasycznymi.

11% obszaru lądowego to grunty orne, 35% to nieużytki rolne z obszarem trawiastym, półpustynne, łąki i stepy, 6% gruntów ornych jest w Afryce. Świat traci użytki rolne na rzecz innych for, po 1 ha w wyniku zasolenia i degradacji, a po 6 ha w wyniku erozji. Na przełomie lat 70. i 80. zwołano konferencję w Nairobi, 90 przedstawicieli z różnych krajów pod nadzorem ONZ. Omówiono przyczyny pustynnienia świata i procesy zapobiegania. W wyniku pustynnienia powstają straty w produkcji rolnej około 26 miliardów dolarów na rok. Potrzeby finansowe na zatrzymanie to 4,5 miliarda dolarów na rok. W ciągu 20 lat udałoby się to pustynnienie opanować. Gdy się t nie uda to za 20 lat straty będą wynosić 520 miliardów dolarów.

Tereny rolnicze są przejmowane na cele nie rolnicze takie jak komunikacja, hałdy, wysypiska. W Japonii na 1 osobę przypada 4 ary użytków rolnych, w Belgii 9 arów, na świecie 33 ary, a w Polsce 40 arów. Najwięcej powierzchni zajmuje szybka komunikacja. W USA jest 150 milionów aut, na zaparkowanie ich potrzeba 1 milion hektarów, czyli czterokrotną powierzchnię Luksemburga.

Światu pozostaje:

1. intensyfikacja: w Azji NE występują obszary, gdzie gospodarka rolna jest wielkości naszego podwórka, z niewielkiego pola plony żywią całą rodzinę; rolnictwo USA i zachodniej Europy jest wysoko intensywne, bo umasywniane; wysokie plony wymagają dużego nakładu pracy,

2. mechanizacja: w krajach biednych jest wysoki nakład pracy ręcznej; 70% rodzin rolniczych uprawia ziemie łopatą,

3. nawożenie,

4. walka ze szkodnikami: kilkanaście % plonów ginie na świecie, 20% w Europie, 1/3 w krajach trzeciego świata,

5. nawadnianie,

6. postęp techniczny,

7. postęp w pracach hodowlanych,

8. wykorzystanie morza - 2,3 % żywności,

9. inżynieria genetyczna: biotechnologia proponuje rośliny o wysokiej zdolności fotosyntetycznej; rośliny w Polsce 0,5%, glony 20-25%; są rośliny tolerujące zasolenie.

W UE żywność modyfikowana nie jest tolerowana, natomiast w USA jest tolerowana. Na 90 milionach hektarów jest ona uprawiana ( bawełna, ryż, soja ).

Rolnictwo ekologiczne, ekorolnictwo, alternatywny dla rolnictwa konwencjonalnego system gospodarowania, który aktywizując przyrodnicze mechanizmy - poprzez stosowanie środków naturalnych, nieprzetworzonych technologicznie - zapewnia trwałą żyzność gleby, zdrowotność zwierząt, nie zatruwa środowiska a przy tym pozwala produkować wysokiej jakości, zdrowe produkty rolnicze - żywność ekologiczną.

Zasady stosowane w ekorolnictwie [edytuj]

To jak ważne są technologie stosowane w rolnictwie uświadomiły wszystkim powszechnie stosowane środki ochrony roślin i nawozy sztuczne. W wyniku badań okazało się że po ich stosowaniu produkty spożywcze zawierają nadmierne ilości trucizn i związków w organizmie często przerabianych na substancje rakotwórcze i trujące. W pierwszej kolejności zwrócono uwagę na odżywianie dzieci ale wkrótce, w wielu krajach, zapanowała moda na zdrową żywność uzyskiwaną w gospodarstwach ekorolniczych. Metody uprawy roślin oraz chowu zwierząt gospodarskich stosowane w ekorolnictwie w znacznie większym stopniu, w porównaniu z konwencjonalnym rolnictwem, uwzględniają wymagania ekologii. Dąży się tu do zmniejszenia obciążenia środowiska naturalnego, jakie może powodować przemysłowa produkcja na wielkich farmach. Oznacza to z jednej strony redukcję ilości używanych produktów przemysłowych (maszyn i środków chemicznych, itp.), jak również przetwarzanie i wykorzystanie wszystkich odpadów (gnojowicy, obornika, kompost, itp.) na terenie gospodarstwa, dzięki czemu gospodarstwo ekologiczne jest w znacznym stopniu samowystarczalne. Stopniowo wykluczano stosowanie nawozów mineralnych, pestycydów, regulatorów wzrostu i syntetycznych dodatków do pasz. Opracowano wiele technologii rolniczych działających zgodnie z prawami przyrody. Stopniowo ustaliły się ostre standardy i za gospodarstwa ekorolnicze dziś uznaje się te w których:

1. nie stosuje się chemicznych środków ochrony roślin (pestycydów, fungicydów, herbicydów itd.), w celu zwalczania chorób, szkodników i chwastów wykorzystując w tym celu przede wszystkim prawidłowy płodozmian oraz metody biologiczne i agrotechniczne,

2. nie stosuje się wielohektarowych monokultur za to prowadzi się uprawy w systemie mozaikowym, na niewielkich poletkach, oddzielonych od siebie uprawami osłonowymi oraz barierami z drzew i krzewów dającymi schronienie naturalnym sprzymierzeńcom rolnika (ptakom i owadom zjadającym szkodniki) i poprawiających mikroklimat,

3. w terenie uprawnym pozostawia się zbiorniki i cieki wodne a nawet buduje nowe zamiast stosowanej dotychczas totalnej melioracji,

4. monokultury wyczerpujące jednostronnie gleby są stosowane w wydłużonych cyklach płodozmianowych (nawet kilkunastoletnich),

5. powszechnie stosuje się nawozy zielone, szczególnie z roślin motylkowych co w połączeniu z kompostem, obornikiem i przy udziale wapnowania pozwala utrzymać strukturę i żyzność gleby na prawidłowym poziomie.

6. używa się maszyn i narzędzi chroniących glebę, poprawiających jej strukturę, oszczędzających energię; elementarna zasada ekologicznej uprawy roli brzmi: płytko orać, a głęboko spulchniać, chodzi o to, aby nie odwracać gleby, ponieważ niszczy to naturalną stratyfikację mikroorganizmów glebowych,

7. przygotowuje się siano i kiszonki zgodnie z prawidłowościami biologicznymi,

8. w odżywianiu zwierząt hodowlanych nie stosuje się substancji czynnych takich jak antybiotyki, hormony a stosowana pasza pochodzi z własnego gospodarstwa (o znanych właściwościach),

9. zwierzęta hoduje się w tak zwanym systemie ściółkowym w efekcie powstaje obornik a nie gnojowica.

Niektóre tereny już się nie nadają do prowadzenia gospodarki naturalnej - są zbyt zdegradowane. Ziemia położona przy drogach zawiera zbyt dużo ołowiu, w innych miejscach występuje zbyt duży opad zanieczyszczeń z pobliskich zakładów przemysłowych.

Korzyści [edytuj]

Produkcja ekorolnicza jest bardziej zróżnicowana bowiem gospodarstwo ekologiczne nie może wyspecjalizować się wyłącznie w uprawie roślin bądź hodowli, stosowanie monokultur jest wykluczone. Aby uzyskać zamknięty obieg materii organicznej rośliny są spożywane przez zwierzęta, a te przetwarzają pożywienie w nawóz i cykl się zamyka. Małe poletka i brak chemii powodują że produkcja naturalna jest mniej wydajna i bardziej czasochłonna. Dlatego plon podstawowych ziemiopłodów z gospodarstw prowadzonych metodami ekologicznymi jest nieco niższy (o około 1/3) w porównaniu z plonami z gospodarstw konwencjonalnych. Ponadto jednostkowe koszty produkcji są wyższe niż w konwencjonalnych gospodarstwach, przez co ceny zbytu bywają tu 2-3 razy wyższe. Jednak są ludzie i zakłady gotowe płacić więcej i mieć gwarancję otrzymywania produktów spełniających standardy zdrowia i ekologiczności. Ekorolnictwo w pewnym stopniu zmniejsza zjawisko bezrobocia na wsi. Mniejszą mechanizację zastępuje się dodatkową pracą ludzi. Gospodarstwo naturalne może być podstawą bazy noclegowo-żywieniowej dla rodzinnego przedsiębiorstwa turystycznego. Nie mniej ważne jest przetwórstwo żywności. Zastosowanie tradycyjnych technik konserwacji często pozwala na produkcję lokalnych wyrobów. Jeżeli uruchomiona zostanie sieć dystrybucji, możliwe jest sprzedawanie własnych przetworów jako luksusowych produktów ekologicznych. Tak pomyślane kompleksowe usługi, zwłaszcza w okolicach atrakcyjnych turystycznie, dla wielu rodzin stanowią intratne źródło utrzymania. Ekorolnictwo zapewnia biologiczną samoregulację, stosuje metody ochrony gleby, wody a także krajobrazu, czego efektem są produkty rolne o wysokiej jakości biologicznej. Ograniczona ingerencja człowieka w ekosystem gospodarstwa powstrzymuje proces degradacji siedliska rolniczego. Obszary upraw ekologicznych pozwalają przetrwać wielu gatunkom i stanowią ważne ośrodki ekspansji tych organizmów na okolicę. Urozmaicają one krajobraz, poprawiają mikroklimat, są też wzorcem prawidłowych zachowań dla mniej uświadomionych ekologicznie sąsiadów.

Rozwój ekorolnictwa [edytuj]

Koncepcja rolnictwa ekologicznego wywodzi się z krajów wysoko uprzemysłowionych, gdzie produkcja rolnicza jest szczególnie rozwinięta, istnieją więc nadwyżki produktów rolnych i jest w czym przebierać. Ponadto ruchy ekologiczne i uświadomienie społeczeństwa ma tu duże znaczenie. Idee realizowane w rolnictwie ekologicznym wywodzą się z różnych filozofii i przyjmują różne formy społeczne i ekonomiczne.

W Niemczech, w kraju wysoko uprzemysłowionym, rozwinęły się bardzo silnie różne kierunki rolnictwa ekologicznego, wyróżnia się tu między innymi rolnictwo biodynamiczne i rolnictwo organiczno-biologiczne. W roku 1989 w związkach rolnictwa ekologicznego zrzeszonych było 0,31% ogólnej liczby rolników, czyli 2330 gospodarstw.

Również w Polsce mamy do czynienia z powstawaniem stowarzyszeń i klubów propagujących idee ekorolnictwa, coraz większa liczba gospodarstw preferuje agrotechnikę opartą na zasadach rolnictwa naturalnego produkując żywność ekologiczną. Od czasu powstania Ekolandu (1989) wprowadzono pierwsze kontrole i certyfikaty dla produktów ekologicznych. Od maja 2004 r. certyfikaty przyznawane polskim produktom ekologicznym spełniają normy unijne - przekształcanie gospodarstw konwencjonalnych trwa dwa-trzy lata i wiąże się z przyznaniem specjalnych ekodotacji. Obecnie około 1% polskich upraw rolnych to uprawy ekologiczne. Do najważniejszych elementów strategii rozwoju polskiego rolnictwa ekologicznego należy zaliczyć: - dostosowanie produkcji rolniczej do zmieniających się warunków klimatycznych - zmiany programów melioracji i nakierowanie ich na nawodnienia - zmiany metod agrotechniki: ograniczenie zużycia środków chemicznych, propagowanie stosowania kompleksowych nawozów mineralnych - ograniczenie ścieków, np. z ferm hodowlanych bezściółkowych - poprawę stanu sanitarnego obszarów wiejskich: usuwanie i utylizację odpadów, kompostowanie i segregację odpadów; budowę kanalizacji zbiorczych i oczyszczalni ścieków co powinno poprawić stan czystości wód powierzchniowych i podziemnych -wprowadzenie atestowania żywności, bez czego rozwój rolnictwa produkującego bezpieczną żywność nie jest możliwy.

System kontroli w rolnictwie ekologicznym [edytuj]

Dla konsumenta bardzo istotne jest to, że wszyscy producenci ekologiczni, zarówno rolnicy, jak i przetwórcy, dobrowolnie poddają się specjalnemu systemowi kontroli, który ma zagwarantować, że produkty oferowane jako ekologiczne, rzeczywiście spełniają wymogi określone w przepisach. Polski system kontroli w rolnictwie ekologicznym składa się z komercyjnych jednostek certyfikujących oraz nadzorującego je organu państwowego, jakim jest Główny Inspektor Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych.

Jednostki certyfikujące, aby prowadzić kontrole producentów ekologicznych, muszą posiadać upoważnienie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, a jednym z warunków otrzymania tego upoważnienia jest akredytacja jednostki na zgodność z normą PN-EN 45011 „Wymagania ogólne dotyczące działania jednostek prowadzących systemy certyfikacji wyrobów”. Obecnie funkcjonuje w Polsce 11 jednostek upoważnionych przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi do przeprowadzenia kontroli oraz wydawania i cofania certyfikatów zgodności w zakresie rolnictwa ekologicznego.

60

---