ENCYKLOPEDIA POLITOLOGII

AFILIACJA (łac. affilialio - usynowienie, włączenie do rodziny) - zachowanie po­lityczne, polegające na nawiązaniu i pod­trzymywaniu pozytywnych kontaktów i współpracy przez jednostki, grupy, or­ganizacje z innymi grupami i organizacja­mi; zgłoszenie akcesu, wyrażenie woli przystąpienia i przynależności do innego podmiotu zbiorowego i uczestniczenia w jego działalności; potrzeba przynależ­ności do grupy, organizacji społeczno-po­litycznej, w celu nawiązania i utrwalenia emocjonalnego kontaktu z innymi ludźmi, poprzez który jednostka uzyskuje i po­twierdza istnienie społecznych więzi i ak­ceptacji, a tym samym zaspokaja potrze­bę bezpieczeństwa. W praktyce życia po­litycznego przez pojęcie a. rozumie się na­wiązanie względnie trwałej współpracy między zbiorowymi podmiotami, posia­dającymi równorzędny lub odmienny potencjał polityczny; współpraca ta ma na celu realizację podobnych bądź identycz­nych zadań politycznych, przy zachowa­niu samodzielności i niezależności orga­nizacyjno-programowej danych podmio­tów. Afiliacja może występować w rela­cjach: 1) podmiotów równorzędnych, np. partie polityczne czy związki zawodowe, gdzie strony zobowiązują się do prowa­dzenia wspólnych działań w formie kon­sultacji ważnych kwestii publicznych, popierania określonych projektów aktów normatywne-prawnych, udzielania po­parcia wyborczego, podejmowania decy­zji politycznych w sprawach państwa, po­lityki międzynarodowej, narodu itp., np. w Anglii - Labour Party i Trade Union; 2) podmiotów realizujących podobne za­łożenia ideologiczne i programowe, np. partie polityczne i organizacje polityczne oraz organizacje młodzieżowe tzw. przy­budówki; 3) podmiotów różnorodnych zajmujących się uprawianiem polityki tak w wymiarach międzynarodowych, jak krajowych, a w tym regionalnych, jak i lo­kalnych, dla których ważnym zadaniem jest wcielanie do praktyki określonych wartości czy mechanizmów politycznych, np. państwa, organizacje międzynarodo­we, stowarzyszenia mające na celu zwal­czanie terroryzmu czy narkoterroryzmu. Przejawem zachowań afiliacyjnych są ru­chy polityczne, wiążące różne podmioty polityki na rzecz realizacji określonych ce­lów, np. Fronty Ludowe tworzone w la­tach 30-tych w krajach europejskich, ma­jące na celu obronę ładu demokratyczne­go przed faszyzmem; w Polsce istniał w latach 1952-1983 Front Jedności Naro­du, tj. ogólnopolski ruch społeczno-poli­tyczny wspierający i legalizujący kierun­ki polityczne ówczesnych władz, co wy­rażało się, m.in. w czasie wyborów do sej­mu i rad narodowych, w przedstawianiu programu wyborczego oraz zgłaszaniu list kandydatów. Z punktu widzenia psycho­logii, afiliacja jest jedną z podstawowych potrzeb psychicznych człowieka, wyraża­jącą się w dążeniu do bycia razem z inny­mi ludźmi, przyłączenia się do osób i grup społecznych oraz poszukiwania ich akcep­tacji; jej zasadniczym źródłem jest potrze­ba bezpieczeństwa. Ważnym też źródłem jej kształtowania się są standardy społecz­ne, wyznaczające jednostce, jak i grupom społecznym wzorce zachowań, a w tym zwłaszcza dotyczące bezpieczeństwa. Siła afiliacji zależy od indywidualnych, jak i grupowych doświadczeń społeczno-po­litycznych. Współcześnie w warunkach kryzysu tradycyjnych instytucji demokra­tycznych, wzrastania roli organizacji po­zarządowych i w ogóle decentralizacji i dekoncentracji władzy wzrasta rola i znaczenie afiliacji, sprzyja ona bowiem integracji ludzkości wobec takich zagro­żeń, jak: zanieczyszczenie środowiska, bezrobocie, deficyt wody, nieuleczalne choroby i eskalacja terroryzmu i przemo­cy. Afiliacja pełni ważną rolę w funkcjo­nowaniu takich organizacji, jak Klub Rzymski, Worki-Watch Instytut, które zaj­mują się problemami globalnymi współ­czesnego świata.

AKTOR POLITYCZNY (łac. actor - ak­tor, artysta grający na scenie; gr. politika ­sprawy państwowe) -jednostka lub gru­pa osób uczestniczących w roli podmiotu w sytuacji politycznej, którą kreują, kształ­tują na scenie politycznej. Jako jednostka aktor polityczny najczęściej jest polity­kiem; grupę osób może tworzyć elektorat, naród, rząd, działacze partyjni. Aktor po­lityczny sytuację polityczną traktuje jak teatr. W klasycznym pojmowaniu teatru przywiązuje istotną wagę do wartości miejsca, czasu i akcji. Współcześnie jednak ważniejszą rolę odgrywa recepcja społecz­na; uwzględnia się w niej jakość społe­czeństwa, jego świadomość, kulturę, pre­ferencje polityczne; zakłada się występo­wanie sprzężenia zwrotnego: tak oddzia­łuje aktor (polityk) na społeczeństwo, jak społeczeństwo na polityka. Recepcja spo­łeczna może decydować o przyszłości kariery aktora politycznego. W działalno­ści aktora politycznego istotną rolę pełni instytucja suflera; są nim eksperci i dorad­cy polityka. Rola suflera zależy od profe­sjonalności aktora politycznego. Im wyż­sza jest profesjonalność aktorów politycz­nych, tym mniejszą rolę spełniają dorad­cy. Ważną rolę w kreśleniu wizerunku aktora politycznego pełnią współcześnie media; obserwuje się, że coraz bardziej społeczeństwa tracą zaufanie do organi­zacji politycznych, a w tym i państwa; lu­dzie stają się bierni, obojętni czy wręcz sceptyczni wobec wydarzeń życia poli­tycznego i nie identyfikują się z zachodzą­cymi procesami; o wyborze poszczegól­nych osób decydują często względy przy­padkowe; często umiejętność znalezienia się wśród mediów, a zwłaszcza przed ka­merami telewizyjnymi staje się ważniejsza niż wiedza, umiejętności, kompetencje po­lityczne; ważny w tym względzie jest czynnik atrakcyjności fizycznej. Media kreślą tak pozytywny wizerunek aktorów politycznych, jak i nierzadko przekreśla­ją ich kariery. W systemach demokratycz­nych, gdzie występuje kadencyjność peł­nienia funkcji politycznych, aktorzy poli­tyczni nie są zainteresowani działalnością długofalową; nie chcą podejmować i po­nosić kosztów decyzji, które przynoszą efekty w długim okresie. Znamienne jest to w obrazie funkcjonowania partii poli­tycznych; politycy partii politycznych za­biegają o wyborców tylko przed wybora­mi; po zwycięstwie w wyborach starają się nie pamiętać o elektoracie i zapominać o przedwyborczych obietnicach; w walce wyborczej aktorzy polityczni koncentru­ją się na kwestiach emocjonalnych, a nie istotnych z punktu widzenia strategii i taktyki politycznej globalnej, często też koncentrują się na poszukiwaniu słabych punktów u przeciwników (nawet ich szkalowania). Aktor polityczny w istotnej mierze jest zdeterminowany swymi cecha­mi psychicznymi i właściwościami zacho­wania. Wśród nich można wyodrębnić, podobnie jak wśród przywódców, kilka znamiennych typów: ideologów i prag­matyków, charyzmatycznych i reprezen­tantów, kompromisowych i fanatyków, otwartych i dogmatycznych; zestawienia typów mogą być też w innych konstela­cjach. Aktorzy polityczni zdają sobie spra­wę, że współcześnie cechy predestynujące ich do wykonywania zawodu polityka, takie jak zdolność przewidywania, inno­wacyjność, elastyczność, nieuleganie na­ciskom, ostrożność w działaniu, są wtór­ne wobec zdolności stricte aktorskich, tj. prezentowania się bez kompleksów na scenie, przemieniania swych wad na za­lety, swych mankamentów na walory. Aktor polityczny dążąc do skutecznego funkcjonowania na scenie politycznej w kontaktach ze społeczeństwem przed­kłada powierzchowność nad ważkie pro­blemy społeczno-polityczne i ekonomicz­ne; w kontaktach ze społeczeństwem za­chowuje się jak aktor, nierzadko nawet posługując się śpiewem czy tańcem. Szczególna jest forma aktorstwa politycz­nego w życiu emigracyjnym; charaktery­styczna jest ona w funkcjonowaniu pol­skiej diaspory. Znamienne są trzy posta­wy polskich polityków emigracyjnych: 1) autorytarna, polegająca na manifesto­waniu własnych postaw oraz potępianiu innych; 2) fikcyjna, polegająca na wytwa­rzaniu przekonań i postaw mitologizują­cych pewne wartości; 3) izolacyjna - po­rzucanie własnych wartości i poszukiwa­nie innych źródeł identyfikacji.

AKTYWNOŚĆ POLTTYCZNA (łac. acti­vus - czynny; gr. polnika - sprawy pań­stwowe) - zachowanie ludzkie polegają­ce na formułowaniu i realizacji celów po­litycznych, związanych z rolami spełnia­nymi przez jednostki bądź grupy w ra­mach systemu politycznego. Są to zacho­wania autoteliczne, tj. podejmowane przez jednostki samoczynnie jako ich wewnętrz­na potrzeba, a nie pod wpływem wyzna­czonego odgórnie przez inne podmioty zakresu możliwości działania. Aktywność polityczna określa stopień uczestnictwa w procesie podejmowania decyzji oraz po­ziom zaangażowania w życie polityczne, co może wyrażać się m.in. w niekonwen­cjonalnych formach partycypacji (np. w strajkach, manifestacjach, terroryzmie itp.). Aktywność polityczna jest przede wszystkim sferą ludzi żywiących wobec polityki, wobec władzy jako centralnej kategorii polityki, postawy czynnie poszu­kujące. Nie muszą oni w danym czasie akceptować czy popierać istniejącą wła­dzę, ale wobec stosunków władzy jako takich wyrażają postawy pozytywne; wy­rażać powinni wysoce pozytywny stosu­nek do własnego udziału w życiu poli­tycznym, wykazywać duże zainteresowa­nie polityką tak w aspekcie lokalnym, jak i globalnym; władza jest dla nich atrakcyj­nym dobrem. Stopień pojmowania rzeczy­wistości społeczno-politycznej i ekono­micznej może być wielce zróżnicowany, w zależności zarówno od cech jednostki (np. od jej poziomu ogólnego wykształce­nia), jak i od cech systemu (np. od stop­nia ujawnienia publicznie ważnych infor­macji politycznych). O aktywności poli­tycznej decydują racje zarówno socjocen­tryczne, jak i egocentryczne; aktywiści po­lityczni traktują władzę jako służbę spo­łeczną, ale też jako źródło prestiżu, sławy oraz różnych korzyści osobistych. Racje te

pojmowane są różnie w kontekstach histo­rycznych i podlegają zróżnicowanym oce­nom w zależności od tego, jakiej grupie i jak służyły, np. w warunkach transfor­macji ustrojowej znamienne jest potępia­nie reżimu („kto nie jest z nami, jest prze­ciwko nam '). Uczestnictwo w polityce sil­nie zdeterminowane jest właściwościami psychologicznymi jednostek, m.in. siłą osobowości (poczucie własnej kompeten­cji), siłą motywu osiągnięć życiowych (po­trzeba odczuwania osiągnięć), skłonno­ściami ekstrawertycznymi itp. Powszech­nie uważa się, że życie polityczne nie jest gościnnym miejscem dla jednostek nie­pewnych siebie, nieśmiałych i zamknię­tych w sobie, dla ludzi, którzy nie mają wielkiej wiary we własne zdolności do skutecznego radzenia sobie z własnym otoczeniem; ale uważa się też, że żądza władzy nie wypływa z siły, lecz ze słabo­ści (E. Fromm). Aktywność polityczna, „jako" świadomy wybór zachowania po­litycznego, podlega stopniowaniu w re­cepcji społecznej, od bardzo niskiej do bar­dzo wysokiej; zwykle wyróżnia się pięć stopni: I) znikome zainteresowanie jed­nostki lub grupy życiem politycznym (sfe­ra prywatności); 2) ograniczenie się do spełniania podstawowych obowiązków (praw) politycznych, np. uczestnictwo w wyborach; 3) członkostwo w organiza­cjach o charakterze społeczno-politycz­nym, np. w partiach politycznych czy gru­pach interesu; 4) społeczne pełnienie ról kierowniczych w organizacjach politycz­nych; 5) zawodowe uprawianie polityki. Znamienną cechą aktywności politycznej jest uczestnictwo w zmienianiu rzeczywi­stości politycznej na miarę wyzwań cywi­lizacyjnych tak globalnych, jak i lokalnych; w uczestnictwie tym przywiązywanie dużej wagi do ideałów. Aktywność poli­tyczna wywiera ważny wpływ na wszel­kie przejawy działalności politycznej, po­przez wspieranie ich bądź przeciwdziała­nie im.

ALIENACJA (łac. alieuus - należący do kogoś innego, obcy)-postawa, zachowa­nie polityczne, polegające na uniezależnie­niu się jednostki bądź grupy od społecz­ności i rzeczywistości politycznej, w któ­rej się kształtowały, które sprzyjały kreacji i promocji politycznej; jest to zanik więzi między człowiekiem a tym, co jest wytwo­rem jego działania lub współdziałania ludzkiego, powodujący, że traktuje on te wytwory jako rzeczywistość od człowie­ka niezależną. Przyczyną główną wkra­czania jednostek i grup na drogę alienacji jest niedowartościowanie, nieznajdowa­nie dla siebie środków wyrazu w istnie­jącej sytuacji politycznej i społecznej, a za­tem dążenie do większego samostanowie­nia, a nawet suwerenności (dotyczy to m.in. mniejszości narodowych, etnicz­nych, językowych i religijnych). Alienację polityczną rodzą zarówno procesy inte­grujące, jak i dezintegrujące świat; nie znajdują pełnej akceptacji tak politycy poświęcający dużo uwagi sprawom doty­czącym całego globu, orientujący się na działalności organizacji i ugrupowań mię­dzynarodowych, jak też politycy orientu­jący się na sprawach lokalnych, kreujący wspólnoty lokalne do osiągania wysokie­go stopnia samostanowienia i niezależno­ści. Alienacja pojawia się w tym względzie jako wyraz bezsilności jednostek i grup wobec przywódców, jako postawa nieuf­ności politycznej. Alienacja jest zjawi­skiem niekorzystnie wpływającym na pro­cesy globalne, a w tym na rozwiązania polityczne, uniwersalizację wartości kul­turowych, migrację ludności, rodzi bo­wiem nastroje separatystyczne, nacjonali­zmy, odwołujące się do odrębności naro­dowej, rasowej, religijnej. Ideologiom na­cjonalistycznym towarzyszą nierzadko tendencje zachęcające do ekspansji teryto­rialnej i nietolerancji wobec innych. Przez radykalne hasła, np. „Serbia dla Serbów", „Wolność albo śmierć" odwołują się do emocji, które mają zastąpić wszelkie racjo­nalne myślenie i działania. Ideologie te nie mają najczęściej pozytywnego programu i adresowane są do ludzi niezadowolo­nych; opierają się na nie zmuszających do myślenia stereotypach. Alienacja politycz­na nie sprzyja poznawaniu prawidłowo­ści i swoistości przemian politycznych, a prowadzi do izolacji, wyobcowania, sa­motności i w konsekwencji dehumaniza­cji jednostki. O sile alienacji decyduje w istotnej mierze wychowanie i kształce­nie jednostek i grup oraz związane z tym świadomość i kultura polityczna. Ważne jest w tym względzie kształtowanie po­szanowania dla wartości ogólnoludzkich i uświadamianie, że każdy jest obywate­lem świata, co zobowiązuje do solidarno­ści cywilizacyjnej, a nie podkreślania wła­snych odrębności, prowadzącej do kseno­fobii, poczucia zagrożenia. Zjawisko alie­nacji politycznej towarzyszy ludzkości od zarania kształtowania się struktur pań­stwowych; nasila się ono wraz z postępem cywilizacyjnym. W XIX w. stało się ono zjawiskiem masowym, co wynika głów­nie z nasilenia się biurokracji, którą wy­znaczają m.in. standaryzacja i rutynizacja zachowań politycznych, bezosobowość procedur, działań politycznych, koniecz­ność przestrzegania systemu hierarchii, przewidującej podległość i kontrolę w działaniach politycznych, jak i podej­mowaniu decyzji. Współcześnie alienację polityczną uznaje się za zjawisko cywili­zacyjne. Cywilizację przyszłości postrze­ga się jako zachowania polityczne opiera­jące się na kompromisach, wzajemnym przyzwyczajaniu się i akceptacji odmien­ności. W rzeczywistości tej wyznacza się szczególne miejsce uniwersalnemu cha­rakterowi praw człowieka; wybory poli­tyczne, a w tym alienację, postrzega się jako poszanowanie suwerenności jednost­ki i grupy społecznej; gwarantuje się czło­wiekowi możliwość modyfikacji własnych wartości, norm, potrzeb, obrazu „ja" i świata, standardów wpływu, zasad spra­wowania kontroli nad otoczeniem itp.

ANOMIA POLITYCZNA - stan dez­orientacji ewaluatywnej w sferze rzeczy­wistości politycznej, charakteryzujący struktury społeczne. Termin anomia po­chodzi z języka greckiego (nomos - pra­wo). Terminem tym Platon określał poli­tyczny stan bezprawia, natomiast termi­nem eunomia określał panowanie dobre­go prawa. E. Durkheim wprowadził ter­min anomia do socjologii. Pojęciem tym określał stan świadomości społecznej, polegający na względnym zaniku norm w społeczeństwie lub grupie. Stan ten wy­stępuje jako następstwo zmian w podzia­le pracy, dotyczy zaś właściwości struk­tury społecznej i kulturowej, nie zaś cech osób składających się na tę strukturę. Według Durkheima przejawem anomii są samobójstwa będące bezpośrednim na­stępstwem dezintegracji grupy pierwot­nej, która jest wywołana przez kryzys go­spodarczy, społeczny lub polityczny. Ro­bert K. Merton stwierdził, że stan anomii może być również przyczyną pojawienia się innych zachowań dewiacyjnych. Mer­ton wyróżnił anomię deprywacji, kiedy jednostka zostaje pozbawiona istotnych dla niej wartości oraz anomię sukcesu, która jest następstwem nieoczekiwanego uzyskania przez jednostkę społecznie po­żądanych dóbr. Według Mertona anomia pojawia się „jako załamanie zdarzające się w strukturze kulturowej, występujące zwłaszcza wtedy, kiedy istnieje silna roz­bieżność pomiędzy normami i celami kul­turowymi a społecznie ustrukturowanymi możliwościami działania członków gru­py zgodnie z tymi normami" (Merton, 1982 r.). Za warunek sprzyjający pojawie­niu się anomii uznał Merton źle zintegro­waną strukturę kulturową i społeczną (kultura wymaga zachowań i postaw, któ­re struktura społeczna wyklucza). L. Stule skonstruował skalę anomii politycznej, na którą składa się pięć pozycji: 1) przekona­nie o obojętności przywódców politycz­nych wobec potrzeb jednostki; 2) przeko­nanie, że niewiele da się osiągnąć w spo­łeczeństwie, którego funkcjonowanie nie jest oparte na stabilnych regułach; 3) prze­konanie, że niemożliwe jest osiągnięcie za­łożonych celów życiowych; 4) poczucie bezsensu własnych działań i egzystencji; 5) przekonanie, że człowiek nie może li­czyć na wsparcie ze strony najbliższego otoczenia społecznego. Powyższa skala „mierzy" anomię doświadczaną subiek­tywnie, tzn. określa, jak jednostka postrze­ga otoczenie społeczne i własne w nim miejsce. Anomia występuje w okresach politycznych przesileń (kryzysów, trans­formacji systemu, rewolucji), gdy przebu­dowie systemu gospodarczego, społeczne­go i politycznego nie towarzyszy przebu­dowa systemu wartości; gdy dotychcza­sowe wzorce normatywne są nieadekwat­ne do obecnej sytuacji, a nowe wzorce jesz­cze się nie ukształtowały lub nie zostały zaadaptowane przez społeczeństwo. Ce­chą anomii jest dominujące przekonanie o niemożności przewidzenia rozwoju wy­padków, a w związku z tym niemożności czynienia planów na przyszłość. Scena po­lityczna jest postrzegana jako dwubiegu­nowa, tj. podzielona w sposób trwały na rządzących i rządzonych, przy czym ci ostatni nie mają istotnego wpływu na de­cyzje podejmowane przez elity politycz­ne, elity zaś są obojętne wobec potrzeb i oczekiwań społecznych. Cechą społe­czeństw o wysokim poziomie anomii po­litycznej jest nieumiejętność dokonywania ocen życia politycznego. Przeciwień­stwem anomii jest eunomia, tj. stan orien­tacji w sferze normatywnej.

ARTYKULACJA INTERESÓW - termin oznaczający: 1) w szerszym ujęciu-pro­ces ujawniania i dążenia do zaspokajania potrzeb i interesów jednostek zbiorowo­ści oraz grup społecznych, odzwierciedla­jący się w działaniach politycznych i po­zapolitycznych podejmowanych przez nie; 2) w węższym ujęciu - proces zmie­rzający do poinformowania ośrodków władzy o istniejących potrzebach i intere­sach podmiotów społecznych. Z tak rozu­mianą artykulacją ściśle związana jest mo­bilizacja przez ośrodki władzy zasobów społecznych i politycznych służących za­spokajaniu potrzeb społecznych. Repre­zentanci obydwóch ujęć, niezależnie od tego, czy pojmują potrzeby i interesy jako zjawiska obiektywne czy też psycholo­giczne, są zgodni, iż, zanim staną się one przedmiotem artykulacji, muszą zostać przez ich nosicieli uświadomione. Dopie­ro uświadomione interesy uruchamiają bowiem celowe działania służące ich za­spokojeniu. Proces artykulacji interesów składa się z pięciu etapów. Pierwszy obej­muje ujawnianie potrzeb. W jego trakcie następuje formowanie się potrzeb oraz ich odczuwanie i uświadomienie przez pod­mioty społeczne. Podstawowe mechani­zmy ujawniania się potrzeb są dwojakie­go rodzaju: wewnętrzne (istnienie i dzia­łalność grupy, jej struktura wewnętrzna, procesy socjalizacji i wychowania, układy komunikowania i kontroli wewnątrzgru­powej) oraz zewnętrzne (procesy życia społecznego i politycznego, działalność wyspecjalizowanych kanałów ujawniania potrzeb, instytucji przedstawicielskich, or­ganizacji społecznych i politycznych itp.). Etap drugi obejmuje agregację interesów i składa się z dwóch faz. W jego trakcie następuje, po pierwsze przeobrażenie potrzeb w interesy, a więc celowo ukie­runkowane dążenia, po wtóre zaś, ściera­nie się, konfrontacja, uzgadnianie, nego­cjowanie interesów w obrębie zbiorowo­ści lub grupy społecznej, a także szerzej, łączenie interesów różnych podmiotów zbiorowych. Znaczenie działań podejmo­wanych w tej fazie procesu artykulacji interesów wyznacza zależność między zakresem występowania poszczególnych interesów i możliwymi do zmobilizowa­nia zasobami społecznymi, organizacyjny­mi i politycznymi, a możliwością wpływu na ośrodki władzy. Trzeci etap artykula­cji obejmuje argumentację postulatów i składa się, podobnie jak poprzedni, z dwóch faz. W pierwszej interesy ulega­ją przeobrażeniu w postulaty, a więc zwerbalizowane żądania skierowane do ośrodków życia politycznego czy innych grup społecznych. W drugiej zaś podmio­ty procesu artykulacji wskazują, jak dale­ce ich interesy odpowiadają kryterium au­torytatywnej alokacji dóbr w społeczeń­stwie, a więc spełniają polityczne i/bądź pozapolityczne warunki ich realizacji. Naj­częściej zatem odwołują się do dominują­cych systemów wartości i norm społecz­nych bądź politycznych, celów ogólnospo­łecznych, zasięgu występowania potrze­by i liczby jej nosicieli, możliwości mobi­lizacji dóbr zaspokajających interesy, zna­czenia interesów dla grupy, poparcia ze strony innych grup, itp. W czwartym eta­pie następuje selekcja postulatów. W za­sadzie proces ten dokonuje się w sposób żywiołowy we wszystkich etapach arty­kulacji interesów. Ze szczególnym natęże­niem jako wynik świadomego wyboru przebiega jednak dopiero w końcowych jego stadiach. Kryteria selekcji są zwykle tożsame z kryteriami argumentacji postu­latów. Wyeliminowaniu ulegają bowiem zwykle postulaty błędnie sformułowane, słabo uargumentowane, wymagające nie­współmiernie wysokich kosztów, o wtór­nym bądź marginalnym znaczeniu dla grupy. Ostatnim etapem jest reprezenta­cja interesów, obejmująca działania skie­rowane bezpośrednio ku ośrodkom, insty­tucjom, organom bądź grupom mogącym je zaspokoić. W nauce o polityce występu­ją dwa ujęcia reprezentacji politycznej: prawno-instytucjonalne, akcentujące nor­matywny i instytucjonalny wymiar proce­su oraz socjo-polityczne, charakteryzują­ce reprezentację jako wymiar istnienia i działalności struktur społecznych. W naj­ogólniejszym rozumieniu grupa jako ca­łość jest reprezentantem swoich interesów. W rzeczywistości wszakże taka sytuacja rzadko się pojawia. O wiele częściej mamy

do czynienia z występowaniem jednostek, organizacji lub instytucji jako politycznych reprezentantów grupy. Do najważniej­szych należą: organy przedstawicielskie państwa, wspólnot lokalnych i regional­nych, partie polityczne, organizacje i ru­chy społeczne oraz polityczne, grupy in­teresu i środki masowego przekazu.

AUTORYTET POLITYCZNY (łac. nncło­ritas - powaga budź znaczenie) - w ję­zyku polskim pojęcie to zbliżone jest do znaczeń takich słów, jak: prestiż, poważa­nie, szacunek, posłuch, powaga, wyrocz­nia. Ogólnie można stwierdzić, iż jest to klasa pojęć służących do opisu wpływu jednej osoby i instytucji na inne osoby czy instytucje, czyli do opisu stosunków spo­łecznych, w tym stosunków politycznych. Mimo bliskoznaczności tych pojęć każde z nich posiada swoisty kontekst znacze­niowy. Istota autorytetu jest oddziaływa­nie jednego podmiotu na drugi za pomo­cy pewnego wzorca w dłuższym czasie czy w procesie. Autorytet jako wartość osobowa jest zmienny zarówno w rozwo­ju jednostkowym, jak i historycznym. W rozwoju jednostkowym ewoluuje on od autorytetu rodziców czy opiekunów aż do autorytetu, będącego konsekwencja racjo­nalnego poznania wartości, czyli będącego zobiektywizowana wartości otocze­nia. Autorytety są ważnym czynnikiem rozwoju duchowego jednostek, ważnym czynnikiem wychowawczym, a w rezul­tacie ważnym determinantem kultury zbiorowości ludzkich oraz pewnym ro­dzajem władzy. W rozwoju historycznym autorytet ewoluował od autorytetu przy­wódców, opartym na szacunku do ich siły, wiedzy i doświadczenia w społeczeństwach pierwotnych poprzez autorytet re­ligii jako instytucji i ideologii, strzegącej istniejącego systemu władzy oraz panującej hierarchii społecznej w społeczeń­stwach niewolniczych i feudalnych aż do lansowania autorytetu rozumu indywidu­alnego przez rewolucje mieszczańskie. W czasach współczesnych spotykamy duża różnorodność postaw względem au­torytetu - od postaw kwestionujących wartości jakichkolwiek autorytetów aż do postaw nawołujących do konieczności umacniania autorytetu religii i państwa. Autorytet polityczny jest elementem, względnie rodzajem autorytetu w ogól­nym tego słowa znaczeniu, który wyróż­nia się duża skala oddziaływania wzorca, czyli inaczej - duża ilością podmiotów reagujących na dany wzorzec. Autorytet polityczny to autorytet, który uznawany jest przez duże grupy społeczne, który od­działuje na decyzje w sprawach dotyczących zbiorowości lokalnych, a także i przede wszystkim zbiorowości regional­nych, narodowych czy globalnych. Istota autorytetu politycznego jest więc miaro­dajność i efektywność w oddziaływaniu na duże grupy społeczne, mniej ważne zaś są ewentualne słuszności przy adekwat­ności głoszonych poglądów, lansowanych postaw czy środków oddziaływania. Powyższe stwierdzenie wyjaśnia, dlaczego tak często przywiązujemy w życiu spo­łecznym uwagę „nie do tego, co się mówi, a do tego, kto to mówi". Jakie więc są źró­dła autorytetu politycznego? Otóż źródła te są różnorodne, często skomplikowane, nieprzejrzyste, a nawet irracjonalne. Trud­no więc byłoby dokonać jednoznacznego ich wartościowania. Niewątpliwie waż­nym źródłem autorytetu politycznego jest reprezentowany czy artykułowany przez nas system wartości politycznych. Auto­rytetem w polityce cieszy się ten, kto zna

politykę lepiej od innych lub ten, kto ma wiedzę i umiejętności czy koncepcje jej praktycznego wykorzystania. Niebagatel­na rolo odgrywa też sposób jego powsta­wania i funkcjonowania. Autorytet poli­tyczny zdobyty siłą, poparty środkami przymus, prowadzi wcześniej czy póź­niej do niestabilności i skazany jest na szybkie zniknięcie, natomiast oparty na dobrowolności ma lepsze perspektywy przetrwania. Źródłem autorytetu politycz­nego jest też siła społecznego poparcia czyli zaplecze społeczne, które zaintereso­wane jest w jego przetrwaniu. Na dłuższa metę nie może istnieć autorytet politycz­ny, który lansuje systemy wartości oraz normy postępowania sprzeczne z intere­sem dużych grup społecznych. Nie są w stanie utrzymać go jednostki czy insty­tucje wyłącznie zorientowane na siebie. Źródła autorytetu politycznego mogą mieć charakter realny, jak i fikcyjny, mogą znajdować się poza osoba czy instytucja, obdarzona autorytetem. Mity polityczne, stereotypy myślenia czy postępowania, a nawet plotki i „famy" mogą przypisać pewnym osobom czy instytucjom specy­ficzne właściwości posiadania magicznej siły i jeżeli tylko osiąga pewien zakres popularności staja się źródłem autoryte­tu politycznego. Autorytet polityczny może też pozostać wskutek przypisania go danej osobie czy instytucji przez odpo­wiednie wpływowe gremia opiniotwór­cze. Jak wykazuje bowiem badania socjo­logiczne ludzie reaguje często nie tyle na unikalne czy wyjątkowe cechy czy właści­wości danego podmiotu, co na pełnione lub przypisywane mu role społeczne. Z czasem następuje identyfikacja z rola społeczna, czyli włączenie roli autorytetu do własnego wizerunku. Jednym z waż­niejszych weryfikantów autorytetów po­litycznych jest sytuacja kryzysowa. Kry­zys polityczny jest swoistym testem, sprawdzającym wiarygodność autorytetu politycznego. Społeczeństwo oczekuje wtedy opowiedzenia się za jakimś warian­tem jego rozwiązania. Szybko może się więc okazać, czy mamy do czynienia z au­torytetem politycznym rzeczywistym czy fikcyjnym. Autorytet polityczny w takiej sytuacji nie może uniknąć weryfikacji albo opowie się za skuteczna droga wyjścia i zapewni sobie dalsze trwanie, a nawet wzmocnienie albo zaprzepaści swoje szanse budź to milcząc na ten temat, budź opowiadając się za nieskutecznym wa­riantem postępowania. Autorytet poli­tyczny jest nierozdzielnym atrybutem władzy i zarazem środkiem jej działania. Nie może istnieć władza polityczna po­zbawiona jakiegokolwiek autorytetu, po­dobnie jak nie może istnieć ona bez dru­giego atrybutu i instrumentu, jakim jest przymus. Politycy różnic się między sobą struktura w stosowaniu tych dwóch nie­zbywalnych czynników.

BEZPIECZEŃSTWO - pojęcie wielo­znaczne, odnoszące się do: l) braku zagro­żenia; 2) systemu instytucjonalnych i pozainstytucjonalnych gwarancji likwida­cji lub minimalizacji zagrożeń; 3) jedna z istotniejszych wartości egzystencjalnych, wiążąca się z poczuciem stabilności, trwa­łości korzystnego stanu rzeczy, odczuciem stanu zagrożenia, wrażeniem pewności. Kryterium sfery stosunków politycznych pozwala wyodrębnić bezpieczeństwo wewnętrzne państwa i bezpieczeństwo międzynarodowe. Pierwsze z nich obej­muje wszelkie zagadnienia związane z poczuciem braku zagrożeń obywateli. Odnosi się to zarówno do instytucjonal­nych i realnych gwarancji zagrożeń pato­logiami społecznymi (bezpieczeństwo pu­bliczne), jak również obaw przed bezro­bociem, gwałtownym obniżeniem stan­dardu życia (bezpieczeństwo socjalne). W odniesieniu do bezpieczeństwa mię­dzynarodowego można przyjąć kryterium zasięgu, umożliwiające wskazanie bezpie­czeństwa narodowego, dotyczące bezpie­czeństwa państwa; występować może bezpieczeństwo regionalne, charaktery­zujące się podejmowaniem działań na rzecz obniżenia napięć międzynarodo­wych i ryzyka konfliktu na terenie konty­nentu (bezpieczeństwo europejskie ­

KBWE/OBWE, układ w Tlatelolco, doty­czący bezpieczeństwa w regionie Ameryki Południowej), czy też jego części (plan Ra­packiego, plany Kekkonena, w sprawie sfery bezpieczeństwa w rejonie państw skandynawskich); bezpieczeństwo plane­tarne, łączące się z podejmowaniem na rzecz ustanowienia systemu gwarancji materialnych i instytucjonalnych dla zapo­biegania ryzyku wybuchu konfliktu świa­towego. Trzy ostatnie są formami bezpie­czeństwa zbiorowego, kolektywnego. Kryterium przedmiotowe pozwala wska­zać na, przejawiające się coraz częściej w teoriach bezpieczeństwa międzynaro­dowego, kompleksowe traktowanie tej wartości. Wyodrębnia się bezpieczeństwo militarne, odnoszące się do zapobiegania konfliktom wojennym, przy czym do nie­dawna w nauce i doktrynie politycznej ZSRR funkcjonowało pojęcie równego bezpieczeństwa, które jako kanon polity­ki zagranicznej tego państwa oznaczało dążenie do osiągnięcia równowagi pozio­mu zbrojeń i potencjałów wojskowych. Wskazać wypada na bezpieczeństwo eko­nomiczne, oznaczające dążenie do unika­nia zagrożenia obcej dominacji gospodar­czej, zmniejszenia ryzyka przenikania zja­wisk kryzysowych i ich dotkliwości. W tym nurcie pozostają działania na rzecz bezpieczeństwa technologicznego, pod­noszącego konieczność działań na rzecz współpracy technologicznej, dla zmniej­szenia dystansu technologicznego (pro­gram „EUREKA"), ale także zmniejszenie ryzyka transferu technologii militarnej najnowszej generacji (do lat 90-tych jed­na z funkcji COCOM-u). W świecie współ­czesnym pojawiło się z całą ostrością za­gadnienie bezpieczeństwa ekologiczne­go, czego bezpośrednim przejawem jest aktywność ruchów ekologicznych (Green Pence). Do istotnych zagadnień należy tak­że kwestia bezpieczeństwa ideologiczne­go. Oznacza ono zapewnienie zmniejsze­nia ryzyka kolportowania ideologii faszy­zmu czy rasizmu i apartheidu. W pojęciu tym mieści się również prawo promocji ideologii, zawierających wartości ogólno­ludzkie. Przejawem istotności bezpieczeń­stwa ideologicznego jest sygnalizowane przez 5. Huntingtona niebezpieczeństwo wynikające ze zderzenia kultur.

BIUROKRACJA (fr. bttrenttcrntie od bute­nu - biuro i gr. krntos - władza) - gru­pa profesjonalnych urzędników zorgani­zowanych w formie hierarchicznej pirami­dy, którzy maja do wypełnienia racjonal­ne funkcje w warunkach istnienia uniwer­salnych i sformalizowanych zasad i pro­cedur postępowania. Biurokracja jest za­tem sposobem zarządzania i kierowania ludźmi przy pomocy racjonalistycznie zbudowanego aparatu. W innym znacze­niu biurokrację pojmuje się jako nadmiar formalistyki w działalności urzędów, powodującej długotrwałe i niekompetentne załatwianie spraw przy jednoczesnym za­niedbaniu interesów jednostki i dobra ogółu. Wreszcie kategoria ta według nie­których jej przeciwników znamionuje typ klasy panującej. W analizach M. Webera, który jako pierwszy podjął systematycz­ne badania na ten temat, b. uznawana jest za najskuteczniejszy sposób kierowania dużymi formalnymi organizacjami spo­łecznymi. Skonstruowany przez Webera typ idealnej biurokracji nawiązuje do pro­ponowanego przez niego typu władzy ra­cjonalno - legalnej w ramach typologii pra­womocnej władzy. W przypadku systemu opartego na prawomocności legalnej: „Po­słuszeństwo obowiązuje nie wobec osoby na mocy jej swoistego prawa, lecz wobec ustanowionej zasady, która określa komu i w jakim stopniu jest ono należne. Rów­nież rozkazujący jest posłuszny zasadzie, gdy wydaje rozkaz, słucha »prawa«, »przepisów«, formalnej i abstrakcyjnej normy (...). Obowiązek posłuszeństwa jest ujęty w ramy pewnej hierarchii stanowisk podporządkowującej niższe stanowiska wyższym oraz regulujący procedurę skła­dania zażaleń' (M. Weber, Trzy typy pra­womocnego panowania (w:) W. Derczyński (red.), Elementy teorii socjologicznych, War­szawa 1975, s. 539). Typ idealnej biurokra­cji, według M. Webera, charakteryzuje następujące cechy: a) stałość i powtarzal­ność czynności urzędowych związana z ich formalizacja; b) zasada kompetencji i hierarchii: stały podział czynności w pio­nowym i poziomym przekroju systemu organizacyjnego, dotyczy kompetencji poszczególnych urzędników do zajmowania określonych stanowisk, kompetencji we wzajemnych stosunkach między szczebla­mi, kompetencji aparatu jako całości wo­bec społeczeństwa; c) zasada, iż działal­ność urzędnika jest jego zajęciem podsta­wowym, stanowiącym źródło utrzymania, ale nie dostarczającym żadnych dodatko­wych korzyści; d) zasada prowadzenia dokumentacji całej działalności (sprawoz­dawczości); e) struktura administracji (ilość szczebli, komórek, charakter powiązań) jest jednoznacznie wyznaczana przez cel działania (M. Weber, Economy and So­ciety, Berkeley 1978, s. 218). Obok podej­ścia weberowskiego, według którego biu­rokracja nie jest antyteza demokracji, pojawiły się koncepcje krytyczne wobec biu­rokracji. W ramach umiarkowanej kryty­ki wysuwa się tezę o przeradzaniu się biu­rokracji w biurokratyzm. Następuje to wówczas, gdy administracja izolowana jest od kontroli społecznej, pojawia się nadmierny formalizm w przestrzeganiu prawa oraz centralizm w hierarchicznym systemie podporządkowania. Administra­cja staje się wówczas mniej efektywna i ra­cjonalna w działaniach. W bardziej rady­kalnych koncepcjach traktuje się biurokra­cję jako nowa klasę rządzącą, która szcze­gólnie w warunkach systemu komuni­stycznego ma doskonałe warunki do mak­symalizacji swojego zakresu i zasięgu wła­dzy w sferze zarówno politycznej, ekono­micznej, jak i duchowej. Koncepcje takie znajdujemy np. w myśli politycznej Lwa Trockiego (teza o zdradzonej rewolucji) czy Mlilowana Dżilasa (Nowa klasa).

BŁĄD POLITYCZNY - działanie, decy­zja lub zachowanie podmiotu polityki, prowadzące do nieoczekiwanego rezulta­tu, sprzecznego z jego własnym interesem, interesem grupy, która reprezentuje lub całego społeczeństwa. Uniwersalną klasy­fikację przyczyn błędów pojawiających się w każdej działalności praktycznej daje prakseologia - mogą one wynikać z: a) braku dostatecznej siły; b) braku wie­dzy i doświadczenia; c) nadmiernej ru­tyny i pewności siebie; d) niedostatecz­nego zaangażowania i wysiłku; e) niecałościowej oceny sytuacji. W związku z tym, że działalność polityczna dotyczy prze­ważnie rozstrzygnięć związanych z do­konywaniem wyborców wartościujących i prowadzona jest najczęściej w warun­kach niepewności, zwykle bardzo trudno poddaje się racjonalizacji. Ryzyko błędu jest więc pogłębione o kilka dodatkowych źródeł, wśród których wymienić należy: 1) duże znaczenie bieżącego interesu gru­py posiadającej władzę polityczną lub zmierzającej do jej zdobycia, pozostające­go często w konflikcie z dobrem ogólno­społecznym; 2) świadome i przypadkowe zakłócenia w obiegu informacji, stanowią­ce nieodłączny element gry toczącej się na scenie politycznej; 3) nacisk opinii publicz­nej będącej zawsze odbiciem wzajemnie sprzecznych oczekiwań różnych grup społecznych; 4) ścisłe uzależnienie relacji preferencji bezpośrednich decydentów od programu i ideologii organizacji politycz­nych, którym zawdzięczają swą podmio­towość; 5) intuicyjność w działaniu poli­tyków, lekceważenie wiedzy o zjawiskach i procesach politycznych, brak sprawnych systemów niezależnego doradztwa. Nie­uniknione uwikłanie działań politycznych w problematykę aksjologiczną powoduje, iż bardzo często kwalifikacja konkretne­go zachowania czy decyzji może być nie­jednoznaczna. Znalazło to odbicie w wy­różnieniu tzw. subiektywnego błędu po­litycznego (ocena sytuacji z pozycji jedno­znacznie określonych wąskich interesów grupowych i z reguły w krótkiej perspek­tywie czasowej) oraz obiektywnego błę­du politycznego (ocena przez pryzmat realnych i trwałych skutków społecznych, widocznych z reguły dopiero w skali hi­storycznej). W zależności od rangi błędu, a zwłaszcza tego, czy dotyczy on działań strategicznych, taktycznych czy operacyj­no-wykonawczych (panowanie - rzą­dzenie - zarządzanie), różne mogą być jego konsekwencje-od bieżących kłopo­tów, utraty wiarygodności i konieczności podania się do dymisji konkretnego poli­tyka, poprzez osłabienie pozycji elity/gru­py sprawującej władzę polityczną i jej przegranej w kolejnych wyborach, aż po zachwianie równowagi całego systemu politycznego, prowadzące do żywioło­wych procesów społecznych, takich jak rewolta czy rewolucja.

CHARYZMA - pojęcie rozumiane zwy­kle w dwojaki sposób: l ) jako atrybut, oso­bista cecha jednostki, wyjątkowa cecha jej przypisywana, coś, co ktoś posiada lub jest w to wyposażony. Według M. Webera pa­nowanie charyzmatyczne, czy raczej typ idealny władzy charyzmatycznej jest pew­nym fenomenem oznaczającym przede wszystkim niecodzienną właściwość ja­kiegoś człowieka. Uzasadnienie chary­zmatycznego panowania opiera się na wierze w magiczną moc, objawienie, na kulcie bohatera. Jest więc fenomen chary­zmy formą przekroczenia pewnej grani­cy Pierwotnie wyraz grecki charisma ozna­czał łaskę daną człowiekowi od Boga w postaci szczególnego daru. Tak jest to ujmowane np. w liście pierwszym św. Pawła do Koryntian, rozdz. XII (np. dar czynienia cudów). Później pojęcie to wie­lokrotnie redefiniowano, tworząc niejako na przeciwległym biegunie kategorię czysto psychologiczną, używając go do przedstawienia szczególnego układu wła­ściwości osobowości. Zatem charyzma rozumiana jest także jako: 2) relacja mię­dzy liderem a jego zwolennikami, czyli wpływ, jaki ma ten pierwszy na drugich. Zagadnienie to dobrze charakteryzuje R. Bendix w swej pracy o Weberze (R. Ben­dix, Mnx Weber. Portret uczonego, Warsza­wa 1975). Jego zdaniem przywództwo charyzmatyczne pojawia się najczęściej w czasach kryzysu, jest ono związane z masową ekscytacją, z którą masy ludz­kie reagują na nadzwyczajne przeżycia i dzięki której poddają się heroicznemu przywódcy. Dlatego przywództwo charyzmatyczne zbliża się najbardziej do swe­go „czystego typu' w momencie panowania, czym różni się od pozostałych dwóch bardziej trwałych (tradycjonalistycznego i legalnego) typów panowania. Przywód­ca charyzmatyczny jest zawsze radyka­łem, który rzuca wyzwanie ustalonemu porządkowi, chcąc dotrzeć do jego „pod­staw". Panuje nad ludźmi dzięki cechom nieosiągalnym dla innych i nie dającym się pogodzić z prawami myśli i działania czadzącymi codziennym życiem. Ludzie poddają się takiemu przywódcy, bowiem poddają się wierze w te zjawiska, które potwierdzają jego nadzwyczajne cechy. dochodzą wtedy od ustalonych praw i poddają się nowemu porządkowi proklamowanemu przez przywódcę. Tak więc przywództwo charyzmatyczne doprowa­dza do „wewnętrznej rewolucji' doświadczenia ludzkiego, w przeciwieństwie do rewolucji „zewnętrznej", następującej wtedy, gdy ludzie przystosowując się do zasadniczej zmiany norm nie internalizują jednocześnie kryjących się za nimi idei. W tej „czystej formie" przywództwo charyzmatyczne doprowadza do zaanga­żowania zwolenników przywódcy w stopniu nie występującym w innych typach panowania. W życiu politycznym funkcjonuje zjawisko tzw. charyzmy sytu­acyjnej. Nie ma ona nic wspólnego z me­sjanistycznymi właściwościami liderów charyzmatycznych, choć może wywołać charyzmatyczną reakcję. W tym jednak przypadku na plan pierwszy przy ocenie przywódcy wysuwają się raczej cele czy motywy, jakimi się kieruje, niż cechy oso­bowościowe. Lojalność wobec przywód­cy wynika z faktu oferowania przez nie­go programu ocalenia społecznego czy alternatywnej wizji ustroju. Zdaniem E. Shilsa (E. Shi1s, Charisma, Order, and Sta­tus, American Sociological Reviev nr 2), w formach intensywnych i zarazem wyra­zistych, fenomen charyzmy pojawia się tylko w pewnych okolicznościach histo­rycznych: załamania się dotychczasowe­go ładu, silnie odczuwanej deprywacji, ostrych przesileń cywilizacyjnych. W for­mach złagodzonych i rozproszonych wy­stępuje on natomiast we wszystkich spo­łeczeństwach, jest siłą rzeczywistą i sku­teczną, czasami wzmacniając istniejący porządek ustrojowy, częściej jednak uru­chamiając wewnątrzsystemowe mechani­zmy korekcyjne lub nawet przerywając ciągłość zmian społecznych.

CELE POLITYCZNE (łac. celo-taić, ukry­wać to, do czego się dąży; gr. polnika ­sprawy państwowe) - założenia związa­ne z dążeniem do zdobywania i wykony­wania władzy politycznej; założenia te, jak i przewidywane środki do ich realizacji podlegają wartościowaniu z punktu wi­dzenia racjonalności instrumentalnej (na­kłady, efekty), jak i zaspokojenia potrzeb władczych oraz przewidywania przy­szłych konsekwencji rozwoju; praktycz­nym przejawem wyboru celów i środków ich realizacji jest decyzja polityczna -akt stanowiący wytyczną działania dla wyko­nawców decyzji. Cele polityczne w istot­nej mierze zdeterminowane są poziomem cywilizacyjnym, w tym obrazem systemu politycznego, w którym funkcjonują dane społeczności; im wyższy jest stopień zor­ganizowania społeczno-politycznego, tym bardziej złożone są cele polityczne; im bardziej złożone są procesy polityczne i większe tempo ich zmian, tym cele stają kontaminacyjne i ukierunkowane wyzwa­nia przyszłości; są one tworzone przez różne podmioty polityki, a zwłaszcza przez organizacje polityczne (partyjne), elity, grupy społeczne i jednostki. Ich za­kres zależy od poziomu cywilizacyjnego danych społeczności, który jest wielce zróżnicowany w przestrzeni. Generalnie cele polityczne związane są z wartościa­mi: wolności i porządku konstytucyjnego, bezpieczeństwa i niezawisłości narodo­wej, dobrobytu i rozwoju gospodarczego; zalicza się do nich: I) dążenie do współ­tworzenia systemu politycznego (tak w as­pekcie utrzymania stabilności, jak mody­fikacji czy fundamentalnej przebudowy); 2) dążenie do wywierania wpływu na kształt i działania podmiotów polityki (tak utrzymywanie ich dotychczasowej pozy­cji i roli, jak też ich wzmacnianie bądź osłabianie); 3) dążenie do wywierania wpływu na kształtowanie świadomości, kultury i postaw oraz zachowań politycz­nych społeczeństwa; 4) aktywizowanie ludzi do uczestnictwa w życiu publicz­nym. Szczególne jest znaczenie tych celów w warunkach postępującego współcze­śnie kryzysu tradycyjnych instytucji i sys­temów wartości; ludzie tracą zaufanie do instytucji politycznych, w tym również do państwa; wykazują coraz większą niechęć do zbiorowych form życia społecznego, w tym i politycznego; coraz częściej porzą­dek emocjonalny zastępuje dominujący dotychczas porządek racjonalny; wzrasta znaczenie skrajnych ugrupowań politycz­nych; następuje odwrót od zinstytucjona­lizowanego uczestnictwa w życiu religij­nym; ludzie na własną rękę poszukują znaków, wartości, punktów oparcia. W warunkach tych parlamenty dysponu­ją coraz mniejszą władzą; nieefektywne stają się struktury rządów, w których do­minują branżowe ministerstwa i pionowe powiązania między nimi a gospodarką. Naprzeciw tym tendencjom wychodzą państwa dokonujące decentralizacji wła­dzy i korzystające przy podejmowaniu decyzji z form demokracji bezpośredniej, która daje wszystkim mniejszościom większe możliwości artykulacji swoich potrzeb; jednostka ma możliwość party­cypować w życiu wspólnoty. W realizacji celów politycznych ważne miejsce przy­pada środkom masowego przekazu; nie bez przyczyny nazywane są one czwartą władzą; służą one m.in. do przekonywa­nia ludzi do danych decyzji; potrafią wy­kreować bohaterów, jak też ich skompro­mitować; są one narzędziami polityki. Cele polityczne można rozpatrywać, przyjmując różne kryteria ich podziału, m.in. jako ogólne i konkretne, główne i uboczne, proste i złożone, indywidualne i grupowe, strategiczne i taktyczne, dhxgo­okresowe i krótkookresowe. Są one przy­czyną i motywem działań społecznych, służą konkretyzacji potrzeb i wartości jed­nostek i grup odnoszących się do zakre­su polityki.

[A. Chodubski]

CYWILIZACJA (łac. - civilitas - ozna­cza zespół właściwości obywatela rzym­skiego i jest związany treścią z innymi pojęciami; civitas - odpowiednio zorga­nizowane społeczeństwo, civis - obywa­tel oraz civilis - zajmowanie się sprawa­mi publicznymi) - poziom rozwoju spo­łecznego w danym okresie historycznym, ze szczególnym uwzględnieniem pozio­mu kultury materialnej, środków i umie­jętności wytwarzania dóbr, jak również tworzenia instytucji społecznych. W Euro­pie termin cywilizacja rozpowszechnili w 2 poł. XVIII w. pisarze oświecenia we Francji, wiążąc jego treść z postępem na­ukowym i technicznym działalności ludzi w zakresie opanowania sił przyrody i stworzenia racjonalnych form życia spo­łecznego, a przeciwstawiając barbarzyń­stwu, ciemnocie, fanatyzmowi, zabobo­nom, feudalizmowi i uwłaczającym god­ności warunkom życia ludzi, ulegającym nie opanowanym siłom przyrody. Na przestrzeni czasu pojęcie cywilizacja ule­gało wielu ewolucjom, wyznaczanym tak przez rozwój nauk historycznych i spo­łecznych, jak też i przez liczne poglądy ideologiczne, często kierujące się subiek­tywizmem, dopasowując kryteria -przy pomocy których badano poziom cywiliza­cji - do własnych potrzeb (np. nacjonali­stycznych, zaborczych). Coraz częściej ­dzięki badaniom etnologicznym - odrzu­cane jest stanowisko o cywilizacjach wyż­szych i niższych lub też o zupełnym bra­ku cywilizacji w danym społeczeństwie na rzecz poglądów świadczących o jednoś­ci rodzaju ludzkiego, według których wszystkie społeczeństwa osiągają ten sam poziom cywilizacyjny na określonym przez czas i warunki stadium rozwoju.

DECYZJA POLITYCZNA - nielosowy wybór działania lub zaniechania politycz­nego, dokonywany przez ośrodek decy­zyjny w polu polityki. W tak skonstru­owanej definicji decyzji politycznej nale­żałoby wyróżnić przynajmniej cztery pod­stawowe elementy: a) element procesowy, a więc nielosowy wybór, potraktowany jako akt społeczny, wynikający z analizy rzeczywistości; b) element podmiotowy, czyli ośrodek decyzyjny danego społeczeństwa; c) element przedmiotowy ­pole polityki; d) element wykonawczy, decyzja polityczna (działanie lub zanie­chanie), wynikająca z hierarchii wartości. Do cech charakteryzujących decyzje poli­tyczne zaliczamy: decydenta (decyzje po­lityczne podejmują jedynie decydenci „po­lityczni" w polu polityki), stopień poinfor­mowania ośrodka decyzyjnego (bardzo rzadko decydenci polityczni dysponują pełną wiedzą w zakresie przedmiotu de­cydowania, co jest uwarunkowane: zmien­nością sytuacji społecznej, dużą liczbą in­formacji potrzebnych do podjęcia decyzji politycznych w warunkach pewności, świadomym ograniczaniem dostępu do informacji, działaniami dezinformujący­mi, prowadzonymi przez przeciwników politycznych itp.), nastawienie na osią­gnięcie od razu więcej niż jednego celu (wybór określonego celu oznacza bowiem świadomą rezygnację z innych celów), wielowymiarowość (oznacza to, iż jeden cel można osiągnąć różnymi metodami), wieloetapowością urzeczywistniania (wprowadzanie w życie decyzji politycz­nych ma nieraz wieloetapowy i zarazem alternatywny charakter, co wymaga wy­boru takiego wariantu, który zapewni możliwie najszybsze, najmniej kosztowne i najbardziej zgodne z preferowanymi wartościami osiągnięcie celu). Decyzje polityczne nie są zjawiskiem jednolitym, wprost przeciwnie, opierając się na róż­nych kryteriach klasyfikacyjnych możemy wskazać na wiele form tych decyzji. Przy­kładowo, według kryterium rangi i cha­rakteru czasowego decyzji, wyróżnimy: decyzje strategiczne (perspektywiczne), polegające na wyznaczaniu celów ogólno­społecznych, o dość dużej perspektywie czasowej (np. dążenie do minimalizacji bezrobocia); decyzje taktyczne (bieżące), które zmierzają do realizacji celów ogól­nych, w sytuacjach względnie powtarzal­nych (np. ustalenie taryfy celnej); opera­tywne (doraźne), dotyczące bieżącej regu­lacji spraw drobnych, o względnie nie­wielkim ciężarze gatunkowym (np. zna­lezienie lokalizacji dla garaży). Według kryterium wiedzy dostępnej podmiotom decyzyjnym, możemy wskazać: decyzje podejmowane w warunkach pewności, kiedy ośrodek decyzyjny dysponuje infor­macjami wystarczającymi do podjęcia jed­noznacznej decyzji; decyzje podejmowa­ne w warunkach niepewności, kiedy ośro­dek decyzyjny dysponuje niepełnymi in­formacjami co do ewentualnych skutków swoich decyzji; decyzje podejmowane w warunkach ryzyka, kiedy informacje dostępne ośrodkowi decyzyjnemu są szczątkowe, ryzyko decyzyjne jest zaś bardzo duże. Ze względu na kryterium adresata, wskażemy: decyzje ogólnospołeczni~, odnoszące się do społeczeństwa jako włości (np. ustanowienie dnia wol­nego od pracy); decyzje partykularne, skierowane jedynie do niektórych grup zawodowych rzy społecznych (np. wydłużenie okresu pobierania zasiłku dla bezrobotnych); decyzje indywidualne, odnoszące się do jednego człowieka (np. desygnowanie na stanowisko państwo­we). Z kolei biorąc pod uwagę szczebel, na jakim jest dana decyzja podejmowana, wyróżnimy: decyzje międzynarodowe, podejmowane przez poszczególne pań­stwa lub organizacje ponadnarodowe, de­cyzje Narodowe, podejmowane przez or­gany Centralne, nadrzędne nad organami lokalnymi i skierowane teoretycznie do adresatów na całym obszarze danego pań­stwa; decyzje lokalne, podejmowane przez organy lokalne, podporządkowane organom centralnym, skierowane jedynie do adresatów podległych danej władzy lo­kalnej.

DECYZJI POLITYCZNYCH TYPOLO­GIA - schemat klasyfikacyjno-porównawczy decyzji politycznych. Decyzje polityczne są kategorią na tyle złożoną i zróżnicowaną wewnętrznie, iż w celu wyodrębnienia oraz charakterystyki róż­nych ich typów, rodzajów i form, identy­fikację, definiowanie i opis uzupełnia się różnymi typologiami: l ) w ujęciu podmio­towym można zatem wyróżnić decyzje polityczne jednoosobowe, zbiorowe, gru­powe; 2) kryterium adresata decyzji poli­tycznych pozwala na wyodrębnienie de­cyzji odnoszących się do całego społe­czeństwa (np. uchwalenie nowej konsty­tucji lub ordynacji podatkowej), wielkich grup społecznych (np. decyzja o restruk­turyzacji określonej gałęzi gospodarki), małych grup społecznych (np. przyznanie grupie etnicznej prawa do samoorganiza­cji), jednostek (np. nominacja ministerial­na polityka, wykluczenie niesubordyno­wanego członka z partii politycznej); 3) ze względu na relacje między podmiotem i adresatem decyzji można wyróżnić de­cyzje polityczne władcze, dyrektywne (partnerskie) (np. propozycja zawiązania koalicji przez równorzędne podmioty po­lityczne), subordynacyjne (np. podpo­rządkowanie się frakcji decyzji kierownic­twa partii); 4) odniesienie decyzji do sy­tuacji, zjawiska lub faktu będącego jej przedmiotem czyni możliwym wyodręb­nienie decyzji antycypujących, inicjują­cych, reaktywnych; 5) uwzględnienie ho­ryzontu czasowego problemu decyzyjne­go pozwala na wyróżnienie decyzji stra­tegicznych (perspektywicznych) dotyczą­cych długookresowych procesów społecz­nych lub politycznych (np. całościowej zmiany systemu politycznego), taktycz­nych (średniookresowych) odnoszących się do celów mieszczących się w bliższym horyzoncie czasowym (np. zmiana ordy­nacji wyborczej), operacyjnych (bieżą­cych), dotyczących celów już istniejących; 6) istotną rolę w formułowaniu decyzji po­litycznych odgrywa wiedza dotycząca jej przedmiotu i okoliczności, jaką dysponu­je decydent. Dlatego w życiu politycznym ma niemałe znaczenie, czy decyzje poli­tyczne są podejmowane w warunkach pewności, gdy podmiot decyzji posiada wiedzę wystarczającą do podjęcia właści­wej (optymalnej) decyzji, niepewności, gdy informacje pozostające w dyspozycji podmiotu decyzyjnego są niepełne, ryzy­ka, gdy podmiot decyzyjny rozporządza szczątkową, fragmentaryczną wiedzą na temat problemu decyzyjnego i zmuszony jest podjąć decyzję, kierując się doświad­czeniem, intuicją, wyczuciem sytuacji lub innymi kryteriami o ograniczonej racjo­nalności; 7) częste odwoływanie się bada­czy do modelu racjonalnej decyzji poli­tycznej czyni celowym podział na decy­zje racjonalne, nieracjonalne, aracjonalne; 8) fakt, iż można wyodrębnić sytuacje, w których, mimo istnienia problemu de­cyzyjnego, podmioty świadomie wstrzy­mują się od decyzji, skłonił badaczy do podziału decyzji na decyzje (w węższym ujęciu) będące próbami świadomego roz­wiązania problemu decyzyjnego oraz nie­decyzje, polegające na celowym zaniecha­niu rozwiązania sytuacji decyzyjnej; 9) po­łączenie kryteriów podmiotu decyzji (jed­nostka - grupa) oraz obszaru jej odnie­sienia (wewnętrzny - zewnętrzny) po­zwala wyróżnić decyzje intrajednostkowe (np. decyzja o wstąpieniu do partii poli­tycznej), interjednostkowe (np. decyzja ministra o odwołaniu jego zastępcy); in­tragrupowe (np. decyzja klubu poselskie­go o zmianie jego kierownictwa), intergru­powe (np. decyzja o połączeniu partii po­litycznych).

DECYZYJNA IMPLEMENTACJA - pro­ces urzeczywistnienia (wprowadzenia w życie) decyzji za pomocą określonych metod i środków. Za główny cel wykony­wania decyzji uważa się przekształcanie rzeczywistości istniejącej w rzeczywistość pożądaną. Należy jednocześnie podkreś­lić, że w procesie implementacji decyzji powstają niejednokrotnie skutki niepożą­dane. Skutki te mogą spowodować, iż decyzja polityczna okaże się bezskutecz­na. Aby zapobiec takiej ewentualności należy położyć nacisk na zasadę, iż pod­mioty obowiązane do wdrażania i prze­strzegania decyzji będą przestrzegały ogólnych reguł postępowania. Biorąc to pod uwagę można wskazać na sześć na­stępujących warunków, których spełnie­nie przybliży skuteczną implementację: a) konsekwencja działania kierownictwa politycznego; b) umiejętność mobilizacji zasobów politycznych; c) zdolność do neutralizacji działań przeciwnych danej decyzji; d) pozyskiwanie dla realizacji de­cyzji poparcia znacznych grup społecz­nych; e) społeczne poczucie identyfikacji z podjętą decyzją. Zwłaszcza ostatni z wy­mienionych warunków skutecznej imple­mentacji jest chyba najbardziej istotny. Praktyka polityczna wskazuje bowiem, że decyzja, nawet najbardziej trafna z punk­tu widzenia naukowego i politycznego może być nieurzeczywistniona z powodu braku akceptacji społecznej dla jej realiza­cji. Podstawowym warunkiem uzyskania aprobaty społecznej dla podejmowanych decyzji politycznych, obok ich zgodności z potrzebami i oczekiwaniami społeczny­mi, jest utrzymanie otwartych kanałów komunikacji „z dołu do góry" i „z góry na dół". Na społeczne poczucie identyfikacji z podjętą decyzją wpływają także inne czynniki, do których mniemy zwłaszcza zaliczyć: a) kształtowanie w skali społecz­nej umiejętności wyjaśniania decyzji; b) rozwijanie mechanizmów uczestnictwa w podejmowaniu decyzji jako warunku koniecznego do społecznego uznania przesłanek tych decyzji; c) upowszechnie­nie potrzeby kontroli zarówno prawomoc­ności, jak i poprawności decyzji; d) wy­tworzenie przekonania o tym, że system polityczny jest w stanie zabezpieczyć wła­ściwą dynamikę modyfikacji systemu wartości decydenta politycznego. Należy jeszcze zaznaczyć, że w przypadku decy­zji politycznych, w ich fazie realizacji do­niosłą rolę odgrywają normy prawne, po­nieważ właśnie na ich podstawie działają organy władzy i administracji państwo­wej, a więc aparat wykonawczy decyzji politycznych. Dlatego też stanowienie norm prawnych, będące istotnym proble­mem decyzji, staje się istotnym ogniwem procesu decyzyjnego w polityce, w znacz­nym stopniu określającym racjonalność decyzji. Aparat wykonujący podjętą przez decydentów decyzję polityczną może funkcjonować na cztery sposoby: a) po­przez twórczą implementację decyzji, po­legającą na ewentualnym usuwaniu nie­doskonałości decyzji w fazie wykonaw­czej, co gwarantuje prawidłowe wprowa­dzanie jej w życie; b) poprzez literalną im­plementację decyzji, polegającą na formal­nym i dosłownym wykonywaniu posta­nowień decyzji, co niejednokrotnie może prowadzić do popełnienia wielu błędów praktycznych, czyli decyzji wykonaw­czych sprzecznych z decyzją główną; c) poprzez nieskuteczną implementację decyzji polegającą na podejmowaniu ta­kich działań wykonawczych, które przy­najmniej częściowo są sprzeczne z treś­cią i duchem decyzji głównej, co wynika z niezrozumienia decyzji przez aparat wykonawczy lub z odmiennych interesów ośrodka decyzyjnego i aparatu wykonaw­czego; d) poprzez przeciwskuteczną im­plementację decyzji politycznej, polegają­cą na takich działaniach aparatu wyko­nawczego, które są sprzeczne z treścią i duchem decyzji głównej, co wiąże się z bardziej lub mniej świadomym sabota­żem ośrodka decyzyjnego ze strony apa­ratu wykonawczego.

DECYZYJNA TEORIA - teoria decyzji rozwijana jest w dwóch głównych nurtach - normatywnej i opisowej teorii decyzji. Normatywna teoria decyzji jest formalną teoria racjonalnego podejmowania decy­zji i jest prezentowana jako teoria aksjoma­tyczna. Opisowa teoria decyzji zajmuje się studiowaniem faktycznych procesów de­cyzyjnych, jest zatem teorią empiryczną. Teoria normatywna pretenduje do forma­lizacji intuicyjnego pojęcia racjonalności przy wykorzystaniu świadectw empirycz­nych, których dostarcza teoria opisowa. Celem teorii normatywnej nie jest opis tego, jak decydenci podejmują decyzje, ale skonstruowanie modelu racjonalnego de­cydowania, a model ten jest idealizacją empirycznie uchwytnych procesów decy­zyjnych. Teoria decyzji konkretyzuje się na gruncie politologicznym również w posta­ci analizy decyzyjnej. Jest to metoda ba­dawcza, polegająca na docieraniu do isto­ty zjawisk i procesów politycznych, któ­rej punktem wyjścia jest decyzja politycz­na i jej wykonanie (eksplanandum), nato­miast punktem docelowym (eksplanan­sem) są zmienne niezależne, które spowo­dowały podjęcie decyzji. Podstawą wnio­skowania jest zawodne rozumowanie re­dukcyjne, w oparciu o które możemy for­mułować jedynie hipotezy na temat funk­cjonowania zmiennych niezależnych. Przyjmuje się, że twórcami analizy decy­zyjnej jako metody badawczej są polito­lodzy amerykańscy R. Snyder, H. Bruck i B. Sapin (Decisiott-Mnking ns n Apyroach to the Staidy of Inłernntionnl Polities, 1954). Można wyróżnić kilka podstawowych typów politologicznej analizy decyzyjnej: 1) psychologiczny (polityka stanowi funk­cję zachowań ludzkich, a więc może pod­legać wyjaśnianiu poprzez analizę bodź­ca-sytuacji politycznej/decyzyjnej oraz analizę psychologicznych predyspozycji decydentów); 2) mikrospołeczny (więk­szość decyzji politycznych jest podejmo­wana przez małe grupy społeczne, stad procesy decyzyjne należy wyjaśniać, trak­tując je przede wszystkim jako funkcję sto­sunków międzyludzkich zachodzących w małej grupie decydentów); 3) organiza­cyjny (oparty na teorii biurokratycznej i dorobku nauki o zarządzaniu; zakłada, iż polityczne procesy decyzyjne są przede wszystkim funkcją działających struktur organizacyjnych; w państwie demokra­tycznym współzawodniczy ze sobą wiele ośrodków decyzyjnych, a polityka staje się wynikiem przetargu między elementami struktury organizacyjnej); 4) matematycz­ny (konkretyzowany w postaci teorii gier; zakłada się, że niezależnie od szczebla analizy (jednostka, mała grupa społeczna, system polityczny), zagadnieniem naj­ważniejszym jest racjonalność podmiotów podejmujących decyzje; jest to teoria de­dukcyjnie wywiedzionego racjonalnego zachowania podmiotu polityki w sytuacji decyzyjnej, którą równocześnie kształtu­je inny, równie racjonalnie zachowujący się podmiot; założeniem teorii gier jest istnienie obiektywnej racjonalności poli­tycznej); 5) cybernetyczny (w pewnym stopniu synteza czterech typów omówio­nych wyżej; zbudowany na dwóch para­dygmatach: „paradygmacie analitycz­nym", z którego wynika, iż polityk rozkła­da sytuacje decyzyjne na części składowe, zna hierarchię swoich preferencji, formu­łuje alternatywy decyzyjne i zna skutki każdego proponowanego wyboru itd., i „paradygmacie cybernetycznym”. Polity­cy przede wszystkim dążą do utrzymania dynamicznej równowagi ze swoim środowiskiem, muszą działać szybko i spraw­nie, a więc eliminują złożoność sytuacji politycznych, nie przeprowadzają złożo­nych kalkulacji zysków i strat, a ich dzia­łanie opiera się na kilku prostych wzorach reakcji oraz kontroli niewielkiego zbioru najważniejszych zmiennych); 6) kryzyso­wy (W przypadku pojawienia się kryzy­su politycznego procesy decyzyjne przebiega inaczej niż w sytuacji normalnej, bowiem kryzys polega na istotnej zmia­nie wewnętrznego lub zewnętrznego środowiska państwa, na powstaniu zagroże­nia podstawowych wartości systemu po­litycznego, na powstaniu zagrożenia wy­buchem, działań zbrojnych, a tym samym na konieczności podejmowania bardzo ważnych decyzji w bardzo krótkim cza­sie); 7) makrospołeczny (formułowany na poziomie podmiotowości wielkich grup społecznych jako zorganizowanych cało­ści; zakłada, iż interesy wielkich grup w ostatecznej instancji i w dłuższym okre­sie przesądzają o treści i kierunku prowa­dzonej polityki, a więc i o treści wszyst­kich podejmowanych decyzji politycz­nych). Siatka kategorii politologicznej ana­lizy decyzyjnej jest rozbudowana. Najczę­ściej wymienia się jednak pięć pojęć bądź ich odpowiedniki: sytuacja decyzyjna (sy­tuację polityczną, czyli w sensie obiektyw­nym jako stan rzeczywistości politycznej, a w sensie subiektywnym jako problem, który winien być rozwiązany przez ośro­dek decyzyjny; sytuacja decyzyjna poja­wia się więc na wejściu systemu decyzyj­nego), ośrodek decyzyjny (system decy­zyjny, czyli podmiot działania polityczne­go), proces decyzyjny (zespół powiązań przyczynowo-skutkowych, występują­cych wewnątrz ośrodka decyzyjnego, w związku ze stanem wejścia - sytuacją polityczną, strukturą ośrodka i celami de­cydentów), decyzja polityczna (akt nielo­sowego, świadomego wyboru działania lub zaniechania politycznego; jest ona końcowym efektem procesu decyzyjnego, to znaczy wyjściem ośrodka podejmowa­nia decyzji politycznych) oraz implemen­tacja polityczna (proces urzeczywistnia­nia decyzji za pomocą odpowiednio do­branych metod i środków działania; celem wykonywania decyzji jest przekształcanie istniejącej sytuacji politycznej w pożąda­ną przez decydentów). W teorii proces de­cyzyjny analizowany jest na czterech po­ziomach: społecznym - wewnątrz ma­krostruktur społecznych, gdy wielkie gru­py społeczne walczą ze sobą o kształt i treść decyzji politycznych, dążąc do zaspoko­jenia swoich potrzeb i realizacji interesów; organizacyjnym - funkcjonowania syste­mu organizacyjnego państwa, który sta­nowi środowisko ośrodka podejmującego decyzje polityczne; racjonalnym - decy­denci polityczni „na zimno" analizują sy­tuację polityczną, a także swoje cele i moż­liwości; emocjonalno-osobowościowym - procesy myślowe decydentów ulegają odkształceniu w związku z uleganiem wpływom osobowościowym, emocjom, stresowi i frustracji.

DECYZYJNY PROCES - zespól powią­zań przyczynowo-skutkowych, występu­jących wewnątrz ośrodka decyzyjnego w związku ze stanem wejścia (sytuacją de­cyzyjną), strukturą ośrodka i celami decy­dentów. W literaturze przedmiotu przyj­muje się, że proces decyzyjny przebiega równocześnie na czterech poziomach: a) racjonalnym, kiedy ośrodek decyzyjny logicznie analizuje sytuację decyzyjną, swoje cele i możliwości; b) emocjonalnym, gdy ośrodek decyzyjny równocześnie z procesami myślenia racjonalnego ulega wpływom osobowości decydentów, ich emocjom oraz stresowi i frustracji; c) spo­łecznym, kiedy kształt i treść decyzji jest przedmiotem walki politycznej wszelkich grup społecznych dążących do zaspoko­jenia swoich potrzeb i realizacji interesów; d) organizacyjnym, stanowiącym otocze­nie ośrodka podejmowania decyzji poli­tycznych, który to poziom jest związany z podmiotowością organizacji politycz­nych wielkich grup społecznych, wystę­pujących jako podmioty działań politycz­nych. Każdy proces, a zwłaszcza proces podejmowania decyzji politycznych ­z uwagi na swój zakres i znaczenie - po­winien być prowadzony zgodnie z pew­nym, określonym schematem. Stwarza to bowiem możliwość właściwego przepro­wadzenia wszelkich niezbędnych czynno­ści, jakie wymagane są dla prawidłowo za­planowanej, podjętej i wykonanej decyzji politycznej. Poprawnie skonstruowany schemat, będący teoretycznym wzorem procesu politycznego, pozwoli nam uwzględnić wszelkie istotne czynniki, ma­jące wpływ na podejmowanie decyzji oraz w znacznym stopniu eliminuje możliwość powstania i wprowadzenia w życie decy­zji błędnych. Schemat procesu decyzyjne­go bodzie naszym zdaniem wyglądał na­stępująco: a) pojawienie się sygnału o nie­zaspokojonych potrzebach społecznych; b) dostrzeżenie problemu przez ośrodek decyzyjny, co staje się bodźcem do rozpo­częcia dalszych działań mających na celu podjęcie konkretnej decyzji; c) zbieranie informacji dotyczących tego problemu oraz warunków i możliwych sposobów jego rozwiązania; d) selekcja informacji dokonywana przez poszczególne ogniwa, pośredniczące pomiędzy społeczeństwem a ośrodkiem decyzyjnym; e) przygotowy­wanie alternatywnych wariantów decyzji; f) konsultacja tych wariantów z zaintere­sowanymi grupami społecznymi lub ca­łym społeczeństwem; g) wybór jednego z możliwych działań (podjęcie decyzji); h) realizacja decyzji, podejmowane niejed­nokrotnie z kontrolą wykonania poprzed­nich decyzji, czego wynikiem może być stwierdzenie, że decyzja odniosła pożąda­ny skutek, korekta decyzji lub podjęcie nowej. Przedstawiony powyżej schemat procesu decyzyjnego ma charakter ujęcia modelowego. W rzeczywistości mamy do czynienia z przeplataniem się i jednocze­snym występowaniem wielu etapów. Re­zultatem realizacji powyższych 8 faz pro­cesu decyzyjnego jest podjęcie kompletnej decyzji politycznej. W przypadku, gdy proces decyzyjny zostanie przerwany na którejkolwiek fazie przed dokonaniem przemiany rzeczywistości istniejącej w rzeczywistość pożądaną, następuje po­wstanie nie-decyzji politycznej (tzn. aktu nielosowego wyboru zaniechania poli­tycznego).

DEMOKRACJA (gr. demos - lud i krate­in - rządzić, czyli dosłownie oznaczają­ce: władza ludu) - typ reżimu politycz­nego zakładający możliwość partycypacji (uczestnictwa) i kontestacji (opozycji) po­litycznej. Termin „demokracja" wszedł w użycie najprawdopodobniej w V w. p.n.e. Pierwsze jego zastosowanie przypi­suje się zazwyczaj greckiemu historyko­wi Herodotowi. W starożytności demo­kracją nazywano formę rządów inną niż władza jednostki (monarchia, tyrania) i in­ną niż władza nielicznej grupy (oligar­chia). Demokracja, której fundamenty położyły reformy Kleistenesa w 508 r. p.n.e., była systemem rządów ateńskiej polis, miasta-wspólnoty. Demokracja to władza, na którą ma wpływ lud. W róż­nych czasach i państwach różnie interpre­towano pojęcie ludu posiadającego pod­miotowość polityczną. W starożytnych Atenach ludem był ogół wolnych ludzi, a niewolnicy byli z niego wyłączeni. W Rzeczypospolitej szlacheckiej, do ludu (narodu) zaliczano tylko szlachtę i ducho­wieństwo. W XIX stuleciu w Europie Za­chodniej ograniczenia wynikały z cenzu­sów przede wszystkim majątkowych. W czasach współczesnych, kiedy w więk­szości krajów demokratycznych cenzusy majątkowe, wykształcenia i płci zostały zniesione, utrwaliło się rozumienie demo­kracji jako władzy, na którą może wpły­wać większość osób uprawnionych. De­mokratycznie (lub niedemokratycznie) sprawuje się władzę w określanej zbioro­wości, w szczególnym przypadku w zbio­rowości państwowej. W rozważaniach o demokracji istotne są więc pytania: de­mokracja wśród kogo, w jakiej zbiorowo­ści (demokracja szlachecka, związkowa, wewnątrzpartyjna itp.). Ważna jest również kwestia, jak demokracja funkcjonu­je, dzięki jakim mechanizmom i instytu­cjom. Wśród mechanizmów sprzyjających demokracji, ułatwiających jej działanie, można wymienić zasady zapewniające wyrażanie interesów i poglądów niezgod­ pych z poglądami rządzących, sposoby wpływania na decyzje władzy i sposoby selekcjonowania osób, które sprawują wsadzę. Te zasady to: wolność organizo­wania się, wolność tworzenia ugrupowań politycznych (zwłaszcza ugrupowań opo­zycyjnych), istnienie opinii publicznej, wolność słowa i druku (upowszechniania informacji i opinii), stowarzyszania się, zgromadzeń, petycji i manifestacji, nieza­wisłe sądownictwo, dostępność informa­cji o działaniu władz, zasada alternacji politycznej (wybory), możliwość odwoły­wania rządzących (zasada odpowiedzial­ności politycznej i konstytucyjnej) itd. Nie zajmując się w tym miejscu wielością de­finicji demokracji jako sposobu rządzenia, przyjmujemy, że system polityczny jest demokratyczny o tyle, o ile główne gremia podejmujące decyzje powoływane są w wyniku okresowo odbywających się wyborów, z wolnym dostępem kandyda­tów, cala zaś dorosła ludność ma prawo głosu. Tak zdefiniowane pojęcie demokra­cji uwzględnia dwa wymiary-kontesta­cję (czyli konkurencja, opozycja) i uczest­nictwo (jaka część społeczeństwa bierze udział w życiu politycznym), które R. Dahl uważa za zasadnicze dla swej „demokra­cji realistycznej", czyli „poliarchii". O tym, że wybory są wolne, można mówić wów­czas, gdy: a) bierne prawo wyborcze ma charakter powszechny i nie jest ograniczo­ne cenzusami; b) wybory odbywają się re­gularnie, w ustalonych prawem odstę­pach, kadencja organu, do którego wybór następuje nie jest arbitralnie przedłużana; c) wyboru dokonuje się spośród nieogra­niczonej liczby kandydatów, których zgła­szanie jest nieskrępowane; d) kandydaci i wspierające ich ugrupowania w sposób swobodny mogą propagować wśród wy­borców swoje idee i programy; e) organi­zacja wyborów powierzona jest samym wyborcom lub niezależnym od władzy ustawodawczej i wykonawczej organom wyborczym; f) sam akt wyborczy dokony­wany jest bez skrępowania i w sposób całkowicie swobodny; g) ustalenie wyników głosowania i wyników wyboru dokonane jest uczciwie i zgodnie z obowiązującym prawem; h) objęcie mandatu uzyskanego zgodnie z prawem następuje bez prze­szkód. W procesie rozprzestrzeniania się współczesnej demokracji jako formy rzą­dów wyróżnić można kilka faz. Posłuży­ło E Fukujamie do sformułowania tezy o „końcu historii". Zwycięstwo - jego zdaniem idei liberalnej demokracji, oznacza zakończenie procesu dziejowego i sporów między wielkimi teoriami, ponieważ system demokratyczny absorbuje wszelkie dysfunkcje życia społecznego, na czele z fundamentalizmem religijnym i nacjonalizmem. Wśród uwarunkowań wpływających na rozwój demokracji wymienia się m.in.: strukturę społeczną (uwa­ża się, że silna klasa średnia jest czynni­kiem stymulującym demokrację), poziom rozwoju ekonomicznego (większość państw demokratycznych charakteryzuje się Wysokim PNB), czynniki kulturowe (np. tradycje demokratycznej kultury po­litycznej w danym kraju), czynniki religij­ne Wielu uczonych wskazuje na pozytyw­ny wpływ protestantyzmu czy katolicyzmu i negatywny islamu na rozwój demo­kracji), czynnik zewnętrzny (dyfuzja demokratycznych wzorów z zagranicy). Gdy mowa o demokracji, nie można zapominać, że poza politycznym ma ona również swój wymiar społeczny i ekonomiczny. Podstawową wartością demokra­cji społecznej jest równość rozumiana w Wersji radykalnej, jako równy dla wszystkich dostęp do różnego rodzaju dóbr; a w wersji umiarkowanej jako dąże­nie do wyrównywania poziomu startu życiowego. Do etosu demokraty należy przekonanie o fundamentalnej równości wszystkich ludzi i stosowne do tej warto­ści - postawy i zachowania. Z kolei za elementy konstytutywne demokracji eko­nomicznej uznaje się różne formy party­cypacji pracowników najemnych, w za­rządzaniu zakładami przemysłowymi oraz w zyskach tych zakładów. W trady­cji lewicy demokratycznej (a także spo­łecznej nauki Kościoła) dla oznaczenia tego typu demokracji pojawiły się takie określenia, jak: „demokracja przemysło­wa" (irtdusłrial derrtocrncy), „samorząd ro­botniczy" lub „pracowniczy" (selfmanttge­ment, l'autogestion ouvriere); „współzarzą­dzanie" (Mit6estirnttng). Wedle niektórych koncepcji ideowych ustanowienie demo­kracji politycznej nie jest możliwe bez ist­nienia demokracji społecznej, a nawet eko­nomicznej. W typologii demokracji, poza kryterium historycznym, bierze się często pod uwagę wiele innych czynników np. instytucjonalne rozwiązania zasady suwe­renności ludu, zasady reprezentacji czy trójpodziału władz. W ślad za tym wyróż­nia się: a) demokrację bezpośrednią, w której ważne decyzje o charakterze wład­czym są podejmowane nie przez reprezen­tantów ludu, a tym bardziej nie przez urzędników, ale przez samych obywate­li. Każdy z nich ma wówczas prawo, a nie­kiedy i obowiązek, uczestniczyć w takim decydowaniu, poprzez np. referendum, sprzeciw ludowy, ludową inicjatywę usta­wodawczą; b) demokracja pośrednia, naj­szerzej obecnie praktykowana, w której idea suwerenności ludu (narodu) jest re­alizowana za pośrednictwem reprezentan­tów, wyłanianych w demokratycznych wyborach. Biorąc pod uwagę zasadę trój­podziału władz, należy stwierdzić istnie­nie wielu wariantów jej realizacji, m.in. w systemie parlamentarno-gabinetowym, prezydenckim czy mieszanym. Zdaniem politologa holenderskiego A. Lijpharta w klasyfikowaniu modeli demokracji na­leży brać pod uwagę dwie zmienne ­stopień fragmentaryzacji kulturowej spo­łeczeństwa (wysoki lub niski) oraz styl za­chowań elit politycznych (konfrontacyjny lub kooperacyjny). W efekcie autor ten za­proponował cztery modele demokracji: a) demokracja niezintegrowana (rywaliza­cyjna odśrodkowa) - konfrontacyjny styl zachowań elit w połączeniu ze znacznym poziomem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa; b) demokracja zintegrowa­na (rywalizacyjna dośrodkowa) - rywa­lizacyjny styl elit w połączeniu z niskim poziomem kulturowego sfragmentaryzo­wania społeczeństwa; c) demokracja kon­socjonalna (konsensualna) - kooperacyj­ny styl zachowań elit w połączeniu z wy­sokim stopniem sfragmentaryzowania społeczeństwa; d) demokracja zdepolity­zowana - konsensualny styl elit w połą­czeniu z niskim stopniem sfragmentary­zowania społeczeństwa. Egzemplifikacją pierwszego z wymienionych modeli jest m.in. reżim polityczny Włoch, Francji (szczególnie IV Republiki). Demokracja zintegrowana występuje m.in. w Wielkiej Brytanii, USA, Australii, Nowej Zelandii, Niemczech oraz krajach skandynawskich. Przykładem demokracji konsocjonalnej jest system polityczny krajów Beneluxu czy Austrii, natomiast demokracji zdepo­lityzowanej - Szwajcaria. Występuje ten­dencja, by z uwagi na powyższe zmien­ne wyróżniać dwa modele demokracji: a) westminsterski - większościowy; b) konsensualny w którym dąży się do wypracowania kompromisu, zamiast opierać się na prostej zasadzie większości w różnych kwestiach.

DEMOKRACJA BEZPOŚREDNIA ­typ demokracji, w której naród bezpośred­nio podejmuje decyzje polityczne. Demo­kracja bezpośrednia zatem polega na tym, że ważne decyzje są podejmowane nie przez reprezentantów narodu, ani tym bardziej przez urzędników, lecz przez sa­mych obywateli. Funkcjonuje współcześ­nie kilka instytucji demokracji bezpośred­niej. Są to: referenda czyli głosowania ludo­we, sprzeciw (weto) ludowy, inicjatywa ludowa, zebranie mieszkańców. W refe­rendum ogół pełnoprawnych obywateli podejmuje decyzje o ważnych dla nich sprawach. Występują różne typy referen­dów. Biorąc pod uwagę kryterium ważności, wyróżniono referenda: przesądza­jące i konsultacyjne. W pierwszym z nich obywatele decydują ostatecznie, a ich de­cyzje przez żaden organ państwowy nie muszą być zatwierdzone i nie mogą być podważone. Drugi rodzaj referendum polega na tym, że obywatele wypowiadają w głosowaniu swoją opinię w jakiejś spra­wie, która nie jest wiążąca dla organów władzy ustawodawczej lub wykonawczej. Referenda z uwagi na kryterium zasięgu dzieli się na ogólnokrajowe i lokalne. Weto (sprzeciw) ludowe polega na tym, że oby­watele mogą w głosowaniu zaprotestować przeciw uchwalonej przez parlament usta­wie, uznając ją za niewłaściwą, niesłusz­ną czy naruszającą ich interesy. Jeśli po zgłoszeniu takiego wniosku zostanie on przez przewidzianą większość przegłoso­wany, ustawa przestaje obowiązywać. Inicjatywa ludowa polega na tym, że oby­watele po zebraniu pewnej liczby podpi­sów mogą przedstawić parlamentowi pro­jekty ustaw, a parlament ma obowiązek uruchomić stosowny proces legislacyjny, prowadzący do uchwalenia tej ustawy lub jej odrzucenia. W małych wspólnotach lokalnych, np. wsiach, gminach, osiedlach, dość często spotykaną formą demokracji bezpośredniej są zebrania mieszkańców. W czasie zebrań mieszkańców rozważa się i rozstrzyga ważne dla nich sprawy. W polskim systemie politycznym formal­no-prawny status posiada instytucja refe­rendum, inicjatywy ludowej oraz na szczeblu lokalnym referendum woje­wódzkie, powiatowe i gminne oraz zebra­nia mieszkańców (sołectwo, osiedla). Według Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. re­ferendum ogólnokrajowe może być zarzą­dzone przez: a) Sejm większością bez­względną głosów, w obecności co naj­mniej połowy ustawowej liczby posłów; b) Prezydenta za zgodą Senatu wyrażoną większością bezwzględną głosów w obec­ności co najmniej połowy ustawowej licz­by senatorów. Z inicjatywą poddania określonej sprawy pod referendum może wystąpić sam Sejm, a takie: Senat, Rada Ministrów, grupa przynajmniej 500 tysię­cy obywateli. O ważności referendum rozstrzyga Sąd Najwyższy. Wynik referen­dum zobowiązuje właściwe organy państwowej do podjęcia czynności mających na celu realizację wyniku referendum przez wydanie aktów prawnych bądź podjęcie innych decyzji. Inicjatywa w zakresie ustawodawstwa w świetle obecnej konstytucji przysługuje także grupie 100 tysięcy obywateli mających czynne prawo wyborcze. Natomiast prawo polskie nie zna instytucji weta ludowego. W ostatnich latach zauważalna jest tendencja rozszerzania instytucji demokracji bezpośredniej zarówno w regulacjach konstytucyjnych, jak i w ustawodawstwie, przy jednocze­snym podnoszeniu progów instytucjonal­nych. Wymogi np. frekwencji - przy re­ferendum zwykłym są bardziej rygorystyczne niż przy referendum konstytucyj­nym, ~bowiem dla ważności referendum wymagana jest obecność co najmniej 50% uprawnionych do głosowania. Takiego wymogu nie przewidywała natomiast od­nośnie referendum konstytucyjnego usta­wa z 22 kwietnia 1992 r. o trybie przygo­towania i uchwalenia konstytucji (kształtu projektu ustawy w inicjatywie ludo­wej). Niewątpliwie instytucje demokracji bezpośredniej zabezpieczają partycypację obywateli w ostatecznym rozstrzygnięciu konkretnego problemu wynikającego z konfliktu interesów grupowych. Jeżeli bowiem lud, który jest źródłem władzy w demokracji, opowie się choćby w refe­rendum „za" lub „przeciw", to fakt ten nie może być lekceważony przez polityków, niezależnie od mocy wiążącej tego roz­strzygnięcia z formalnego punktu widze­nia. Ta niekwestionowana dyrektywa nie oznacza jednak, że referendum czy inne procedury demokracji bezpośredniej są codzienną praktyką decyzyjną. Większość systemów politycznych składa bowiem hołd demokracji bezpośredniej w swoich konstytucjach, ale niewiele z nich stosuje referenda w praktyce. Ocena instytucji demokracji bezpośredniej, np. referendum, jest ambiwalentna. Z jednej strony pod­kreśla się zalety zaangażowania jak naj­większej liczby obywateli w proces decy­zyjny i wynikające stąd walory legitymi­zacyjne czy edukacyjne referendum czy innych instytucji partycypacji bezpośred­niej. Z drugiej strony, w wyniku referen­dum występuje modyfikacja parlamentar­nego procesu decydowania politycznego. Oznacza ona zwiększenie stopnia mecha­nizmu decyzyjnego i przedłużenia proce­dury decyzyjnej. Równocześnie podkreśla się związane z tym osłabienie pozycji par­lamentu. Referenda, które w założeniu miały osłabiać partiokrację mogą paradok­salnie je wzmacniać. W demokracjach typu zachodnioeuropejskiego inicjatorka­mi przeprowadzania referendum i inicja­tywy ludowej są bowiem partie politycz­ne. Referenda wpływają na pozycję partii politycznych; ich spójność, legitymację do sprawowania władzy oraz potencjał poli­tyczny. Referendum czy inicjatywa ludo­wa może więc w większym stopniu słu­żyć partiom politycznym niż wyborcom, którzy w ostatecznym rachunku i tak ule­gają wpływom autorytetów partyjnych. Większość partii politycznych prezentuje stanowiska zmienne w kwestii referen­dum czy inicjatywy ludowej, uwarunko­wane przede wszystkim ich funkcjonalno­ścią i dysfunkcjonalnością dla interesów partyjnych. Referenda kontrolowane, ini­cjowane przez siły rządzące, są dodatko­wym sprawdzianem popularności ekipy rządzącej i jej lidera. Referendum wów­czas łatwo może przerodzić się w „plebis­cyt" - głosowanie zgodnie z zaleceniem dla wyrażenia wotum zaufania. Silni przy­wódcy populistyczni, tacy jak generał Ch. de Gaulle często posługiwali się tym narzędziem dla wzmocnienia swego sta­nowiska wobec opozycji parlamentarnej. Z kolei referenda niekontrolowane, inicjo­wane przez mniejszość opozycyjną, dają opozycji możliwość mobilizowania spo­łecznego poparcia na rzecz własnych pro­jektów rozwiązania danego problemu (ini­cjatywa pozytywna) albo na rzecz zakwe­stionowania decyzji już podjętej przez podmioty rządzące. Zarządzenie referen­dum często może być wyrazem niemoż­ności rozwiązania konfliktu przez elity polityczne (obawiające się rozłamów we­wnątrzpartyjnych) na szczeblu parlamen­tarnym i przerzuceniem ciężaru odpowie­dzialności za rozstrzygnięcie niepopular­nej kwestii na ogół elektoratu. Referenda jednak nie muszą legitymizować decyzji politycznych zgodnie z zasadą respekto­wania arytmetycznej większości, mogą przyczyniać się do pogłębienia podziałów socjopolitycznych w społeczeństwie i wy­rastających z nich konfliktów.

DOKTRYNA POLITYCZNA (łac. doctri­nn - nauczanie, nauka, wiedza ) - zespół poglądów, twierdzeń, przekonań z okre­ślonej dziedziny: filozofii, teologii, polityki itp., z reguły odnoszących się do różnych aspektów życia społecznego. Doktryna polityczna w wąskim znaczeniu obejmu­je wyodrębniony w czasie i przestrzeni zakres problemów i zjawisk określonej ideologii (doktryna ekonomiczna, społecz­na, polityczna) lub koncepcji określonego autora (autorów) w danej dziedzinie (np. doktryna prawa natury J.J. Rousseau, dok­tryna podziału władz K. Monteskiusza, doktryna J. Locke'a, doktryqa M.A. Baku­nina). W szerokim znaczeniu doktryna polityczna występuje jako synonim „ide­ologii" (np. doktryna konserwatywna, li­beralna, socjaldemokratyczna). Z reguły doktryna polityczna jest konkretyzacją ideologii. Określa sposoby określania ce­lów, ustala zespół działań i środków pro­wadzących do ich osiągnięcia. Stanowi uporządkowany zbiór poglądów na orga­nizację polityczną społeczeństwa, proble­my władzy, inne aspekty życia społeczeń­stwa; jest normatywnym systemem okre­ślającym realizację wartości (celów) ide­ologicznych w sferze polityki. Wyznacze­nie wyraźnej granicy między ideologią w szerokim znaczeniu a węższym poję­ciem doktryny nie jest możliwe, gdyż róż­nica między nimi polega głównie na stop­niu systematyzacji, a więc ma charakter ilościowy, a nie jakościowy. Doktryna przenosi teorię (ideologię) na grunt pro­gramu politycznego i praktycznej działal­ności. Natomiast można wskazać na kil­ka płaszczyzn podrzędności doktryny w stosunku do ideologii: na płaszczyźnie aksjologicznej - system wartości ideolo­gii określa system wartości doktryny; na płaszczyźnie chronologicznej -ukształto­wanie się ideologii poprzedza doktrynę; na płaszczyźnie genetycznej - treść ide­ologii określa treść doktryny. Praktyka życia politycznego wskazuje, że na grun­cie jednej ideologii może ukształtować się kilka doktryn politycznych, w zależności od poglądów na sposoby i metody osią­gania celów, tradycje historyczne, poli­tyczne, uwarunkowania geopolityczne, cechy osobowościowe przywódcy i elit. Podobnie na gruncie jednej doktryny mogą być formułowane różne programy polityczne. W szczególnych przypadkach jedna doktryna może nawiązywać do kil­ku ideologii. Niekiedy doktryna ukształ­towana w jednym nurcie ideologicznym może funkcjonować w innym nurcie (np. koncepcje liberalne F.A. Hayeka w konser­watyzmie czy J.M. Keynesa w socjaldemo­kracji). Dobrze sformułowana doktryna określa optymalny horyzont czasowy re­alizacji celów, a zatem uwzględnia środ­ki techniczne, uwarunkowania zewnętrz­ne (np. geopolityczne), stopieni poparcia społecznego, jest adekwatna do stanu świadomości społecznej i uznanych domi­nujących wartości, odwołuje się do do­świadczeń społecznych, ocen, dążeń. Za­chowując spójność wewnętrzną, rozkłada osiągnięcie celów na etapy adekwatne w stosunku do siebie. Wypracowuje tak­że mechanizmy, które pozwalają minima­lizować błędy. Określa granice kompromi­su w stosunku do innych doktryn (np. przy formowaniu koalicji). Nie spełnia tych wymogów jakikolwiek system poglą­dów przyjmowany bezkrytycznie, z upo­rem utrzymywany (a czasem realizowa­ny), niezależnie od przeczących mu fak­tów i zjawisk, określany pojęciem doktry­nerstwa (typowe dla systemów totalitar­nych). Ze względu na różnorodność i nie­ostrość kryteriów występujących przy próbie systematyzacji doktryn politycz­nych z trudem poddają się one klasyfika­cji. W badaniach politologicznych najczę­ściej przyjmuje się cztery kryteria klasyfi­kacji doktryn: a) kryterium związku z określoną ideologią-doktryny konser­watywne, liberalne, chadeckie, socjalde­mokratyczne, komunistyczne, ekstremi­styczne; b) kryterium dominującego adre­sata - członkowie partii politycznej, ru­chu politycznego, obywatele państwa, grupy etnicznej, społeczność międzynaro­dowa; z reguły współczesne doktryny od­wołują się do szerokich zbiorowości; kry­terium rodzaju instytucji lub organizacji, które formułuje i realizują doktrynę ­partia, ruch polityczny, państwo, związek wyznaniowy, organizacja etniczna itp.; d) kryterium wyrażanych treści-doktry­ny reakcyjne, zakładające przywrócenie albo utrzymanie takiej organizacji poli­tycznej społeczeństwa, która powszechnie uznawana jest za przestarzałą; doktryny konserwatywne, odwołujące się do do­świadczeń przeszłości, niechętne zmia­nom, zakładające utrzymanie status quo; doktryny reformistyczne, opowiadające się za ewolucyjnymi, stopniowymi zmia­nami; doktryny rewolucyjne, uznające re­wolucję, gwałtowną likwidację istniejące­go porządku społecznego i politycznego, najczęściej połączoną z użyciem przemo­cy; doktryny utopijne, wyrastające z błęd­nych przesłanek i propagujące cele nie­możliwe do osiągnięcia. Od XIX w. dok­tryny (podobnie jak partie i ruchy poli­tyczne) charakteryzowane są także jako: prawicowe, lewicowe, centrowe. Klasyfi­kacja ta nawiązuje do okresu po rewolu­cji francuskiej i nazw miejsc zajmo­wanych w parlamentach przez ówczesne ugrupowania polityczne. Współcześnie do prawicy zalicza się ideologie (doktry­ny), które niechętne są radykalnym zmia­nom, eksponują tradycje i takie wartości, jak kultura, religia, tradycja państwowa. Wyrażają z reguły interesy ludzi zadowo­lonych z istniejącego porządku, są elitar­ne, opowiadają się za społeczeństwem naturalnie zróżnicowanym i hierarchicz­nym. Ideologie i doktryny prawicowe i le­wicowe głoszą hasła egalitaryzmu, spra­wiedliwości społecznej, za naturalny stan uważają równość, domagają się głębokiej demokratyzacji życia politycznego. Nie­które z tych doktryn akceptują możliwość użycia siły i przymusu, buntu i rewolucji w dążeniu do osiągnięcia zmian. Skrajne poglądy prawicy (np. faszyzm) określa się pojęciem doktryn radykalnych bądź eks­tremistycznych. Skrajne doktryny lewicy nazywa się ekstremistycznymi, ultra lewicowymi, lewackimi (np. anarchizm, komunizm), Jedne i drugie prowadzą do to­talitaryzmu. Doktryny centrowe opowia­dają się za utrzymaniem równowagi mię­dzy interesami różnych grup społecznych, tradycją i nowatorstwem, domagają się, aby państwo łagodziło skutki wolnej gry sił rynkowych. W życiu politycznym dok­tryny pełnią szereg funkcji: są swoistym narzędziem walki o władzę polityczną, poprzez prezentację własnych wartości ideologicznych, ustosunkowywanie się do doktryn konkurencyjnych, głoszenie wła­snych programów (np. podczas kampanii wyborczych, referendów); służą poszerza­niu akceptacji władzy politycznej (legity­mizacji), gdy dana partia (ruch politycz­ny, koalicja) sprawuje władzę; jest narzę­dziem propagandy i agitacji, dążąc do poszerzania kręgu zwolenników bądź sympatyków w kręgu neutralnej ideolo­gicznie części społeczeństwa i wśród prze­ciwników politycznych; jest elementem integrującym członków partii lub ruchu politycznego, kształtuje wierność wobec doktryny, oddanie dla jej realizacji; stopień identyfikacji z doktryną służy powszech­nie jako kryterium wyłaniania elit kierow­niczych, aktywu, instytucji. Z reguły dok­tryna i program realizują wszystkie wy­mienione funkcje jednocześnie, niekiedy niektóre z nich w określonych warunkach są dominujące (np. podczas kampanii wy­borczych).

DZIAŁANIE POLITYCZNE - zacji. Działania polityczne mogą przybie­rać zarówno formę bezpośrednią, jak i po­średni. Przykładem takiego działania bezpośredniego mogą być wybory prezy­denckie. Przykładem działania pośrednie­go jest zaś stopniowy odpływ ludności ze wsi do miast. Należy jednak zastrzec, iż różnica pomiędzy działaniem pośrednim a procesem politycznym jest bardzo płyn­na. Działania polityczne można sklasyfi­kować na wiele sposobów, mają one bo­wiem szczegółowy i zarazem zróżnicowa­ny charakter. Możemy zatem dokonać ich klasyfikacji, biorąc pod uwagę wiele różnych kryteriów. Najistotniejsze spośród nich to kryteria: 1) stopnia złożoności (działania proste, w których do celu pro­wadzą czynności tego samego typu, zaś związek pomiędzy czynnością a rezulta­tem ma charakter bardziej bezpośredni, oraz działania złożone, mające charakter wieloczynnościowy, wieloskładnikowy, wieloetapowy i wielopodmiotowy); 2) ro­dzaju podmiotów podejmujących działa­nie (działania organów władzy i admini­stracji państwowej, mające postać pełnie­nia władzy państwowej, rządzenia i za­rządzania; działania pozostałych podmio­tów wchodzących w skład danego syste­mu politycznego, polegające na realizacji współuczestnictwa we władzy politycznej - w różnych sferach życia społecznego bez względu na charakter tego współ­uczestnictwa; działania podmiotów pozo­stających poza systemem politycznym, których głównym celem jest najczęściej zdobycie władzy, uzyskanie udziału we władzy oraz zdobycie wpływu na poli­tyczny proces decyzyjny, oraz działania grup niesformalizowanych, wyrażających polityczne postawy środowisk, które z różnych powodów nie powołały struk­tur instytucjonalnych); 3) liczby podmio­tów uczestniczących w działaniu oraz współzależności między nimi (działania jednostkowe, do których możemy zaliczyć działania celowe, wykonywane na „wła­sną rękę", „własny rachunek"; działania zbiorowe, będące sumą zachowań indy­widualnych, najczęściej podobnych lub identycznych, o znikomym stopniu orga­nizacji (np. żywiołowo zawiązana mani­festacja), których podmiotami są tłumy, zgromadzenia itp.; działania grupowe, których podmiotami są grupy społeczne, a więc całości o trwały organizacji, zorga­nizowane dla osiągnięcia odpowiedniego celu i n sformalizowanej strukturze spo­łecznej, oraz działania totalne, w których uczestniczą podmiotowo wszystkie cało­ści społeczne, wszystkie grupy, instytucje i organizacje, np. wojna obronna lub woj­na domowa); 4) stopnia instytucjonaliza­cji (działania zinstytucjonalizowane, pod­legające określonej reglamentacji i specja­lizacji, dotyczące sposobu postępowania i znajdujące wyraz np. w przepisach prawnych, normach zwyczajowych itp.; działania niezinstytucjonalizowane, cha­rakteryzujące się mniejszym stopniem skoordynowania, planowości i reglamen­tacji, za to większym stopniem spontanicz­ności); 5) zakres swobody podmiotu wy­konującego działanie (działania suweren­ne, w których cel jest zgodny z dążenia­mi wykonawcy, uczestnika i którego re­zultaty są zgodne z jego obiektywnym interesem, oraz działania niesuwerenne, kiedy podmiot ma niewielki lub ograni­czony ludzką wolą i naciskiem wpływ na ostateczny cel i bezpośredni przebieg swojego działania); 6) stopnia ich przymu­sowości (działania przymusowe, które są obowiązkowe w stosunku do określonych podmiotów zobowiązanych do działania; działania dobrowolne, których wykonanie nie jest nakazane i zarazem nie jest zaka­zane, oraz działania narzucone, należące do kategorii pośredniej: pod wpływem cudzego nacisku ulega w nich modyfika­cji i ograniczeniu własna wola i samo­dzielność podmiotu, jednak nie do tego stopnia, by czynności nie wynikały z jego własnej decyzji). Wskazane powyżej przy­kłady działań politycznych nie wyczerpu­ją ostatecznie wszelkich ich rodzajów, lecz Autor pragnął jedynie wskazać te z nich, które są w sferze polityki najbardziej typo­we lub mają najbardziej doniosłe skutki.

EKSPERT POLITYCZNY (łac. expertus ­doświadczony) - osoba, której kompe­tencje uznaje jej środowisko zawodowe. Ekspert (biegły, rzeczoznawca) nie jest osobą kreowaną, ponieważ można jedy­nie powołać czy też zamówić ekspertyzę, co będzie oficjalnym potwierdzeniem opi­nii ustalonej w jego środowisku zawo­dowym. Ekspert zatem jest to czynnik, który ma się przyczynić do zapewnienia wszechstronnej, rzetelnej informacji, do jej wzbogacenia najnowszymi osiągnięciami wiedzy fachowej. Jednym z podstawo­wych warunków optymalizujących proce­sy decyzyjne jest zapewnienie ekspertom swobody w formułowaniu poglądów. In­gerencja decydentów w tok pracy bie­głych, proces ten natomiast ogranicza. Na­stępuje to najczęściej wtedy, gdy na czele grupy specjalistów, w charakterze szefa stawia się osoby bezpośrednio związane z ośrodkiem decyzyjnym, gdy w tzw. mie­szanych komisjach uczestniczą decyden­ci, w wyniku czego mogą oni kontrolować pracę ekspertów. Ekspert niezależny, nie będąc zatrudnionym przez instytucję po­lityczną, nie oczekuje żadnych ubocznych korzyści, nie obawia się wyrazić opinii sprzecznych z sądami lansowanymi przez ośrodek decyzji. Można więc zauważyć, iż czynnikiem determinującym sprawność i efektywność działania ekspertów jest ich sytuacja materialna. Jeśli bowiem ekspert, poza godziwym wynagrodzeniem, będzie oczekiwał dodatkowych korzyści, to jego opinie będą tendencyjne, dopasowane do życzeń ośrodka powołującego.

ELITA POLITYCZNA - grupa ludzi wyodrębniona na podstawie kryterium udziału w procesie podejmowania decy­zji państwowych. Trzy metody wyodręb­niania elity politycznej: 1) metoda pozy­cyjna - elitę polityczną tworzą osoby zajmujące strategiczne pozycje w pań­stwie (prezydent, premier, pozostali człon­kowie rządu, parlamentarzyści itp.); 2) metoda refutacyjna - elitę polityczną tworzą osoby, które w mniemaniu opinii publicznej mają istotny wpływ na decy­zje państwowe (przedstawiciele elity kul­turalnej i naukowej, członkowie rodziny, przyjaciele osób zajmujących najwyższe stanowiska w hierarchii władzy itp.); 3) metoda decyzyjna - elitę polityczną tworzą osoby rzeczywiście podejmują­ce decyzje bądź mające na nie istotny wpływ. Typy elit wyróżnione przez G. Lo­wella Fielda i J. Higleya: elita sfragmen­taryzowana - podzielona na zwalczają­ce się frakcje grupa ludzi, jej funkcjono­wanie jest charakterystyczne dla niestabil­nych systemów politycznych (reżimów dyktatorskich), gdzie nieustabilizowane są reguły sukcesji władzy, a opozycja po­lityczna funkcjonuje poza oficjalną scena polityczną; elita zintegrowana wokół jed­nej ideologii - zwarta grupa obsadzają­ca swoimi członkami strategiczne pozycje w państwie, mająca oparcie społeczne i ideologiczne w jednej partii politycznej, system polityczny jest stabilny, gdyż elita nie dopuszcza odstępstw od obowiązują­cej ideologii; sukcesja władzy odbywa się w ramach jednej zob. partii politycznej; elity zintegrowane wokół powszechnie uznawanych wartości demokratyzmu w polityce i liberalizmu w gospodarce ­charakterystyczne dla systemów demo­kratycznych, elity reprezentują interesy różnych grup społecznych, rywalizują między sobą o dominującą pozycję w pań­stwie, nierzadko też współpracują, kon­flikty między elitami nie naruszają istnie­jącego porządku społecznego, a sukcesja władzy odbywa się na drodze wyborów powszechnych. Teoria elit - powstała na przełomie XIX i XX w., jej twórcami są G. Mosca i V. Pareto, opiera się na czterech twierdzeniach: 1) każde społeczeństwo dzieli się na rządzącą mniejszość i rządzo­ną większość; 2) strukturą pośredniczącą między elitą a masami jest subtelna (urzęd­nicy państwowi, menedżerowie, naukow­cy, intelektualiści), z której rekrutują się nowi członkowie elit; 3) elita sprawuje władzę posługując się formułą polityczną, która jest uzasadnieniem uprzywilejowa­nej społecznie pozycji elity, uzasadnienie to może mieć charakter prawny, religijny, tradycyjny, charyzmatyczny; 4) każda eli­ta po pewnym czasie zostaje zastąpiona przez inną elitę, proces zastępowania elit, tj. rotacja może przybrać dwie formy: a) rotacja między kategoriami elit rządzą­cych (elitą wojskową, gospodarczą, admi­nistracyjną); b) rotacja między elitą a resz­tą ludności (jednostki z warstw niższych mogą wejść do istniejącej elity lub jednost­ki w warstwie niższej mogą stworzyć gru­pę elitarną, która zaangażuje się w walkę o władzę). Elityzm - pogląd, iż elita jest trwałym elementem struktury społecznej i pełni rolę Sprawczą w procesie historycz­nym.

EWOLUCJA POLITYCZNA (łac. evolutio - rozwinięcie) - wszelki rozwój poli­tyczny służący przechodzeniu do stanu bardziej złożonego lub pod pewnym względem doskonalszego. Ewolucja, bę­dąc przeciwieństwem rewolucji, zakłada unikanie w trakcie działań politycznych zachowań gwałtownych, wiążących się z możliwością użycia przemocy. Pod tym względem wykazuje podobieństwo do reformy, ponieważ podobnie jak ta ostat­nia jest stopniową zmianą istniejącej rze­czywistości kontrolowanej przez grupę rządzącą. Zmiany ewolucyjne polegają na wcześniejszym przygotowaniu gruntu pod konkretne działanie. Tak więc kon­kretne działania polityczne mogą być po­przedzone wcześniejszymi zmianami pro­ceduralnymi lub legislacyjnymi, dającymi podstawę do ich właściwego przeprowa­dzenia. Ewolucja polityczna obejmuje ta­kie przypadki transformacji polityczno­ustrojowej, które są dokonywane bez na­ruszania ram instytucjonalnych funkcjo­nującego ustroju politycznego lub społecz­nego (np. „jesień ludów" 1989 r. na Wę­grzech, w Polsce czy Czechosłowacji). Pro­cesy związane z ewolucją polityczną mogą przebiegać w sposób zaplanowany lub mimo woli podmiotów biorących udział w działaniach politycznych.

[M. Chmaj]

FAKT POLITYCZNY - przejaw proce­sów politycznych, związany z walką o zdobycie władzy państwowej, stanowią­cy część życia społecznego i występujący wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z organizacją społeczeństwa i sprawowa­niem władzy oraz zorganizowaniem i ste­rowaniem procesami społecznymi.

[M. Żmigrodzk]

GRA POLITYCZNA - pojęcie używane w politologii w wielu kontekstach: po pierwsze, w odniesieniu do teorii gier jako metody analizowania polityki; po drugie, jako gry symulacyjne służące do kształce­

nia polityków i analityków polityki, pozo­stając w ścisłym związku z teorią gier; po trzecie, jako raczej publicystyczne określe­nie bieżącego układu sił i dynamiki sce­ny politycznej - „rozgrywki" politycznej; po czwarte, pojęcie to pojawia się w kon­tekście socjotechniki rozumianej jako gra polityczna rządzących i społeczeństwa; po piąte, wskazuje się dość często na kształ­towanie się reguł gry politycznej w syste­mie demokratycznym.

[A. Dumała]

INTERES POLITYCZNY-jedna z form interesów społecznych, wyrażająca ko­nieczność zbiorowego współdziałania w celu opanowania obiektywnych warun­ków istnienia i rozwoju w zakresie danej potrzeby politycznej. Interes polityczny można rozpatrywać w dwóch płaszczy­znach, jako: a) interes polityczny sensu stricto, wyrażający dążenie podmiotów społecznych do udziału w sprawowaniu władzy za pośrednictwem państwa, sys­temu partii politycznych i organizacji spo­łecznych; b) interes polityczny sensu lar­go, wyrażający dążenie dużych grup spo­łecznych do realizacji swoich interesów przy udziale władzy politycznej. Według kryterium podmiotu możemy wyróżnić interesy: ogólnospołeczne, narodowości i grup etnicznych, grup społecznych oraz jednostek. Według kryterium przedmio­tu, możemy wyróżnić interesy: ekono­miczne, ideologiczne, społeczne, kultural­ne itp. Według kryterium stopnia uświa­domienia, wyróżniamy interesy: uświado­mione (całkowicie lub częściowo) oraz nie­uświadomione.

[M. Chmnj]

KLASA POLITYCZNA-grupa społecz­na składająca się z ludzi, których działa­nia mają charakter polityczny, tj. odnoszą się do interesów różnych grup społecz­nych. Na klasę polityczną składają się za­równo członkowie elity władzy, jak też opozycji (elita polityczna), jednostki wno­szące do systemu kwestie polityczne oraz reprezentanci interesów różnych sił skła­dających się na społeczeństwo obywatel­skie, a także przedstawiciele wyższych szczebli administracji państwowej oraz aparaty partyjne. Według R. Arona klasę polityczną tworzy pięć grup społecznych: liderzy polityczni, przedstawiciele admi­nistracji państwowej, elity ekonomiczne, liderzy ruchów masowych i przedstawi­ciele wojska. A. Giddens (Elites and Power in British Society, red. P Stanworth, A. Gid­dens, Cambridge 1974) wyróżnił trzy ele­menty składające się na klasę polityczną: a) elitę rządzącą; b) warstwę rekrutacyj­ną, z której wywodzą się nowi członkowie elit; c) warstwę administracyjną, która urzeczywistnia decyzje władcze elity. Po­sługując się kryterium funkcji pełnionej w procesie politycznym, w ramach klasy politycznej wyróżnić można: a) elity arty­kulacyjne, które określają potrzeby spo­łeczne i wyznaczają cele polityczne; b) eli­ty wpływu składające się z osób zajmują­cych wysokie pozycje poza strukturą wła­dzy państwowej, lecz wywierające istot­ny wpływ na podejmowane decyzje poli­tyczne; c) elity decyzyjne składające się z osób zajmujących wysokie pozycje w strukturze organizacji państwowej. Skład klasy politycznej można określić za pomocą trzech metod: a) metody pozycyj­nej (do klasy politycznej zalicza się te oso­by, które są związane z polityką poprzez zajmowane stanowiska w instytucjach po­litycznych); b) metody reputacyjnej (do klasy politycznej zalicza się te osoby, któ­re są powszechnie uznane za jej człon­ków); c) metody decyzyjnej (do klasy po­litycznej zalicza się te osoby, które mają wpływ lub podejmują decyzje istotne dla procesu politycznego). Klasa polityczna pełni w systemie społeczno-politycznym zasadniczo trzy funkcje: 1) jest społecz­nym fundamentem rekrutacji nowych członków do elity władzy; 2) jest płaszczy­zną artykulacji interesów społecznych i wyznaczania celów politycznych; 3) jest płaszczyzną ujawniania się konfliktów społecznych, przez co działa stabilizują­co na system polityczny.

[A. Pnwłowskn]

KOMPROMIS POLITYCZNY-porozu­mienie podmiotów polityki znajdujących się w relacji konfliktu, dotyczące rezygna­cji z walki we wszystkich lub wybranych płaszczyznach dotychczasowych stosun­ków (zobowiązanie do wzajemnego nie­szkodzenia sobie) bądź też - dalej idąc - podjęcia wspólnej realizacji części in­teresów (zobowiązanie do wzajemnej po­mocy). Pojęcie kompromisu posiada dwa znaczenia: węższe - akt zawarcia poro­zumienia, oraz szersze - proces obejmu­jący: a) diagnozę wcześniejszych działań, ich determinant, oraz bilansu korzyści i strat, jakie przyniósł konflikt; b) podję­cie decyzji o zaprzestaniu działań konflik­towych i potrzebie kompromisu; c) prze­prowadzenie rozmów z przyszłym part­nerem porozumienia i określenie ostatecz­nych celów, warunków i procedur wyko­nawczo-kontrolnych; d) realizację, kontro­lę i ocenę działań wykonawczych. Wśród szczegółowych dyrektyw przygotowywa­nia i zawierania kompromisu znajdują się: określenie jego pola (sfery); zdefiniowa­nie celów głównych i ubocznych, a zara­zem granic ustępstw wobec partnera; wskazanie warunków, metod i instrumen­tów kontrolnych; określenie szans trwa­łości/nietrwałości kompromisu w kilku wariantach czasowych; przygotowanie se­kwencji działań własnych oraz reakcji na postępowanie partnera, włącznie z moż­liwością renegocjacji bądź wycofania się z kompromisu; opracowanie treści i me­tod oddziaływań na pozostałe podmioty otoczenia w celu wyjaśnienia im powo­dów, celów i konsekwencji zawartego kom­promisu. Zawarcie kompromisu w pew­nych obszarach politycznego współdzia­łania podmiotów, zwykle nie oznacza za­przestania walki w innych obszarach. Jed­nakże pod wpływem przyjętego porozu­mienia może dojść do znaczącego złago­dzenia gwałtowności i natężenia dotych­czasowych politycznych starć. Z tego mię­dzy innymi powodu kompromis jest wiel­ce pożyteczną metodą sprawowania wła­dzy politycznej. Jej pozytywne skutki naj­bardziej są widoczne w pluralistycznych systemach demokratycznych. Do najczę­ściej zawieranych w sferze polityki kom­promisów zalicza się: porozumienia pro­gramowe, wyborcze, koalicyjne, par­lamentarne, decyzyjne i personalne. W ogólnym ujęciu można mówić o kom­promisach: strategicznych, taktycznych i akcyjnych; publicznych (oficjalnych) i niejawnych; dobrowolnych i wymuszo­nych sytuacyjnie itp. Trwałość i efektyw­ność kompromisów zdeterminowana jest wieloma czynnikami: poziomem wzajem­nego zaufania, elastyczności i woli dotrzy­mania porozumienia przez poszczególne podmioty; precyzją merytorycznej treści porozumienia, nie pozostawiającego bądź ograniczającego kwestie sporne; określe­niem sposobów i instrumentów koordy­nacji, kontrolowania i oceny przebiegu realizacji kompromisu; uzgodnieniem procedur rozstrzygania pojawiających się nieporozumień i konfliktów, ze sposoba­mi zerwania kompromisu włącznie.

(L. Sobkowiak]

KONFLIKT POLITYCZNY - przeciw­stawne działania dwóch lub więcej pod­miotów polityki, wynikające z ich wza­jemnie sprzecznych interesów. W ogól­nym ujęciu interesy te dotyczą czterech obszarów systemu społecznego, wskazu­jących zarazem na genezę konfliktów: a) sprawowania władzy i wywierania wpływu w systemie politycznym; b) par­tycypacji w tworzeniu i dystrybucji dóbr materialnych; c) statusu poszczególnych podmiotów w strukturze społecznej; d) szans kształtowania, upowszechniania i realizacji systemów wartości związanych z cywilizacyjną, ideologiczną, polityczną, etyczną, religijną, etniczną itp. odrębno­ścią podmiotów. Rzeczywiste i/lub odczu­wane zróżnicowanie osiągnięć danych podmiotów w powyższych obszarach, warunkuje ilość, rozległość i intensywność konfliktów politycznych w społeczeń­stwie. Według kryterium podmiotowego wyróżnia się konflikty, których uczestni­kami - w różnych konfiguracjach - są duże grupy społeczne, organizacje i ruchy polityczne, ich ośrodki decyzyjne oraz jed­nostki. Szczególnym rodzajem są konflik­ty, w których stronę (strony) stanowią podmioty władzy państwowej. Ich specy­fika wywodzi się między innymi z poniż­szych cech. Po pierwsze, funkcje spełnia­ne przez nie w systemie politycznym i je­go otoczeniu (m.in. programotwórcza, de­cyzyjna, kontrolna) mają naturę konflik­togenną. Po drugie, w ich wzajemnych relacjach obecne są spory kompetencyjne, merytoryczne, prestiżowe, personalne itp. Po trzecie, wewnątrz poszczególnych podmiotów władzy państwowej (np. w parlamencie, rządzie), a konkretnie między osobami i grupami je tworzącymi, występują niekiedy znaczne różnice w po­glądach i działaniach. Po czwarte, pod­mioty (bądź ich wewnętrzne odłamy) wikłają się bądź zostają uwikłane w kon­flikty zachodzące między niepaństwowy­mi podmiotami polityki. Po piąte, pod­mioty te dysponują szczególną właściwo­ścią, tzn. sankcjonowaną prawnie kompe­tencją rozstrzygania konfliktów przy uży­ciu przemocy, jeśli zagrożone są podsta­wowe interesy państwa. Podstawowym przedmiotem konfliktu politycznego jest zatem dostęp do władzy, której istota po­lega na zdolności określania bądź współ­określania kształtu, reguł i skutków funk­cjonowania systemu politycznego oraz segmentów jego otoczenia. Dynamika konfliktów politycznych współzależny od rodzaju więzi łączących podmioty polity­ki, poziomu akceptacji normatywno-in­stytucjonalnych regulacji życia polityczne­go, wewnętrznego zróżnicowania pod­miotu (obozu) władzy, siły wewnątrz ­i pozasystemowej opozycji, charakteru konfliktów obecnych w otoczeniu ekono­micznym, socjalnym i kulturowo-ideolo­gicznym. Biorąc zatem pod uwagę kryte­rium systemowych i pozasystemowych przyczyn konfliktów politycznych, moż­na wyróżnić cztery ich rodzaje: a) konflik­ty powstałe wewnątrz systemu politycz­nego jako rezultat interakcji jego podmio­tów, zwłaszcza relacji: władza - opozy­cja; b) konflikty zrodzone w relacjach sys­temu politycznego i pozasystemowych podmiotów polityki; c) konflikty spowo­dowane bodźcami zewnętrznymi - eko­nomicznymi, religijnymi itp., poprzez nie­zależną od systemu transformację konflik­tów niepolitycznych w polityczne; d) kon­flikty wywołane bodźcami zewnętrznymi w sytuacji, gdy system polityczny nie ma możliwości, nie chce lub nie potrafi odpo­wiednio zareagować na te bodźce.

KONFLIKT SPOŁECZNY (łac. conflictns - zderzenie) - przeciwstawne działania dwóch lub więcej podmiotów (indywidu­alnych, zbiorowych ), wynikające z ich wzajemnie sprzecznych potrzeb i intere­sów. Strony konfliktu dążą do osiągnięcia określonych zasobów materialnych i nie­materialnych, występujących zwykle w rozmiarach niewystarczających dla peł­nego zaspokojenia tych potrzeb i intere­sów. Zwycięska strona uzyskuje struktu­ralną, trwałą bądź sytuacyjną przewagę, przejawiającą się często w narzucaniu decyzji o rozmiarach i sposobach podzia­łu danych zasobów. Przebieg i skutki kon­fliktu mogą przybrać dwie ogólne posta­cie: gry o sumie zerowej, w której zwycię­ska strona zawłaszcza całość będących przedmiotem walki zasobów, oraz gry o sumie niezerowej, gdzie uczestnicy kon­fliktu dokonują - w pewnych propor­cjach - podziału owych zasobów. W li­teraturze przedmiotu występuje trojakie rozumienie konfliktu społecznego: struk­turalne - wskazujące, iż w strukturze społecznej istnieje „niezgodność, wzajem­ne wykluczanie się celów grupowych, spowodowane ograniczoną ilością po­wszechnie pożądanych dóbr"; behawio­ralne - akcentujące przeciwstawne dzia­łania podejmowane przez dane podmio­ty; psychologiczne - odwołujące się do takich emocji i uczuć, które powodują wrogość i walkę między ludźmi (J. Mucha, Konflikt i społeczeństwo, Warszawa 1978). Według kryterium podmiotowego wyróż­nia się kilka podstawowych rodzajów konfliktów społecznych: a) między dwie­ma jednostkami (interpersonalny); b) mię­dzy jednostką a grupą społeczną; c) mię­dzy grupami (organizacjami) społeczny­mi. Z kolei wedle kryterium źródeł kon­fliktu można wyszczególnić: a) konflikt percepcji zachodzący wtedy, gdy pod­mioty w błędny sposób postrzegają i inter­pretują wzajemne relacje, cechy własne, motywy i skutki działania drugiej strony, tworząc w swej świadomości fałszywy obraz rzeczywistego stanu rzeczy; bardzo często jest to rezultatem niesprawnej ko­munikacji społecznej, tzn. ograniczenia lub braku dostępu do rzetelnych informa­cji o innych podmiotach, biernego przyj­mowania informacji (bez analizowania ich prawdziwości), emocjonalnego zacietrze­wienia itp.; b) konflikt wartości, związa­ny z respektowaniem przez poszczególne podmioty odrębnych systemów wartości ideologicznych, religijnych, obyczajowych itp.; c) konflikt interesów, gdzie strony walczą o dostęp do pozytywnie warto­ściowanych dóbr, bez których nie jest możliwe zaspokojenie ich najważniej­szych potrzeb warunkujących ogólnospo­łeczny status danego podmiotu (np. do­stęp do władzy, skala wpływu na decy­zje, zakres wolności, udział w dystrybu­cji dóbr materialnych). Ten rodzaj konflik­tu jest determinowany m.in. obiektyw­nym miejscem poszczególnych podmio­tów w socjalnej, politycznej i ekonomicz­nej strukturze społeczeństwa; trafnością zdefiniowania i hierarchizacji własnych potrzeb; jakością rozpoznania warunków i szans realizacji tych potrzeb w otoczeniu społecznym. Rozwojowi nauk społecz­nych towarzyszyła ewolucja poglądów na funkcje konfliktu. Przykładowo: teorie funkcjonalne, początkowo akcentujące wyłącznie dysfunkcjonalność konfliktów w życiu społecznym, z czasem doszły do stanowiska bardziej wyważonego. Zaczę­to postrzegać konflikty nie tylko jako me­chanizmy naruszające bądź niszczące równowagę systemów społecznych, ale i przyczyniające się do ich rozwoju i sta­bilności. Teorie konfliktowe stopniowo rezygnowały z tezy przypisującej konflikto­wi nadrzędną rolę sprawczą w rozwoju społecznym, dostrzegając i doceniając znaczenie mechanizmów konsensualnych i integracyjnych. Konkretyzując, wyszcze­gólnia się takie funkcje konfliktu, jak: róż­niąca i identyfikacyjna; integracyjna i dezintegracyjna; demaskatorska i ma­skująca; progresywna i regresywna; pozy­tywna i negatywna (J. Sztumski, J. Wódz, Z problematyki konfliktów społecznych i dezorganizacji społecznej, Katowice 1984). Spo­sób i skuteczność rozstrzygania konflik­tów uwarunkowane są m.in. ich natęże­niem (poziom emocjonalnego pobudzenia i zaangażowania skonfliktowanych stron, wraz z określoną gotowością do poświę­ceń w czasie walki) i gwałtownością (po­ziom radykalizmu działań stron pragną­cych zwycięstwa - do użycia przemocy fizycznej włącznie). Do podstawowych metod rozstrzygania konfliktów społecz­nych można zaliczyć: zastosowanie przemocy; podjęcie jednostronnej decyzji, wsparte groźbą zastosowania przemocy; kompromis osiągnięty drogą negocjacji bądź mediacji; arbitraż; przeniesienie kon­fliktu na pole zastępcze; zignorowanie strony przeciwnej; wycofanie się z konfliktu..

KORUPCJA - rozmaite sposoby wyko­rzystywania zajmowanego stanowiska dla celów osobistych. Istota korupcji polega na utajonej wymianie dóbr lub usług, ko­rzystnej dla obu stron wymiany. Wymia­na taka narusza jakąś normę prawną lub dobro materialne. Można wyróżnić trzy rodzaje korupcji: 1) urzędniczą, kiedy urzędnik sam inicjuje korupcję, domaga­jąc się korzyści w zamian za wydanie de­cyzji niezgodnej z prawem lub pragmaty­ką służbową; 2) komercyjną, która jest ini­cjowana przez ludzi interesu, którzy prze­kupują polityków lub urzędników w ce­lu zapewnienia sobie wyjątkowo korzyst­nych warunków działania; 3) polityczną, kiedy politycy „przekupują" wyborców w celu pozyskania ich głosów w wybo­rach. Korupcja nie dotyczy wyłącznie pra­cowników administracji publicznej, doty­czy .wszystkich, którzy mogą decydować o podziale jakichś dóbr. Dobrami tymi są: a) dobra materialne; b) usługi; c) zezwo­lenia, ulgi, koncesje; d) pozycje, stanowi­ska; e) pewne formy zachowań; f) warun­ki życia jednostki. By korupcja mogła się pojawić, muszą zaistnieć trzy warunki: 1) powstanie dobra wspólnego, które trze­ba w jakiś sposób podzielić między członków danej społeczności; 2) przekazanie uprawnień do rozdziału dóbr wyznaczo­nym osobom; 3) powstanie systemu dzie­lenia dóbr. Korupcja jest charakterystycz­na dla skostniałych i niewydolnych syste­mów społecznych oraz takich systemów władzy, które kontrolują większość płasz­czyzn życia społecznego. W takiej sytuacji korupcja do pewnego stopnia normalizu­je stosunki społeczne, usprawniając sys­tem obiegu dóbr i usług.

KULTURA POLITYCZNA (łac. culturn ­stosunek człowieka do natury, przede wszystkim do ziemi culturn ngrii) - poję­cie powstałe dopiero w XIX w., jednakże jak na to zwracali uwagę niektórzy poli­tolodzy, coś na kształt kultury politycznej towarzyszy człowiekowi od chwili, gdy po raz pierwszy wypowiedział się na te­mat polityki. Prorocy w swoich wyrocz­niach, napomnieniach i klątwach przypi­sywali Filistynom, Egipcjanom, Asyryj­czykom czy Babilończykom różne cechy i właściwości. Również greccy czy rzym­scy historycy, poeci i dramaturdzy, wypowiadali się na temat kultury narodowej Jonów i Dorów, Spartan i Ateńczyków, a także wielu innych ludów. Na temat ob­serwowalnych różnic pomiędzy krajami lub grupami wypowiadali się także tacy myśliciele, jak: Herodot, Platon, Machia­velli, Montesquieu i Tocqueville. Próbowa­li oni tłumaczyć różnice między sposoba­mi sprawowania rządów poprzez wska­zanie na odmienności w zwyczajach i tem­peramencie danego ludu. Na gruncie pol­skiej nauki termin kultura polityczna nie jest nowy. Pojawił się on w publicystyce w czasie rewolucji 1905 r. Wówczas poję­cie kultury politycznej używane było w rozumieniu potocznym. Oznaczało ono powściągliwość polityczną, grę fnir, po­wstrzymywanie się od czynów ekstremal­nych. Termin ten pojawił się także w okre­sie międzywojennym, co związane było z rozwojem nauki zwanej antropologią kultury i etnografii. Obecnie w polskiej li­teraturze politologicznej funkcjonuje wiele definicji pojęcia kultura polityczna. W na­szym rozumieniu: „kultura polityczna to całokształt wartości, norm i reguł zacho­wania, utrwalonych w świadomości pod­miotów biorących udział w działaniach politycznych". Tak rozumiana kultura polityczna spełnia trzy główne funkcje: a) regulacyjną, odnoszącą się do porząd­kowania i ujednolicania działań politycz­nych; b) socjalizacji politycznej, oznacza­jąca proces wchodzenia członków danej społeczności w kulturę polityczną, a więc nabywanie wiedzy o systemie politycz­nym, tworzenie poglądów i postaw poli­tycznych, kształtowanie hierarchii warto­ści politycznych; c) integracyjną, tworzą­cą podstawy do skoordynowania działań politycznych oraz do współdziałania lub współpracy jednostek i grup w dążeniu do osiągnięcia określonych wartości i dóbr. Kultura polityczna jako zjawisko społeczne jest całością, której strukturę tworzą właściwości relacyjne czterech, na­stępujących grup składników: a) wiedza o polityce, znajomość faktów oraz zainte­resowanie nimi; b) ocena zjawisk politycznych sądy wartościujące dotyczące tego, jak powinna być sprawowana władza;; c) emocjonalna strona postaw politycz­nych (np. patriotyzm lokalny); d) uznane.: w danym społeczeństwie wzory zacho­wań politycznych, które określają, jak można i jak należy postępować w życiu politycznym. W literaturze przedmiotu funkcjonuje określenie: „typ kultury politycznej". Autorzy metodologicznej koncepcji badań nad kulturą polityczną ­G. Almond i S. Verba ~- wyodrębnili trzy typy kultury politycznej: a) parafialna (pa­rochial); której rzeczywistymi odpowied­nikami byłyby kultury polityczne prymi­tywnych plemion afrykańskich, zaś jed­nostki reprezentujące ten typ charaktery­zują się całkowitym brakiem zaintereso­wania Systemem politycznym, nie mając przy tym żadnej świadomości swojej roli w politycznych procesach i nie przypisu­jąc roli polityce w ich indywidualnym działaniu („parafializm" nie oczekuje niczego od systemu politycznego); b) pod­dańczy (subject), w której jednostki, grupy czy też szersze zbiorowości reprezentują­ce poddańczą kulturę polityczną, świado­me są złożoności systemu politycznego, zainteresowane są nie tylko tym, co sys­tem polityczny im daje, lecz także tym, jak sami mogą w systemie uczestniczyć, posiadają pewien zasób wiedzy na temat mechanizmów sprawowania władzy po­litycznej, mogą występować u nich ele­menty, przeważa u nich postawa podpo­rządkowywania się decyzjom politycz­nym („poddańczość” zakłada brak więk­szych ambicji bycia „aktorem" politycz­nym); c) uczestniczącą (pnrticiynnt), która jest charakterystyczna dla społeczeństw o ukształtowanych i demokratycznych systemach politycznych, obywatele są w niej czynnie zainteresowani nie tylko tym, co system polityczny im daje, lecz także tym, jak sami mogą w systemie uczestniczyć, jednostki posiadają dość szerokie rozeznanie w zakresie dostęp­nych środków i sposobów wpływania na politykę, zaś aktywny stosunek do poli­tyki może się w szczególności przejawiać w działaniach na rzecz utrwalenia lub zmiany poszczególnych elementów syste­mu politycznego -w zależności od ocen systemu, reprezentowanych przez daną jednostkę

MANIPULACJA POLITYCZNA - pejo­ratywne określenie metody realizacji ce­lów politycznych, poprzez niejawne od­działywania na świadomość i zachowania jednostek oraz grup społecznych. W zna­czeniu ogólnym manipulacja to wywiera­nie wpływu na kogoś i celowe wprowa­dzenie go w błąd, a także zaaranżowanie sytuacji prowadzącej do podjęcia przez jednostki z góry przewidzianych działań, przyjęcia takich, a nie innych opinii i po­glądów, wyrażania określonych postaw i zachowań, których efekty nie są uświa­damiane przez manipulowane osoby. Osoba A manipuluje osobą B ilekroć: 1) wywiera impuls dowolny uprawdopo­dobniający - ze względu na zakładaną przez siebie wiedzę o zachowaniach ludzi w określonych sytuacjach społecznych ­nabycie przez osobę B dyspozycji (postaw, zachowań) warunkujących jej zachowanie zgodnie z oczekiwaniami A; 2) ponadto ów impuls dowolny nie polega na wywo­łaniu adekwatnej i jednoznacznej świado­mości osoby B na temat tego, co jest istot­ne dla formowania jej dyspozycji, a co osoba A mogłaby zrobić, gdyby zechcia­ła. Przy czym ten fakt jest oceniany ujem­nie (przynajmniej przez osobę manipulo­waną, jeśliby ta o tym wiedziała) (T. Klementowicz, Argumentacje polityczne. Język i techniki, Warszawa 1986, s. 34-35.) Mani­pulacja polityczna stosowana jest zwykle, gdy podmiot dominujący w stosunkach politycznych, pragnący zrealizować okre­ślone cele (decyzje, reformy itp.): a) nie posiada legitymacji politycznej; b) liczy się z oporem społecznym wobec zmian, któ­re zamierza wprowadzić; c) nie dysponu­je wystarczającym czasem i środkami na gratyfikacje materialne dla pewnych przy­najmniej grup społecznych; d) napotyka na irracjonalne (przynajmniej jego zda­niem) niezrozumienie własnych intencji; e) Występuje wśród rządzących przekona­nie, że emocjonalnie wzmocnione oddziaływanie na osobowość człowieka jest bar­dziej efektywne niż proces racjonalnego przekonywania. Tendencja do manipula­cji politycznej występuje w każdym sys­temie politycznym. Jednakże, szczególnie w systemach autorytarnych i totalitarnych (wskutek m.in. braku skutecznej opozycji politycznej), występują warunki do efek­tywnej manipulacji politycznej. Środki umożliwiające manipulację dzieli się m.in. na: 1) środki językowe, uzyskujące różne własności wyrażeń językowych; 2) środ­ki pozajęzykowe, wśród których poczesne miejsce zajmują socjotechniki aktywizo­wania potrzeb jednostki, zmierzające do kształtowania pożądanej przez manipula­tora ich hierarchii, np. za pomocą techni­ki automatyzacji (tj. tworzenia potrzeb i celów wtórnych). Manipulacja poprzez środki językowe polega m.in. na charak­terystycznym układzie podawanej infor­macji. Są to: fragmentaryczność i natych­miastowość informacji. Fragmentarycz­ność informacji polega na specyficznym selekcjonowaniu i eksponowaniu odpo­wiednich części większej całości, co daje możliwość manipulowania przekazem dla osiągnięcia zamierzonych celów. Z kolei natychmiastowość przekazywania infor­macji (często niezgodnej z rzeczywisto­ści~) powoduje powstanie atmosfery pre­sji, napięcia, które w warunkach pseudo­kryzysu przeradza się w podniecenie nie­adekwatne do wagi wydarzenia. Do in­nych technik manipulacyjnych należy: wzbudzanie poczucia zagrożenia, lęku, strachu. Charakterystycznym w tym względzie motywem jest wykorzystywa­nie fobii etnicznych czy religijnych. Ety­kietowanie oraz ośmieszanie osób i zacho­wań politycznych czy inne techniki stoso­wane w ramach tzw. kampanii negatyw­nej (np. tzw. kampania ogarowa, polega­jąca na dyskredytowaniu przeciwnika przy użyciu videoclipów), uzupełniają bogaty repertuar technik manipulacyj­nych. Według kryteriów moralnych wszelka manipulacja jest oceniana zdecy­dowanie negatywnie.

MIT POLITYCZNY- najczęściej określa­ny bywa jako zmyślenie, a więc produkt umysłu, którego status najtrafniej przy­równać do wypowiedzi artystycznej w kulturze. Mity jako wypowiedzi pur excellence symboliczne nie mogą być ana­lizowane w kategoriach prawdy lub fa­łszu. Według H. Bergsona mity wkracza­ją pomiędzy bodziec zewnętrzny a reak­cje człowieka na te bodźce. Mit umiejsco­wić można pomiędzy religią a nauką. Re­ligia usiłuje wytłumaczyć wszystko za pomocą jednej zasady - istnienia Boga. Wiara religii jest więc wiarą całkowicie bezgraniczną i oderwaną od racjonalności, od rzeczywistości. Wiara mitu zaś jest in­nej natury - wierzący w mit analizuje rzeczywistość, ale tylko po to, aby go po­twierdzić, nigdy zaś po to, aby go zakwe­stionować. Odwrotnie niż nauka, której twierdzenia w sposób ostateczny nie prze­sądzają o rzeczywistości. System twier­dzeń naukowych jest zbiorem otwartym w odróżnieniu od mitu, który jest zbiorem zamkniętym, przesądzającym, w który można wierzyć albo nie, ale nigdy nie można go zakwestionować. Nieco inny charakter mają mity współczesne, które nie są wypowiedziami symbolicznymi ­operują one materiałem informacji szcze­gółowych i konkretnych tak, aby nadać im taką strukturę, która nie dopuści informa­cji wprowadzających kontrowersje. We­dług R. Barthes'a mit współczesny operuje „językiem skradzionym", tj. takim, który bazuje na innych znaczeniach pojęć, a w szczególności pomija te znaczenia, które wykorzystywane są przez język na­uki. Współczesne mity są efektem „opcji" na rzecz pewnych grup społecznych, pew­nych sytuacji i konkretów. Jako takie mają silną pozycję w naszej rzeczywistości spo­łeczno-politycznej, chociażby z uwagi na to, że są one wypróbowanym środkiem socjotechniki i psychotechniki oraz z uwa­gi na mitogenny charakter kultury maso­wej. Żywotność mitów we współczesnej rzeczywistości społeczno-politycznej wynika jednak z funkcji, roli i zadań, któ­re mity realizują. Wymieńmy tylko niektó­re z nich: a) mity służyły i w dalszym cią­gu służą pewnym interesom grupowym, klasowym, kastowym itd., strukturalizu­ją bowiem rzeczywistość społeczną; b) mity legitymizują władze, mają też zdolność do usprawiedliwiania jednostko­wych błędów i niedoskonałości; c) mity uzasadniają decyzje oraz stany wyższej konieczności; d) mity udzielają pozoru na­turalności temu, co arbitralne; e) mity starają~ się wprowadzić ład w sferze niepo­koju i nieciągłości. Rzeczywistość dzięki mitom wydaje się prosta i nieskompliko­wana; f) mity socjalizują jednostki, nada­jąc wartości pewnym osobom i postępo­waniom, tym samym lansują własne wzo­ry zachowań. Zawierają też potencjał mobilizujący do działania, bowiem apelu­ją do stereotypów, emocji i ukrytych mo­tywacji; g) mity ustanawiają bezpośrednią i pozytywną łączność między psychiką in­dywidualną a społeczeństwem; h) mity pełnią role teorii społecznych względem technik praktycznego działania; i) mity są forma regulacji zachowań oraz formą ich promowania i samoprogramowania; j) roiły ułatwiają osiągnięcie porozumie­nia i spójności wewnątrz grupy itd. Moż­na się więc dopatrzyć podobieństwa funk­cji i zdań pełnionych przez mity i ideolo­gie. Według A. Cohen'a mity, podobnie jak ideologia, usprawiedliwiają i utrzymu­ją wartości leżące u podłoża interesów politycznych oraz dostarczają punktu odnie­sienia, umożliwiającego rozumienie ota­czającej nas rzeczywistości. Odmiennego zdania jest B. Halpen, który uważa, że funkcje mitów i ideologii są odmienne. I tak mity pełnią rolę integracyjną, tworzą konsens społeczny, natomiast ideologie powstają w warunkach konfliktu i współ­zawodnictwa. Ich zadaniem jest konsolidowanie współzawodniczących grup wokół konkurencyjnych idei. W zależno­ści od przyjętego kryterium można wy­dzielić różne rodzaje mitów politycznych. Wydaje się, iż szczególnie ważne są mity: a) spontaniczne oraz b) tworzone celowo. Odróżnienie obu tych rodzajów mitów nie jest łatwe, bowiem w pewnych sytuacjach mit spontaniczny może pełnić funkcję mitu świadomie kreowanego, tzn. wystą­pić jako regulator zachowań społecznych i odwrotnie, mit celowy może zacząć funkcjonować jako podstawa samoregu­lacji. T. Biernat proponuje wyróżnić: a) mity polityczne, a więc te, które doty­czą organizacji państwa i społeczeństwa, podmiotowości politycznej, a szczególnie władzy politycznej; b) mity politycznego znaczenia - wszystkie inne. Według kry­terium treści ideowych można wyróżnić: a) mity ideowe, czyli dynamiczne oraz b) mity budujące irracjonalne wyobraże­nia o rzeczywistości, czyli statyczne. Z ko­lei B. Szacka dzieli mity na trzy grupy: a) przedmiotowe - tzn. odwołujące się do treści mitu i jego formy; b) podmiotowe ­skupiające się na podmiocie myślącym; c) funkcjonalne - gdzie bierze się pod uwagę pełnienie specyficznej funkcji. Fakt, iż mity trwale plasują się również we współczesnej rzeczywistości politycznej nie może przesądzać o ich jednoznacznym statusie społecznym. Należy pamiętać również o tym, że mity stanowią zagroże­nie dla społecznej racjonalności i wszel­kich wynikających z tego konsekwencji, np. dla kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego, demokracji itd. Mity wykorzystywane w retoryce politycznej i socjotechnice politycznej tworzą fakty polityczne, mogą np. doprowadzić do zwycięstwa danej partii politycznej, posłu­gując się logiką prostych dychotomii, ja­snych negacji i opozycji. Mity upraszcza­jąc procesy społeczne, kamuflują ich praw­dziwy charakter, odwracają uwagę od rze­czywistości społecznej, od problemów i zagrożeń nawet tych, które wyniknąć mogą z „kultury bezprawia".

MORALNOŚĆ POLITYCZNA - zbiór norm harmonijnego współżycia społecz­nego, rozumiany jako zbiór nakazów do­tyczących tego, jak postępować na płasz­czyźnie działań politycznych w sposób powszechnie akceptowalny. W literaturze politologicznej można obecnie spotkać cztery propozycje rozwiązań relacji po­między moralnością a polityką. Są to: a) stanowisko amoralistyczne; b) stanowi­sko moralistyczne; c) stanowisko makia­welistyczne oraz d) realizm polityczny. Stanowisko amoralistyczne zakłada jako­ściową odmienność moralności od polity­ki. Rozróżnia ono tereny ich działalności wskazując, iż przedmiotem moralności są stosunki pomiędzy jednostkami ludzkimi, zaś przedmiotem polityki są stosunki po­między takimi organizacjami społeczny­mi, jak państwa i narody. Według tego punktu widzenia, polityka i moralność funkcjonują na dwóch różnych, oddzielo­nych od siebie płaszczyznach. Stosowanie w praktyce tego stanowiska mogłoby być bardzo wymowne. Jeżeli bowiem nie można dokonać oceny polityki według kryteriów moralnych, to tym samym nie można oceniać polityków. Przykładem za­stosowania w praktyce stanowiska amo­ralistycznego jest w Polsce Konstytucja z 23 kwietnia 1935 r. Jeden z jej przepisów mówił bowiem, że prezydent Rzeczypo­spolitej Polskiej jest odpowiedzialny za swe decyzje wobec Boga i historii. Tak więc, dla wierzących pozostawała istota nadprzyrodzona, dla ateistów - potom­ność, natomiast nikt ze współczesnych nie miał prawa osądzać prezydenta. Stanowi­sko moralistyczne zakłada jedność polity­ki z moralnością. Zasada naczelna tego stanowiska brzmi: „Niech się stanie za­dość sprawiedliwości, choćby zginąć miał świat". Oznacza to bezwzględny prymat sprawiedliwości, nawet gdyby w jej imię miało dojść do niepokojów społecznych. Przy czym ową zgodność polityki z mo­ralnością zakładano uzyskać tylko w przy­padku podporządkowania celów politycz­nych zasadom moralnym. Przy czym, je­żeli moralność będzie nadrzędna w sto­sunku do polityki, to jednocześnie polity­ka będzie zawsze pozytywnie oceniana przez moralność. Zwolennikami takie­go stanowiska byli m.in. M. Gandhi i M.L. King, którzy głosili hasło „walki bez gwałtu". Hasło to zawierało w sobie postulat nienaruszania podstawowych norm moralnych obowiązujących w da­nym kręgu kulturowym czy religijnym. Należy podkreślić, że zwolennicy tego sta­nowiska wywodzili się głównie z różnych kręgów religijnych rygorystycznie prze­strzegających zasad, wedle których wier­ni powinni żyć w świecie doczesnym. Sta­nowisko makiawelistyczne akcentuje przeciwstawność moralności w stosunku do polityki. Rozumowanie takie zwykło się przypisywać N. Machiavellemu. Cytu­je się przy tym jego uwagę, że „człowiek, który na każdym kroku rządziłby się tyl­ko zasadami dobra, musiałby przepaść w środowisku ludzi rządzących się inny­mi zasadami". Maksymą makiawelizmu stało się ostatecznie hasło: „cel politycz­ny uświęca wszystkie, choćby najbardziej niegodziwe z moralnego punktu widzenia środki". Polityka i moralność w swoich założeniach, a także celach nawzajem so­bie przeczą. To, czego zakazuje moralność jest nakazem polityki, bowiem gdyby ta ostatnia na poważnie liczyła się z wymo­gami moralności, nigdy nie osiągnęłaby swoich celów. Do nakazów moralności należy m.in. mówienie prawdy, zakaz za­bijania, poniżania i grabieży ludzi. Polity­ka zaś dążąc do celu posługuje się często oszustwem, ludobójstwem, zaborem mie­nia. Moralność nakazuje altruizm, zaś na­kazem polityki jest egoizm. Podkreśla się, że polityka nie powinna i nie może kiero­wać się żadnymi względami moralnymi w doborze środków wiodących do reali­zacji swych celów. Polityka jedynie wte­dy uwzględnia nakazy moralności, kiedy nie jest to sprzeczne z jej celami, a także w przypadku, kiedy nieuwzględnienie nakazów moralnych mogłoby doprowa­dzić do nieosiągnięcia celów politycznych. Według stanowiska makiawelistycznego, polityka, która przystałaby na kontrolę w kryteriach moralności, byłaby polityką samobójczą. Realizm polityczny jest stanowiskiem, wedle którego w sytuacjach konfliktowych należy się kierować zasa­dą mniejszego zła. Margrabia Aleksander Wieelkpolski usprawiedliwiał w ten spo­sób konieczność „branki" młodzieży pa­triotycznej do wojska carskiego. Lenin motywował tym stanowiskiem przemoc rewolucyjną. Zwolennicy takiego stanowi­ska argumentują, że sprawowanie polity­ki w zgodzie z zasadami moralnymi czę­sto okazuje się niemożliwe. Chcąc osią­gnąć pewien prestiż społeczny, określony szczebel drabiny politycznej, jednostki oraz całe grupy muszą stosować różne środki, aby osiągnąć wytyczony cel.

MOTYWACJA POLITYCZNA - proces psychiczny wywołujący i ukierunkowują­cy zachowania polityczne. Mechanizm motywacji oparty jest na świadomym i/lub podświadomym uleganiu ludzi wpływom różnorakich bodźców, które skłaniają ich do podjęcia bądź zaniechania aktywności politycznej. Mogą one mieć charakter wewnętrzny - np. popędy, potrzeby, pragnienia, emocje, uczucia jednostki, bądź zewnętrzny - np. zadania, warto­ści, etc., role, których akceptacji i spełnie­nia oczekuje od poszczególnych ludzi ich społeczne (polityczne) otoczenie. Złożo­ność Sfery polityki znajduje odbicie w bo­gactwie i specyfice konkretnych moty­wów-bodźców zachowań politycznych. Będą to m.in.: egoistycznie lub prospołecz­nie uzasadniana potrzeba posiadania wła­dzy - motywacja krytyczna; chęci uzys­kania wysokiego prestiżu, statusu mate­rialnego, wykształcenia; poczucie przynależności i solidarności grupowej; sympa­tia, przyjaźń bądź niechęć, nienawiść ży­wiona do pewnych osób i grup; poczucie alienacji; lęk lub strach przed konsekwen­cjami podjęcia bądź niepodjęcia działania politycznego (np. udział w wyborach, manifestacji); kompensowanie własnych niepowodzeń i kompleksów; psychopa­tyczne poczucie zagrożenia albo szczególnej misji; poczucie szacunku i obowiązku wobec grupy odniesienia; identyfikacja z narzuconymi lub pożądanymi rolami politycznymi; przekonanie o niesprawie­dliwości danego stanu rzeczy; pragnienie obrony wysoko cenionych wartości itd. Zachowanie polityczne stanowi zwykle efekt współwystępowania kilku moty­wów. Proces motywacyjny jest ważnym elementem sprawności działań i funkcjo­nowania systemu politycznego. Rodzaje i siła motywacji podmiotów polityki wa­runkują proporcje, częstotliwość i inten­sywność procesów walki i współpracy w systemie politycznym i jego otoczeniu. Szczególną rolę spełniają tutaj podmioty władzy politycznej, które starają się gene­rować w społeczeństwie motywacje funkcjonalne względem swoich celów. Uzyska­nie takiego stanu powoduje wzrost legi­tymizacji politycznej, efektywności i sta­bilności systemu, integracji społeczeństwa itp. Jednocześnie podmioty władzy moni­torują proces kształtowania motywacji po­litycznych przez opozycję. Przeciwdziała­nia motywacjom dysfunkcjonalnym mogą przybrać postać perswazji, manipulacji bądź przemocy.

NACJONALIZM - postawa społeczno-­polityczna, ruch społeczny i ideologia. Wieloznaczność tego pojęcia związana jest z różnymi poziomami świadomości, jakie wypływają z poczucia przynależno­ści człowieka czy grupy społecznej do określonego narodu. Świadomość ta wy­raża się w poczuciu odrębności narodo­wej, co zazwyczaj jest równoznaczne z przyjęciem określonej hierarchii warto­ści stawiającej na jej szczycie własny na­ród. Jeśli jest to naród nie posiadający własnego państwa i uciskany przez ob­cych, nacjonalizm może wyrażać się w walce o poprawę własnego losu (uzy­skanie praw mniejszości, autonomii) bądź też o realizację prawa do samostanowie­nia i utworzenia własnego państwa. Jeśli naród posiada własne państwo, nacjona­lizm może przejawiać się w dążeniach do umocnienia tego państwa poprzez inte­grację tego narodu wokół podstawowych dla niego wartości. Silne i bezkrytyczne przekonanie o wyższości własnego naro­du nad innymi może prowadzić do skraj­nych postaci nacjonalizmu, uzasadniają­cych pejoratywne często rozumienie tego pojęcia (hitleryzm). Pewne poziomy świa­domości, mieszczące się w pojęciu nacjo­nalizmu, mogą zatem wiązać się zarówno z jednej strony z patriotyzmem, jak i z dru­giej strony z coraz częściej występującymi we współczesnych społeczeństwach ma­sowych emocjonalnymi potrzebami wyła­dowania agresji, dania upustu uczuciom nienawiści czy znalezienia kozła ofiarne­go, aby przerzucić odpowiedzialność za własne niepowodzenia i frustracje n~ ob­cych. Podłożem nacjonalizmu jest także niechęć do obcych, wynikająca z poczucia zagrożenia wzmożonymi obecnie rucha­mi migracyjnymi. Nacjonalizm w rękach populistycznych polityków może stano­wić próbę integracji różnych grup społeczeństwa masowego wokół pojęcia wspól­nego wroga, za którego można uznać inny naród bądź jego przedstawicieli. Rozbu­dzone uczucie nienawiści łatwo jest przy­pisać innym. Dlatego też nacjonalizm jest dziś w coraz szerszym zakresie zjawis­kiem z zakresu psychologii (czy nawet psychopatologii) społecznej. Posługuje się mitologią narodową, symbolami i rytu­ałem. Wiąże się z tym geneza nacjonalizmu, której można doszukiwać się w roz­padzie tradycyjnie ukształtowanych kultur lokalnych, zachowujących ciągłość z pokolenia na pokolenie i koniecznością adaptacji wykorzenionego z tradycyjnych wartości religijnych i społecznych czło­wieka do masowego społeczeństwa indu­strialnego (Gellner). Człowiek czuje się pewniej i lepiej w grupie podobnych jak on, posługujących się tym samym języ­kiem, wyznających te same mity, warto­ści i rytuały. Dla współczesnych społe­czeństw masowych nacjonalizm stanowi zatem surogat przynależności plemiennej. Wierność jednemu narodowi może przy­bierać w tych społeczeństwach cechy re­ligii, co wiąże się z erozją światopoglądu religijnego, wyrażającą się w przesunięciu sacrum w sferze polityki i ekonomii. Tak więc pojawia się postulat najpierw pań­stwa narodowego, a następnie etnicznej homogeniczności państwa (cuius regio eiusnorio), gdyż taka homogeniczność ułatwia integrację społeczeństwa wokół państwa. Wiąże się z tym postulat granic etnicz­nych. Postulaty te, jak to wykazuje histo­ria XX w., mogą prowadzić wprost do „czystek etnicznych", wyrażających się w masowych wysiedleniach ludności osiadłej na danym terytorium. W skraj­nych zaś przypadkach prowadzą do ma­sowego mordowania ludzi tylko dlatego, że należą do innego narodu. A zatem na­cjonalizm, prócz swej funkcji integrującej, zawiera w sobie również groźny żywioł, który w określonych warunkach społecz­no-ekonomicznych i politycznych może wydostać się na powierzchnię życia spo­łecznego, powodując eskalację nie podle­gających żadnej rozsądnej kalkulacji, zwy­kle krwawych konfliktów etnicznych.

NARÓD - jest wspólnotą; a nie społecz­nością. Do cech społeczności brak mu bo­wiem władzy, organizacji, instytucji praw­nych. Naród, który uzyskał te cechy spo­łeczne nie przestaje być wprawdzie naro­dem, ale staje się równocześnie społecz­nością państwową. W więzi narodu nale­ży wyróżnić pierwiastki materialne i du­chowe. Do czynników materialnych zali­czamy: 1) więzy krwi; 2) wspólnotę ziemi (terytorium). Te dwa czynniki materialne są decydujące we wspólnocie narodowej. Za najistotniejsze duchowe elementy wię­zi narodowej uważa się uczucie, świado­mość, przekonanie o wspólnym pocho­dzeniu, wspólnym dobru, przeżycie histo­ryczne i wolę jedności. Tak więc wspólno­ta terytorialna i rasowa jest podstawą, a wspólnota celów, ideałów, kultury, oby­czaju jest najistotniejszym czynnikiem więzi narodowej, a te kategorie wspólno­ty nie mogą się rozwinąć inaczej, jak w obrębie jedności państwowej. Naród jest grupą społeczną, która tworzy się w długich procesach dziejowych. Wspól­ne przeżycia historyczne wytwarzają w ciągu licznych pokoleń nie tylko specy­ficzne obyczaje, ale nawet pewną wspól­notę poglądów, pewien typ myślenia. Staje się to źródłem pojęcia historycznej misji narodu. W powszechnym przekonaniu naród początkuje wspólnota plemienna, wspólnota krwi. Stanowi ona silną więź wzmocnioną jeszcze wspólnotą mowy. i dziedziczonych wartości kulturowych. Wspólnota plemienna stoi zazwyczaj u podstaw formowania się - świadome­go swoich wartości - narodu. Ten proces formowania się narodów z plemion

i szczepowych wspólnot dokonuje się cią­gle, jak to można zauważyć, w młodych kulturach współczesnej Afryki, Azji i archipelagów wysp Oceanii. Jednak świado­mość „wspólnoty krwi" nie powinna się przerodzić w rasizm, jak to nastąpiło w ruchu protestanckim; gdzie został zary­sowany obraz wyższości kolonizatorów w stosunku do Aborygenów; czy w po­czuciu wyższości rasy białej czy „misty­cyzmu krwi", jaki był głoszony w hitle­rowskich Niemczech. Biologizm rasowy podniesiony do rangi idei o wyższej i niż­szej wartości człowieka nie może być uznam jako naukowo wartościowy. Czynnikiem wpływającym na poczucie jedności narodowej jest ziemia wspólne­go zamieszkania. Zamieszkana przez wspólnotę ludzką ziemia, zwana krajem, wiąże tych ludzi w sposób szczególny, jako poszerzony dom rodzinny, jako ojco­wizna, ojczyzna; Hejmat. Dlatego też po­czucie wspólnego skrawka ziemi, wspól­nej ojcowizny jest wciąż opiewane w pie­śniach, utworach poetyckich, muzyce i stanowi przez to ważny element kreują­cy poczucie tożsamości narodu. Ziemia rodzinna budzi uczucia miłości i poświę­cenia; Wpływa na morale człowieka. Upra­wa roli, rybołówstwo, góry, lasy wpływają na ludzki Ethos. I odwrotnie, utrata ziemi ojczystej powoduje dezorganizację psychiczną, a w dalszej konsekwencji wyna­rodowienie. Wykładnikiem siły, prężności, wartości społecznych i moralnych na­rodu jest jego kultura, a wykładnikiem kultury - język narodowy. Kult mowy ojczystej nie jest jedynie usprawnieniem „narzędzia" coraz bardziej doskonałego komunikowania się międzyludzkiego, ale jest pierwszym tworzywem w dziedzinie kulturowej twórczości. Już pierwsze sta­rożytne refleksje dotyczące retoryki, zwró­ciły uwagę na rolę języka jako narzędzia doskonalącego samego człowieka. Całe bowiem życie duchowe człowieka wyra­ża się w formułowaniu językowym tych­że przeżyć. Stosunek do przyrody, otocze­nia, osób drugich, nachylenie emocjonal­ne, ostrość intelektualnego rozumienia, wszystko to znajduje swój wyraz w języ­ku, który i nas samych duchowo kształtuje i na który my, poprzez nasze życie i jego realizowanie się, wywieramy także swój wpływ. W języku, lepiej niż w innych tworach kultury materialnej zachowuje się obraz ludzkiego ducha. Ujawnia się to przy pierwszym zetknięciu się z drugimi, w naszym spontanicznym osądzie dru­gich, na podstawie naszych wrażeń doty­czących sposobu używania ich języka. Kultura języka jest znakiem ogólnej kul­tury narodowej i pierwszym przejawem więzi narodowej. Do wspólnego dziedzic­twa kulturowego narodu należy także twórczość artystyczna i jej przejawy w li­teraturze, budownictwie, malarstwie, muzyce i innych dziedzinach życia arty­stycznego, a także nauka wraz z filozofią i światopoglądem religijno-wierzenio­wym przeżywanym przez naród. Należy także podkreślić, że poczucie narodowe jest również określonym faktem politycz­nym, pozwalającym odróżnić jedne naro­dy od innych. Jest to poczucie grupowej narodowej tożsamości. Do tego właśnie poczucia odwołujemy się często w waż­nych zbiorowych doświadczeniach, zagrożeniach czy planach wspólnej pracy. Wskutek tej woli jednoczenia się następuje zjawisko organizowania się w zwartą gru­pę, której najwyższym przejawem jest or­ganizowanie się w formie państwa. Każ­dy naród cechują trzy kategorie dążeń:

1. dążenie do jedności narodowej w dzie­dzinie politycznej, gospodarczej, społecz­nej, kulturalnej i religijnej;

2. dążenie do wolności narodowej, samodzielności pań­stwowej i niezależności od wszelkich wpływów obcych;

3. dążenie do wyróż­nienia się spośród innych narodów, do uzyskania wysokiej wśród nich godności, wpływów, znaczenia, które często przera­dza się w dążenie do władzy nad innymi narodami, w imperializm.

NIE-DECYZJA - akt nielosowego wybo­ru zaniechania politycznego. Proces podej­mowania decyzji politycznych - z uwa­gi na swój zakres i znaczenie - powinien być prowadzony zgodnie z pewnym, określonym schematem. Stwarza to moż­liwość właściwego przeprowadzenia wszelkich niezbędnych czynności, jakie wymagane są dla prawidłowo zaplano­wanej, podjętej i wykonanej decyzji poli­tycznej. Poprawnie skonstruowany sche­mat, będący teoretycznym wzorem proce­su decyzyjnego, pozwala na uwzględnie­nie wszelkich istotnych czynników, mają­cych wpływ na podejmowanie decyzji. Należy zaznaczyć, że nie-decyzja poli­tyczna występuje w przypadku, gdy pro­ces decyzyjny zostanie przerwany na któ­rejkolwiek fazie przed dokonaniem prze­miany rzeczywistości istniejącej w rzeczy­wistość pożądaną. Zdaniem Z.J. Pietrasia, można wyróżnić sześć następujących ty­pów nie-decyzji politycznych: a) decyzja neglekcyjna, której istotą jest zaniechanie przez ośrodek decyzyjny uświadomienia sobie istniejącego problemu, będącego ele­mentem sytuacji decyzyjnej; b) decyzja omnisyjna, polegająca na świadomym zaniechaniu działania; c) decyzja kunkta­torska, polegająca na taktycznym zanie­chaniu działania politycznego, a więc na zaniechaniu podjęcia decyzji procedural­nej o potrzebie podjęcia decyzji; d) decy­zja remisyjna polegająca na zaniechaniu precyzyjnego określenia celów działania politycznego; e) decyzja symboliczna, polegająca na zadeklarowaniu poparcia dla podstawowych wartości politycznych, przy jednoczesnym zaniechaniu określe­nia metod, środków działania oraz imple­mentacji; f) decyzja optatywna polegają­ca na przerwaniu procesu decyzyjnego w fazie implementacji.

[M. Chmaj]

OPINIA PUBLICZNA-w sensie przed­miotowym oznacza obiekt zainteresowa­nia i oceny, w sensie podmiotowym okre­śla, kto jest autorem opinii o rzeczywisto­ści czy zjawisku, natomiast ujęcie funkcjo­nalne odnosi się do funkcji, jakie opinia społeczna spełnia (D. Goffredo, Formnzzio­ne dell'opinione publica, Roma 1972). Wyra­zicielem opinii publicznej mogą być zatem jednostki, których osąd jest istotny z uwa­gi na autorytet, jaki posiadają, różnego rodzaju grupy społeczne, wspólnoty reli­gijne i wyznaniowe, grupy profesjonalne, związki i zrzeszenia społeczne, wyrażają­ce opinie o ważnych dla społeczeństwa sprawach. Artykułowanie opinii publicz­nej dokonywać się może poprzez zacho­wania werbalne i niewerbalne. Do pierw­szych zaliczyć wypada oświadczenia wygłaszane w sposób publiczny, wypo­wiedzi na łamach prasy, upowszechnia­ne za pomocą radia czy telewizji. Drugie zaś, to demonstracje, manifestacje, pocho­dy, których celem jest zaprezentowanie aprobaty lub dezaprobaty dla konkret­nych działań politycznych. Do najważniej­szych cech opinii publicznej należy zna­mienność, zależna od warunków konkret­no-historycznych, od doniosłości wyda­rzeń dla kręgów określanych mianem opinii publicznej. Kolejną cechą jest roz­proszenie. Oznacza to, że rzadko się zda­rza, aby konkretne postawy, zachowania, wypowiedzi, traktowane jako wyraz opi­nii publicznej, prezentowały stanowiska wszystkich obywateli. Oceny wielu dzia­łań politycznych są na ogół podzielone. Można jedynie wskazywać na zjawisko opinii dominujących lub też charaktery­stycznych dla określonego środowiska społecznego. Kolejnym ważnym zagad­nieniem jest istotność opinii publicznej. H.J. Morgenthau reprezentuje pogląd, że z jednej strony politycy powinni uwzględ­niać stanowisko opinii publicznej, i w tej kwestii stanowi ona ogranicznik dla dzia­łań politycznych. Z drugiej natomiast stro­ny, wskazuje, że poglądy i racje przedsta­wiane przez opinię publiczną nie mogą okazywać się hamulcem dla wszelkich działań politycznych.

[Cz. Mnj]

OPINII PUBLICZNEJ BADANIE - ba­dania opinii publicznej stawiają sobie za cel określenie stanu świadomości społecz­nej i stanowiska społeczeństwa w intere­sującej badaczy dziedzinie. Ważne znacze­nie posiada także uzyskanie informacji na temat kierunków zmian opinii społeczeń­stwa. Istotne jest także posiadanie wiedzy w kwestii systemu wartości funkcjonują­cego w społeczeństwie oraz przemian w systemie tych wartości i ich hierarchii. Badacza interesuje także zróżnicowanie opinii społeczeństwa w konkretnych za­gadnieniach w układzie czasowym, prze­strzennym, a także wynikającym ze zróż­nicowania społeczeństwa (kryteńum pici, wieku, wykształcenia, miejsca zamieszka­nia, światopoglądu, itp.). Przyjęcie przez badacza odpowiedniego systemu celów i określenia przedmiotu badań determinu­je posłużenie się właściwymi metodami i technikami badawczymi. Dla badania za­chowań werbalnych i niewerbalnych, jako zewnętrznych przejawów aktywności opinii publicznej, wykorzystywane są naj­częściej metody behawioralne. Posługują się one takimi technikami badawczymi, jak obserwacja, sondaż, wywiad z kwes­tionariuszem, badania panelowe (panel socjologiczny). Niejednokrotnie na łamach prasy spotkać się można z wypowiedzia­mi czytelników na rozmaite tematy. Opi­nie te mają charakter wypowiedzi spon­tanicznych. Podobne zjawisko pojawia się w działalności radia i telewizji, które umożliwiają anonimowym słuchaczom i widzom opowiadać się po stronie róż­nych stanowisk w prezentowanych pro­gramach czy ważnych wydarzeniach spo­łecznych i politycznych. W połowie dwu­dziestolecia międzywojennego rozpoczy­na się działalność instytucji, zajmujących się badaniem opinii publicznej. W 1935 r. przy Uniwersytecie w Princeton powstał Instytut Gallupa, zajmujący się badaniem opinii publicznej. W tym samym roku, działające przy wspomnianym uniwersy­tecie, Amerykańskie Stowarzyszenie dla Badania Opinii Publicznej rozpoczyna wydawanie kwartalnika „Public Opinion Quarterly". Po II wojnie światowej nastę­puje rozwój instytucji badających opinię publiczną w wielu państwach świata. Do najaktywniejszych należy Instytut Demo­skopijny w Allensbach (Niemcy). W Pol­sce badaniem opinii publicznej zajmuje się Centrum Badania Opinii Społecznej, a tak­że pracownia „Demoskop". Ukazuje się miesięcznik „Biuletyn CBOS", zawierają­cy informacje z badań opinii publicznej.

[Cz. Maj]

OPOZYCJA POLITYCZNA (łac. oppositio - przeciwstawienie się, stanowisko prze­ciwne)-ugrupowania polityczne, w tym również i partie polityczne, które w mniej lub bardziej zorganizowany sposób, wy­korzystując zarówno konstytucyjnie do­puszczalne, jak i niekonwencjonalne me­tody prowadzenia rywalizacji politycznej, dążą do przejęcia lub zmiany władzy po­litycznej. Opozycja polityczna w demokra­cji jest jedną z podstawowych instytucji służących urzeczywistnieniu zasady alter­nacji politycznej. W systemach autorytar­nych niekiedy dopuszcza się legalne ist­nienie opozycji (szczególnie opozycji tzw. konstruktywnej). Natomiast w systemach totalitarnych jest ona zakazana. Opozycja polityczna może się różnicować ze wzglę­du na cel, metody i formy działania. Naj­ogólniej, biorąc pod uwagę stosunek do systemu politycznego, opozycja może mieć charakter prosystemowy oraz anty­systemowy. Opozycja prosystemowa nie kwestionuje zasadniczych wartości, insty­tucji i procedur systemowych, spełniając ważną rolę w ramach zasady alternacji władzy. Opozycja antysystemowa nie za­dowala się dążeniem do przejęcia władzy, lecz podważa legitymację systemu poli­tycznego kwestionując jego podstawowe wartości, instytucje i procedury. Klasyfi­kując opozycję o charakterze prosystemo­wym wyróżnia się: a) opozycję zinstytu­cjonalizowaną; b) opozycję sytuacyjną. Opozycja zinstytucjonalizowana w ide­alnym modelu występuje w warunkach dwupartyjności, gdzie partia, która prze­grała wybory parlamentarne tworzy „gabinet cieni". Klasycznym przykładem w tym względzie jest Wielka Brytania. Najliczniejsza partia opozycyjna posia­da tam określone ustawowo specjalne uprawnienia w procedurze parlamen­tarnej, a członkowie „gabinetu cieni" po­bierają uposażenie ze Skarbu Państwa. Stosunkowo wysoki poziom spoistości wewnętrznej opozycja posiadać może również w systemach dwublokowych (np. w krajach skandynawskich), nato­miast w systemach partyjnych sfragmen­taryzowanych, w stosunkowo krótkim czasie może dochodzić do zmiany ról po­litycznych wraz ze zmianami koalicji rzą­dzących. Tym samym można mówić 0 opozycji sytuacyjnej. Jednakże w syste­mach sfragmentaryzowanych, rola opozy­cji uwarunkowana jest jej spójnością. Opo­zycja spójna stanowi zagrożenie dla par­tii czy koalicji rządzącej. Przy braku takiej spójności siły rządzące z powodzeniem mogą wygrywać jedno ugrupowanie przeciwko drugiemu. W ramach opozy­cji prosystemowej wyróżnia się również opozycję: umiarkowaną (konstruktywną) lub radykalną. Partie opozycyjne, poza przygotowywaniem się do następnych wyborów, podejmują również próby włą­czenia się do współrządzenia państwem. Wywieranie bieżącego wpływu na polity­kę państwa M. Sobolewski określa termi­nem „krytyki korygującej". Często wystę­pują w działalności państwa decyzje, które mogą być podejmowane po uzgodnieniach partii rządzącej i opozycji. Zgodność taka może być wynikiem albo niekontro­wersyjności problemu lub sprawy szcze­gólnej wagi, dotyczącej np. kwestii racji stanu państwa (wyboru wariantu ustrojo­wego, zagrożenia wewnętrznego i zew­nętrznego, itp.). Partia czy koalicja rządzą­ca, zgodnie z regułami teorii gier (a kon­kretnie gry o sumie niezerowej), może uz­nać, że ustępstwa czy racjonalny kompro­mis mogą być korzystniejsze dla obydwu stron niż gra na porażkę przeciwnika. Się­gnięcie przez opozycję radykalną po nie­konwencjonalne zachowania polityczne, a więc zorganizowanie manifestacji, straj­ków, czy nawet zamachu stanu może do­prowadzić do dezintegracji systemu poli­tycznego. Biorąc pod uwagę arenę kon­frontacji pomiędzy władzą a opozycją wy­różnia się: a) opozycję parlamentarną ­obejmuje ona partie lub ugrupowania, de­klarujące się jako przeciwne polityce rzą­du, mające przedstawicieli w parlamencie i na jego forum (krytykując politykę rzą­du oraz głosując przeciw projektom aktów prawnych zgłaszanych przez rząd lub partie go popierające - dążą do realiza­cji programów własnych formacji poli­tycznych, tj. przede wszystkim do upad­ku rządu); b) opozycję pozaparlamentar­ną - obejmuje ona siły polityczne, które nie posiadają własnej reprezentacji w par­lamencie, a swój sprzeciw wobec polityki rządu manifestują np. w środkach maso­wego przekazu, organizując demonstracje i inne formy protestu, starając się w ten sposób doprowadzić do realizacji włas­nych celów politycznych. W ramach opo­zycji antysystemowej, biorąc pod uwagę jej formy działania, wyróżnia się: a) opo­zycję legalną i jawną (np. partie komuni­styczne w niektórych państwach Europy Zachodniej); b) opozycję nielegalną i jaw­ną (np. ugrupowania antykomunistyczne w schyłkowym okresie „realnego socjali­zmu"); c) opozycję nielegalną i zarazem zakonspirowaną (np. organizacje opozy­cyjne w systemach autokratycznych).

OPTYMALIZACJA DECYZJI POLI­TYCZNYCH - znalezienie takiego spo­sobu działania, który umożliwi podjęcie najlepszej w danych warunkach decyzji politycznej. Decyzja optymalna stanowi wybór takiego z możliwych wariantów działania politycznego, którego realizacja prowadzi do najwyższego stopnia osią­gnięcia celu. Rozwiązanie danego proble­mu społecznego będzie więc „optymal­ne"; jeżeli po uwzględnieniu uprzednio przyjętego przez decydenta zespołu kry­teriów, okazuje się ono najlepsze wśród wszystkich pozostających do dyspozycji wariantów. Decydent podejmujący decyzję polityczną powinien się przede wszystkim opierać na przesłankach racjo­nalnych, nie zaś na przesłankach psycho­logicznych. Możemy więc tu wskazać na pierwsze rozróżnienie decyzji optymal­nych na: a) decyzje racjonalne rzeczowo oraz b) decyzje racjonalne metodologicz­nie. Przez racjonalną rzeczowo rozumie­my taką decyzję, która przekształcona w działanie odpowiada w pełni rzeczy­wistości i rzeczywistość tę przekształca zgodnie z jej istotą i prawami nią rządzą­cymi. Racjonalność ta wyraża się więc w pewnym dostosowaniu wyboru działa­nia do przewidywanego układu celów, środków i warunków działania. Oznacza to zatem, iż racjonalność decyzji politycz­nych wyznacza stan otoczenia polityczne­go decydenta od momentu przekazania decyzji do jej realizacji, a nawet aż po oce­nę skutków. Decyzja racjonalna metodologicznie oznacza taki wybór działania, którego podstawą są wszystkie dostępne dla układu decyzyjnego informacje i regu­ły „sztuki" podejmowania decyzji, jakie decydent jest w stanie przetworzyć, tak że spełniony zostaje wymóg prawidłowej metodologii procesu decyzyjnego. Ośro­dek decyzyjny wypracowując możliwie racjonalną, a więc trafną decyzję polityczną, zazwyczaj zdaje sobie sprawę z ograniczeń na jakie może się natknąć przy podejmowaniu tego rodzaju decyzji.

Ograniczenia te, z uwagi na ich stały cha­rakter, są ujmowane w formułę zasady ograniczonej racjonalności. Według tej za­sady: a) decyzja optymalna w danym okresie bywa nieoptymalna w dłuższym okresie; b) istnieje możliwość wielu kie­runków działania, jednak brak czasu unie­możliwia zwlekanie z decyzją dla zebra­nia możliwie pełnej informacji; c) istnieje praktycznie nieograniczona liczba czynni­ków pozostających poza kontrolą decy­denta. W polskiej literaturze przedmiotu do najczęściej spotykanych należy klasy­fikacja kryteriów optymalizacji decyzji politycznych na: a) kryterium aksjologicz­ne, które warunkuje zapewnienie zgodno­ści decyzji z systemem wartości charakte­rystycznym dla danego systemu społecz­nego oraz pozwala na ustalenie hierarchii celów i wybór decyzji najbardziej trafnych z punktu widzenia relacji interesów po­szczególnych grup społecznych; b) kryte­rium prakseologiczne, które warunkuje podjęcie decyzji najbardziej efektownych, czyli przynoszących największe korzyści ekonomiczne przy jak najmniejszym na­kładzie środków; kryterium to zwraca szczególną uwagę na zgodność podjętych decyzji z poziomem i aktualnym stanem wiedzy; c) kryterium społeczne, które za­kłada konieczność kojarzenia interesów perspektywicznych z interesami bieżący­mi. Przytoczone powyżej przykłady kry­teriów optymalizacyjnych wskazują wy­raźnie, iż jest to proces bardzo złożony. Chociaż jest to tylko jeden z etapów pro­cesu podejmowania decyzji politycznych, to jego rola jest chyba najważniejsza. Jest to jednocześnie najtrudniejszy etap tego procesu, wymagający pracy specjalistów z wielu różnych dziedzin oraz całego sze­regu działań o dużym ciężarze gatunko­wym. W procesie podejmowania decyzji politycznych zdarzają się niejednokrotnie błędy. Są nimi przypadki naruszenia okre­ślonych wcześniej kryteriów optymaliza­cji decyzji politycznych. Można zatem mówić o tylu rodzajach błędów, ile wystę­puje kryteriów optymalizacji. Patrząc od­miennie na ten problem, można w szcze­gólności wskazać na dwa rodzaje błędów: a) merytoryczne, wynikające z nietrafności treści decyzji polegającej na nieuwzględ­nieniu lub niewłaściwym uwzględnieniu warunków politycznych, ideologicznych, ekonomicznych, społecznych, kulturo­wych itp., towarzyszących powstaniu pro­blemu decyzyjnego i podjęciu decyzji; b) techniczne, wynikające z niewłaściwej formy decyzji, polegającej na nieuwzględ­nieniu wymogów technicznych i organi­zacyjnych podejmowania decyzji.

OŚRODEK DECYZJI POLITYCZNEJ ­(ośrodek decyzyjny) mechanizm podej­mowania decyzji politycznych, będący elementem systemu politycznego państwa lub elementem międzynarodowych struk­tur decyzyjnych. Ośrodek taki można naj­prościej określić jako centralny punkt ja­kiejś struktury decyzyjnej. Jest to instytu­cja obejmująca zasięgiem działania cało­kształt spraw związanych z jakąś dziedziną życia na pewnym terenie. Typologii ośrodków decyzyjnych można dokony­wać na wiele różnych sposobów. Opierając się na koncepcji przedstawionej przez Z.J. Pietrasia, można wskazać następują­ce kryteria takiej typologii: a) poziomu de­cyzyjnego (narodowe ośrodki decyzyjne, podejmujące suwerenne decyzje w grani­cach danego państwa, międzynarodowe ośrodki decyzyjne, składające się z co naj­mniej dwóch narodowych ośrodków de­cyzyjnych); b) miejsca ośrodka w systemie politycznym (ośrodki decyzyjne będące organami państwa, takie jak prezydent, parlament, rząd itp., ośrodki decyzyjne nie będące organami państwa, np. centralne instancje partii politycznych, nieformalne ośrodki decyzyjne, które chociaż nie są zinstytucjonalizowane, mogą doprowa­dzić do przekształcenia ich decyzji w de­cyzję państwową, która zostanie podjęta przez organy państwa działające w ra­mach swoich kompetencji konstytucyjnych, np. istniejące trwale grupy nacisku, frakcje polityczne); c) trwałości (istnieją­ce stale, powoływane ad hoc, w razie za­istnienia potrzeby, np. sejmowe komisje nadzwyczajne, „sztaby kryzysowe", itp.); d) wewnętrznej struktury ośrodka decy­zyjnego (ośrodki decyzyjne zorganizowa­ne hierarchicznie, w których decyzje po­dejmowane są jednoosobowo przez głów­nego decydenta bez jakichkolwiek dysku­sji i konsultacji lub też w których wpraw­dzie odbywają się konsultacje, lecz głos decydujący posiada przywódca, ośrodki decyzyjne zorganizowane niehierarchicz­nie, w których decyzje polityczne podej­muje uprawniony do tego zespół osób); e) zgodności do ryzyka (ośrodki decyzyj­ne o stałej tendencji do podejmowania działań i decyzji ryzykownych, ośrodki decyzyjne powstrzymujące się od podej­mowania działań ryzykownych).

PERSWAZJA - sposób wpływania na jednostki i grupy społeczne w celu skło­nienia ich do przyjęcia pewnych poglą­dów i postaw oraz spowodowania odpo­wiednich zachowań. W sferze polityki perswazja polega zatem na świadomym, ukierunkowanym informowaniu i wyja­śnianiu natury różnorakich zjawisk i pro­cesów politycznych-np. strategii rozwo­ju społeczno-gospodarczego, konkretnych decyzji merytorycznych czy personalnych, uczestnictwa w wyborach, zawiązywania lub zrywania koalicji, itp. Istotą perswa­zji jest przekonanie ludzi o zasadności prezentowanych treści, a zwłaszcza o ko­nieczności podjęcia pożądanych przez oddziałujący podmiot zachowań. Do ocze­kiwanych skutków oddziaływań pers­wazyjnych należą m.in.: przekształcenia świadomościowe w postaci okresowych modyfikacji bądź trwałych zmian pew­nych poglądów, wartości, ocen i postaw ludzi; ukierunkowane reakcje ludzi na bodźce polityczne w postaci czynnej ma­nifestacji posłuszeństwa, poparcia czy też powstrzymania się od działania. Podsta­wowymi instrumentami perswazji są: a) argumentacja racjonalna, oparta na przedstawianiu treści potwierdzających zasadność głoszonych stanowisk, apeli, decyzji itp., b) oddziaływania emocjonal­ne, w których często wykorzystuje się psy­chologiczne bodźce o irracjonalnym cha­rakterze, zmanipulowane informacje itd. Skuteczność perswazji uwarunkowana jest wieloma powiązanymi ze sobą czyn­nikami: a) poziomem politycznego zróż­nicowania bądź polaryzacją społeczeń­stwa (grupy), co może skutkować bezre­fleksyjnym odrzucaniem komunikatów określonych podmiotów; b) ilością i wza­jemnymi relacjami ośrodków władzy i ośrodków wpływu politycznego, zwłasz­cza jeśli w sprzeczny sposób interpretują fakty, powodując dezorientację części od­biorców; c) charakterem komunikacji po­litycznej, w tym rodzajami i natężeniem szumów, trafnością i sugestywnością ar­gumentacji, umiejętnością wytwarzania pobudzenia emocjonalnego wśród odbior­ców komunikatów; d) poziomem trwało­ści/nietrwałości więzi łączących nadaw­ców i odbiorców itp.

[L. Sobkowiak]

PLURALIZM POLITYCZNY (łac. płttrn­tis - mnogi, liczny; od plus - więcej) ­rodowodem sięga terminologii filozoficz­nej i oznacza teorię, wedle której rzeczy­wistość bądź jej część, a także samo pozna­nie składa się z bytów (czynników, zasad) różnorakich, wykazujących niezależność oraz niesprowadzalnych do jednej realno­ści. W połączeniu z przymiotnikiem poli­tyczny, pozwala odnieść je do tej części życia i aktywności ludzkiej; której jądrem jest zdobycie, utrzymanie i wykorzystanie władzy oraz relacje między uczestnikami społeczności międzynarodowej. Zasada p.p. wywodzona jest z idei wolności jed­nostki oraz równości wszystkich obywa­teli w suwerennym i zróżnicowanym spo­łeczeństwie demokratycznym, gwarantu­jącym wolność wyrażania rozbieżnych interesów, idei i programów oraz zapew­niającym warunki dla ich konkurencji. Oznacza respektowanie autonomii i od­mienności każdego człowieka na płasz­czyźnie ideowo-doktrynalnej, co znajdu­je odzwierciedlenie w uznaniu jego wol­ności do wyrażania i głoszenia różnych idei i poglądów oraz swobody wyboru między różnymi systemami wartości, a także w sferze działań zmierzających do udziału lub wpływu na funkcjonowanie władzy. Zróżnicowanie jego poszczegól­nych członków (obywateli) pod wzglę­dem materialnym, pozycji określanej wy­kształceniem, miejscem w strukturze funkcjonalno-zawodowej, prestiżem czy wreszcie dostępem i korzystaniem z dóbr kultury -oto czynniki leżące m.in. u źró­deł wielości interesów politycznych, kon­stytuujących pluralizm polityczny. Znaj­dują one odzwierciedlenie w różnorodno­ści wyznawanych poglądów, systemach wartości oraz dokonywanych wyborach orientacji i kierunków ideowo-doktrynal­nych. Konsekwencją jest wytworzenie się przestrzeni wypełnionej zróżnicowanymi postawami i zachowaniami politycznymi, wielością orientacji ideowo-programo­wych oraz zbiorowościami zorganizowa­nymi o charakterze dobrowolnym jedno­czącymi osoby o pokrewnych poglądach i dążeniach - partiami politycznymi ­które na drodze wzajemnej walki i konku­rencji, respektując obowiązujące reguły demokratyczne dążą do zdobycia władzy. Różnorodność stowarzyszeń i organizacji, w tym osobliwie partii politycznych uczestniczących w „oswojeniu", „udomo­wieniu" konfliktów przez „właściwe in­stytucje" (demokratyczne - K.B.J.), by uczynić z nich „potencjał postępu" (R. Dahrendorf, Noruoczesrt~ konflikt społecz­ny, Warszawa 1993, s. 12.), odzwierciedla istotę p.p., który o tyle jest pełniejszy, o ile wszelki zbiorowy wybór, decyzja czy ośrodek decyzyjny wyłaniają się ze zróż­nicowanego społeczeństwa (por. A. Jam­róz, Demokracja współczesna, wyd. II, Bia­łystok 1993, s. 61). Urzeczywistnianie p.p. wymaga równocześnie istnienia akcepto­wanych ram (granic), których respektowa nie pozwala zachowywać wspólnotowy charakter niejednolitego społeczeństw i osiągać wspólne cele. Przekroczenie bądź podważenie czy nadużycie reguł określa­jących warunki i mechanizmy ujawniania i wyrażania rozbieżnych interesów, opcji czy tendencji stanowi zagrożenie dla zin­tegrowanej całości - społeczeństwa.

PODMIOTOWOŚĆ POLITYCZNA ­trwała zdolność grupy lub organizacji do świadomego podejmowania suweren­nych i racjonalnych działań. Podmioto­wość polityczna jest zjawiskiem trwałym i zobiektywizowanym, integralnie zwią­zanym - tak jak cała polityczna sfera życia społecznego - z kulturą ludzką. Podmiotowość tę dziedziczy się kulturo­wo, w związku z czym można uznać, iż błędnie twierdzą niektórzy zwolennicy indywidualizmu, że można taki rodzaj podmiotowości przypisać nawet jednost­kom. Tak więc możemy wskazać, iż pod­miotami, które prowadzą politykę (pod­miotami politycznymi) są: a) państwo z całym jego rozgałęzionym systemem or­ganizacyjnym (można tu wymienić: orga­ny sprawujące naczelną władzę w pań­stwie, instytucje typu resortowego, spra­wujące m.in. kierownictwo polityczne nad pewnymi dziedzinami władzy państwo­wej, instytucje zapewniające porządek pu­bliczny w państwie, instytucje służące do realizowania spraw związanych z polity­ką międzynarodową danego państwa, organy samorządu i administracji tere­nowej, itd.); b) partie polityczne oraz c) wszystkie inne organizacje społeczne, które bądź biorą udział w realizacji poli­tyki państwa, bądź starają się w określo­nym stopniu i zakresie wpływać na tę politykę. Istotą podmiotowości jest zaspoka­janie własnych potrzeb w drodze działa­nia, w tym także kształtowania własnych zdolności i potrzeb. Można więc w zja­wisku tym wyodrębnić dwa zasadnicze, nierozerwalne i współzależne składniki, a zarazem i warunki podmiotowości: a) świadomość oraz b) moment aktywno­ści (działanie). Podmiotem jest z tego punk­tu widzenia tylko taka istota, która odzna­cza się świadomością, jak również - co jest warunkiem niezbędnym - „samo­świadomością", „samouświadomieniem', świadomością samego siebie, a w związ­ku z tym i zdolnością świadomego dzia­łania. Pomiędzy tak określaną świadomo­ścią a działaniem funkcjonuje nierozer­walny związek, który określa treść pod­miotowości. Z tego można wyciągnąć wniosek, iż nie sama świadomość roz­strzyga o podmiotowości, ale też i nie samo działanie - dopiero działanie świa­dome. Podmiotowość polityczną można rozpatrywać na wielu poziomach. Naj­istotniejsza tutaj wydaje się wielka grupa społeczna, będąca elementem stałym, cią­głym i ponadjednostkowym (np. naród). Jednakże bardzo rzadko w politycznej sfe­rze życia społecznego występują wielkie grupy społeczne. Pomimo tego, iż są do­minującymi podmiotami polityki, znacz­nie częściej mamy do czynienia w prak­tyce politycznej z działaniami organizacji i instytucji politycznych. W poszczegól­nych działaniach politycznych częściej jest bowiem widoczny udział zorganizowa­nych podmiotów polityki (państwo, ruchy i partie polityczne, organizacje społeczno­polityczne), które wytyczają, podejmują, a także koordynują działania polityczne oraz artykułują i wyrażają w formie poli­tycznej interesy wielkich grup społecz­nych. W związku z tym należy dokonać rozróżnienia istniejących podmiotów po­litycznych, biorąc pod uwagę poziom spo­łeczny, na którym one funkcjonują. Dla­tego też, opierając się na powyższych roz­ważaniach, możemy ostatecznie wskazać następujące poziomy podmiotowości po­litycznej: a) podmiotowość wielkiej gru­py społecznej jako całości; b) podmioto­wość organizacji politycznych danej gru­py społecznej; c) podmiotowość organów organizacji wielkich grup społecznych (jednostka lub gremium kierownicze); d) podmiotowość reprezentantów orga­nów organizacji politycznych (osoby fi­zyczne).

PROCES POLITYCZNY - przebieg re­gularnie po sobie następujących fak­tów politycznych, pozostających ze sobą w związku przyczynowo-skutkowym. Na procesy polityczne, ich kształtowanie się, przebieg i skutki, wywierają wpływ różne czynniki, do których możemy zali­czyć: 1) osiągnięty stopień rozwoju spo­łeczno-gospodarczego kraju i jego dyna­mika rozwojowa; 2) charakter jego współ­działania z innymi krajami tak w sensie ekonomicznym, jak i społeczno-politycz­nym; 3) rywalizacja ekonomiczna i spo­łeczna z innymi krajami; 4) program ugru­powań posiadających większość w parla­mencie lub faktycznie sprawujących wła­dzę w innej formie oraz rzeczywista reali­zacja tego programu; 5) dojście do władzy innej partii lub grupy politycznej; 6) osią­gnięty stopień zorganizowania społeczeń­stwa; 7) działalność partii skrajnie lewico­wych lub skrajnie prawicowych progra­mowo dążących do przewrotu polityczne­go. Procesy polityczne, tak jak i inne pro­cesy, charakteryzują się pewną różnorod­nością. Najistotniejsze jak się wydaje zna­czenie można przypisać ich podziałowi na procesy odbywające się na następujących poziomach: a) społeczeństwa jako całości (np. walka o uzyskanie niepodległości); b) wielkich grup społecznych (np. uzyska­nie podmiotowości politycznej przez mniejszość narodowa); c) procesów insty­tucjonalnych (np. zmiany w systemie par­tyjnym, przejmowanie przez władze wy­konawcze uprawnień od organów usta­wodawczych); d) procesów na poziomie jednostkowo-grupowym (np. wzrost po­ziomu uczestnictwa politycznego, kształ­towanie się postaw uczestnictwa politycz­nego). Proces polityczny nie przebiega nigdy bez żadnych zakłóceń. Wywierają one niejednokrotnie poważny wpływ na sam przebieg tego procesu, a niekiedy i na skutki podjętych decyzji. Niweczą rów­nież starannie nieraz realizowane plany polityczne. Określając ten problem, należy wskazać na pięć najpoważniejszych zakłó­ceń w przebiegu procesów politycznych: a) rozbieżności formy i treści w przebie­gu procesu, to znaczy podejmowanie de­cyzji politycznej niezależnie od sformuło­wanych wariantów i wyników ich konsul­tacji ze społeczeństwem; b) podporządko­wanie decydentowi instytucji, w których przygotowuje się warianty decyzyjne; e) podejmowanie decyzji, które są zgod­ne ż wariantami opracowanymi przez tylko jedno z ogniw społeczeństwa, bez względu na to, czy jest ono zdolne do przekazania potrzeb i interesów społe­czeństwa jako całości czy też nie; d) zakłó­cenia w procesie zbierania informacji przez poszczególne ogniwa, wynikające z niedoskonałości metod, istniejących ograniczeń formalnych i praktycznych lub ze świadomego zafałszowania informacji; e) brak w procesach decyzyjnych prób po­dejmowania rozwiązania problemów wysuwanych przez społeczeństwo, a zajmo­wanie się jedynie problemami dostrzegal­nymi (lub też sztucznie tworzonymi) przez ośrodek decyzyjny.

PROGRAM POLITYCZNY - stanowi konkretyzację doktryny politycznej w o­kreślonych ramach czasowych, terytorial­nych, społeczno-politycznych, międzyna­rodowych; jest podstawową formą wyra­żającą doktrynę. Niekiedy program bywa utożsamiany z doktryną, gdyż granica między nimi jest mniej wyraźna niż mię­dzy ideologią a doktryną. Programy po­lityczne z reguły zawierają część wprowa­dzającą, gdzie prezentuje się podstawowe założenia ideologii lub doktryny, zarys wi­zji rzeczywistości politycznej, określonej przez system przyjętych wartości i teorii, wskazują na cele minimalne i maksymal­ne, dotyczące kwestii społecznych, gospo­darczych, ustrojowych, politycznych, mię­dzynarodowych- i co istotne dla progra­mu-określają tryb postępowania w kon­kretnej rzeczywistości i czasie. Zawierają także argumentację, wyjaśniającą uwarun­kowania przyjętych zadań i metod postę­powania, są podporządkowane wyraźnie określonym zadaniom. Do podmiotów formułujących programy polityczne nale­żą głównie partie, ruchy społeczne i poli­tyczne. Tworzą je także elity władzy, wła­dze państwowe, wybitni przywódcy, ale także z określonych pozycji ideologicz­nych czy doktrynalnych. Formułowane przez partie bądź ruchy polityczne pro­gramy wypływają z jednej ideologii. Mogą jednak adoptować wybrane elementy in­nych ideologii i doktryn (np. partie naro­dowe odwołują się do ideologii chrześci­jańsko-demokratycznej czy ideologii reli­gijnych). Współcześnie wiele programów adoptuje doktryny ekonomiczne libe­rałów (socjaldemokraci, konserwatyści). Wiele „zapożyczeń' znajdujemy w pro­gramach formułowanych na gruncie rze­czywistości politycznej państw postkolonialnych czy postkomunistycznych. W związku z tym charakteryzują się one eklektyzmem. Program w sensie formal­nym jest dokumentem, zawierającym opis celów, działań (np. opublikowany pro­gram partii).

[E. Olszewski]

PRZYWÓDZTWO POLITYCZNE-jed­no z istotniejszych pojęć w teorii i prakty­ce sprawowania władzy oraz wpływu po­litycznego. Oznacza możliwość kierowa­nia grupami społecznymi. Wyodrębnić można przywództwo formalne, kiedy wynika ono z zajmowania odpowiedniej pozycji społecznej i politycznej, umożli­wiającej sterowanie zachowaniami poli­tycznymi. Odmianą jest przywództwo nieformalne, kiedy stanowi ono rezultat uznawania autorytetu przywódcy lub przywódców, bez wymogu zajmowania przez nich właściwej pozycji w strukturze władzy. Kryterium stylu sprawowania władzy umożliwia wskazanie na przy­wództwo autorytarne i demokratyczne. Ważne znaczenie dla skuteczności działań przywódczych posiada kwestia źródeł prawomocności. M. Weber wyodrębnia trzy typy czyste prawomocności władzy, w tym i przywództwa: legalny, czyli po­chodzący z wyboru, tradycyjny, wynika­jący z dziedziczenia i charyzmatyczny, posiadający swe źródło w specjalnych atrybutach osobistych przywódcy. O sku­teczności działań przywódcy decydować mogą zarówno jego cechy osobowościo­we, jak i pozaosobowościowe. Do pierw­szych zaliczyć wypada wykształcenie, umiejętność argumentacji i przekonywa­nia (przywódca-demagog), uczciwość, traktowanie społeczeństwa (niski autory­tet posiadają przywódcy usiłujący obywa­teli pouczać). Uwarunkowania pozaoso­bowościowe to pochodzenie społeczne, wiek, płeć, tradycje rodzinne, charakter drogi życiowej (ważną rolę w kreowaniu autorytetu odgrywać może uprzednie prześladowanie za przekonania politycz­ne), sukcesy polityczne. Zdarza się, że autorytet przywódcy wynika ze wskaza­nia poprzedniego charyzmatyka lub też bliski z nim związek. Charyzmatyk może być także wybrany przez odpowiednio wyselekcjonowane gremium wyborcze (konklawe).

PUCZ - określany też jako zamach sta­nu lub przewrót; nagłe, z użyciem prze­mocy przejęcie władzy politycznej w pań­stwie przez jednostkę lub grupę osób, po­zostających dotąd zazwyczaj z dala od władzy. W odróżnieniu od rewolucji pucz nie prowadzi do zmian społeczno-poli­tycznych, a jedynie do zmian personal­nych w ośrodku decyzji politycznych bądź reform w ramach istniejącego syste­mu. Przewrotu dokonują najczęściej gru­py nieformalne; które mogą w tym celu posłużyć się aparatem wojskowym, siła­mi bezpieczeństwa czy organizacjami pa­ramilitarnymi. W wielu przypadkach o powodzeniu puczu decyduje szybkość działania zamachowców. Dążą oni przede wszystkim do opanowania siedzib cen­tralnych organów władzy państwowej, środków łączności, radia , telewizji i wę­złów komunikacyjnych. Wydarzenia zwią­zane z puczem rozgrywają się często w cią­gu jednej nocy, najwyżej kilku dni, a spo­łeczeństwo jest postawione przed faktem dokonanym. W większości pucze są orga­nizowane przez grupy wyższych rangą oficerów, przez co armia odgrywa w nich decydującą rolę. Pucze wojskowe były częstą metodą zmiany rządów w krajach Ameryki Łacińskiej (Boliwia, Nikaragua,

Argentyna, Chile) i Afryki (Sudan, Nige­ria, Kongo, Liberia). W Europie po II woj­nie światowej do puczów doszło w Grecji (1967 i 1974 r.), Portugalii (1974 r.) i ZSRR (1991 r.).

RACJONALNOŚĆ POLITYCZNA (łac. relationalis - rozsądny, rozumny, wywa­żony; gr. politika - sprawy państwowe) - założenie dotyczące działalności spo­łeczno-politycznej, opierające się na no­woczesnych metodach naukowych, do­brym przemyśleniu i uzasadnieniu, wyro­słe na gruncie racjonalizmu czyli poglądu na świat, gdzie uznaje się wyłącznie argu­menty natury rozumowej. Za twórcę poglą­du uznaje się filozofa Rene Kartezjusza, który był autorem twierdzenia „Myślę, więc jestem' (Cogito, ergo sum). W XVIII w. racjonalizm stał się ważną myślą politycz­ną, zgodnie z nią powszechne stało się odrzucanie i potępianie wszystkiego, co stare - jako płód ignorancji i zabobonu; wyśmiewano władców, w satyrze odsła­niano kulisy pasożytnictwa warstw uprzywilejowanych. Racjonalizm łączono z materializmem i empiryzmem, prowa­dziło to do kultu utylitaryzmu, zakłada­jącego, że dobre jest tylko to, co jest uży­teczne. Myśl racjonalizmu dokonała istot­nych przemian w systemie normatywno­prawnym. Miarą wartości prawa stała się jego użyteczność, zakładano, że kara speł­nia rolę wychowawczą. Idea ta została zakwestionowana w 1 poł. XIX w. przez romantyków, którzy opowiadali się za prymatem serca i intuicji nad rozumem, za niekonwencjonalnością, rewolucyjno­ścią. Przywrócili znaczenie racjonalności w 2 poł. XIX w. pozytywiści, głoszący kult nauki, oświaty, postępu technicznego. W XX w. racjonalność polityczna znalazła odbicie w większości doktryn politycz­nych, gdzie dokonuje się krytyki istnieją­cych stosunków społeczno-politycznych oraz ich instytucji. Podkreśla się, że wszel­ki ład powinien odpowiadać rozumnej naturze ludzkiej i odpowiadać określone­mu szczeblowi rozwoju cywilizacyjnego. Pojęcie to funkcjonuje również w etyce i estetyce, wyraża stanowisko, że rozum jest najwyższą wartością moralną i że war­tość moralna czynów jest zdeterminowana wiedzą o rzeczywistości. Racjonalność po­lityczna zastępuje autorytet tradycji i osób autorytetem sformalizowanych zasad, wyraża się to np. w kształtowaniu typu idealnego biurokracji. Filozof M. Weber zwracał w tym względzie uwagę na na­stępujące cechy: a) podporządkowanie za­chowań się członków grupy bezosobo­wym przepisom; b) ścisły podział obo­wiązków i kompetencji zgodny z zasadą specjalizacji funkcji; c) hierarchiczny układ pozycji w obrębie organizacji, d) profesjo­nalizację; e) dostępność stanowisk dla wszystkich posiadających odpowiednie kompetencje; f) wymienialność osób. Kon­cepcja Weberowska nie ograniczała się tylko do aparatu państwowego, lecz roz­ciągała się na wszelkie organizacje spo­łeczno-polityczne; jej racjonalność zapew­nia przewidywalność i możliwość kalku­lacji efektów działań. Funkcjonowanie biu­rokracji w ujęciu Weberowskim jest pod­porządkowane rozumnie ustanowionym, bezosobowym zasadom normatywnym, rozwój biurokracji uznawał on za „prze­znaczenie° cywilizacji i dlatego uważał, że koniecznością jest jej intelektualizacja i ra­cjonalizacja. Racjonalność polityczna jest jednym z elementów charakterystycznych dla sprawowania władzy, jednym z mier­ników w tym względzie może być stosu­nek liczby decyzji podjętych do wykona­nych. Władza będzie tym silniejsza, im więcej podjętych przez nią decyzji zosta­nie wprowadzonych w życie. Ważny jest w tym względzie czynnik racjonalno-ak­sjologiczny (wiara w to, że władza, pano­wanie są nakazem i środkiem realizacji określonych wartości etycznych, oczeki­wanie na zaspokojenie określonych po­trzeb). Racjonalność polityczna jest pod­stawą w życiu społeczno-politycznym ukierunkowaną na korzystanie z do­świadczenia nauki, jest dążeniem do upo­wszechniania wiedzy, krzewienia oświa­ty i kultury, a zwalczania irracjonalizmu, zacofania, fanatyzmu; jest to sposób my­ślenia i postępowania oparty na obiektyw­nych przesłankach wynikających z argu­mentów rozumowych. „Racjonalność' bywa nieraz używana jako odpowiednik „naukowości" w sensie naukowego uza­sadnienia.

[A. Chodubski]

REFORMA POLITYCZNA (łac. reformo ­przekształcam) - stopniowa zmiana ist­niejącej rzeczywistości, kontrolowana przez grupę rządzącą, nie naruszająca ram instytucjonalnych ustroju politycznego i społecznego. Reforma stanowi przeci­wieństwo rewolucji. Różni się od tej ostat­niej wieloma istotnymi cechami. Do naj­ważniejszych z nich możemy zaliczyć: a) zakres i głębokość; b) cele; c) szybkość zmian; d) charakter zmian. Jednymi z za­sadniczych czynników, odróżniających reformę od rewolucji, są ich zakres i za­sięg. Reforma jest to bowiem zmiana frag­mentaryczna, obejmująca jedną lub kilka społecznie istotnych dziedzin, podczas gdy rewolucja jest zmianą kompleksową, przekształcającą zasadnicze mechanizmy ustrojowe. Głębokość zmian tworzonych przez reformowanie jest niewielka, bo­wiem zazwyczaj są one powierzchowne, tzn. takie, których skutki można bez tru­du usunąć, a kierunek zmian-odwrócić. Rewolucja natomiast, jest to zmiana głę­boka, ponieważ jej następstwa są trudno odwracalne lub nieodwracalne. Cele re­form zazwyczaj nie odpowiadają w pełni społecznym oczekiwaniom; są ograniczo­ne i ukierunkowane na zmiany ilościowe (np. powiększenie liczby miejsc pracy), a nie jakościowe (np. całkowite zlikwido­wanie bezrobocia). Reforma w swoim za­łożeniu ma więc służyć utrzymaniu istnie­jących stosunków społecznych, przy rów­noległym, stopniowym ich ulepszaniu. Biorąc pod uwagę szybkość zmian, łatwo zauważyć, że reforma jest to długotrwały proces, charakteryzujący się stopniowymi i raczej powolnymi zmianami. Rewolucja natomiast to zmiana bardzo szybka, gwa­łtowna, zachodząca przy dużym udziale przemocy. Można wskazać przy tym na następującą zależność: po szybkim prze­wrocie w strukturze politycznej następu­je na ogół wieloletni okres rewolucji spo­łecznej, której tempo jest znacznie wolniej­sze. jednakże proces rewolucji społecznej jest w dalszym ciągu szybszy niż tempo reform. Charakter zmian wprowadzony w wyniku reformowania jest-również za­sadniczo inny. Reformy służą zwykle do przystosowywania zarówno państwa, jak i pozostałych elementów wchodzących w skład systemu politycznego do wyma­gań, które żywiołowo narastają w syste­mie ekonomicznym czy kulturowym. Większość reform ma bowiem charakter adaptacyjny, przy czym często jest to ada­ptacja spóźniona, podjęta zbyt późno. Znacznie rzadziej natomiast reformy mają charakter regulacyjny czy innowacyjny. Regulacja żywiołowych procesów wyma­ga umiejętności wpływania na ich szyb­kość, zakres lub głębokość, wymaga tak­że aktywnego reagowania, nie zaś tylko przystosowywania się do nowych okolicz­ności. O wiele trudniejsze do osiągnięcia w drodze reformowania są także zmiany innowacyjne, tzn. takie, które są czymś zasadniczo nowym i nie mogłyby powstać samorodnie. Tak więc, reformy częściej są jedynie adaptacją i regulacją niż przeja­wem innowacyjnego tworzenia zasad i in­stytucji ustrojowych. Reformy polityczne można klasyfikować według wielu róż­nych kryteriów. Według kryterium gene­zy można wyróżnić: reformy prewencyj­ne, podjęte z własnej inicjatywy grupy rządzącej oraz reformy wymuszone, zapo­czątkowane w wyniku silnego nacisku społecznego lub w wyniku przymusu obiektywnych okoliczności. Wedhzg kry­terium podmiotowego możemy wyróżnić: reformy wprowadzane odgórnie, czyli przez władzę polityczną zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym, a tak­że reformy wprowadzane oddolnie przez poszczególne grupy społeczne, np. w po­staci inicjatywy ludowej lub w formie sy­gnalizowania rządzącym przez rządzo­nych o zaistniałych problemach. Opiera­jąc się na kryterium adresata, można wskazać na reformy: odnoszące się do całego społeczeństwa, mające zazwyczaj charakter kompleksowy, oraz reformy od­noszące się do poszczególnych grup spo­łecznych czy wręcz jednostek, mające cha­rakter partykularny. Najbardziej istotnym w określaniu rodzajów reform, wydaje się być kryterium skutków. Opierając się na nim możemy wskazać: reformy regulacyj­ne, innowacyjne i adaptacyjne; reformy częściowo rozładowujące napięcie rewo­lucyjne; reformy wsteczne, stabilizujące i postępowe; reformy osłabiające, stabili­zujące lub wzmacniające przewagę inte­resów grup społecznych, mających prze­możny wpływ na proces rządzenia.

[M. Chmaj]

REFORMIZM-w znaczeniu ideologicz­nym termin używany na określenie kon­cepcji socjalizmu, odbiegającej rzekomo od kanonów programu rewolucyjnego marksizmu. Czołowym przedstawicielem takiej interpretacji socjalizmu był socjalde­mokrata niemiecki E. Bernstein (1850­1832). Zakwestionował w pierwszym rzę­dzie ideę rewolucji socjalistycznej pojmo­wanej jako gwałtowny przewrót politycz­ny umożliwiający wywłaszczenie „wy­właszczycieli", a także ideę dyktatury pro­letariatu, która prowadzić ma do urzeczy­wistnienia rewolucji socjalnej. Uważał, że termin ten ma tylko historyczne znacze­nie i nie może odnosić się do współczesne­go kapitalizmu. Udział socjalistów w ży­ciu parlamentarnym na szczeblu krajo­wym, jak i gminnym uzasadnia odrzuce­nie tezy o dyktaturze jako metodzie zdo­bycia i sprawowania władzy. Podkreślał: „Cała praktyczna działalność socjalnej demokracji sprowadza się do tego, by stworzyć takie okoliczności i warunki, które by uczyniły możliwym i koniecz­nym przekształcenie współczesnego ustroju społecznego na wyższy, bez żad­nych wstrząśnień konwulsyjnych." Szcze­gólne znaczenie przypisywał więc demo­kratycznemu reżimowi politycznemu nie­rozerwalnie wiążącemu się z powszech­nym prawem wyborczym. Najbardziej znane i krytykowane powiedzenie Bern­steina: „To co zwykło nazywać się celem ostatecznym socjalizmu, jest dla mnie ni­czym, ruch jest wszystkim," kwestionuje nieuchronność rewolucji socjalistycznej, polegającej na obaleniu ustroju kapitali­stycznego przemocą. Teoria reformizmu oceniana była w międzynarodowym ru­chu robotniczym jako oportunistyczny kierunek ideologiczny, dążący do rewizji podstawowych założeń marksizmu i do rezygnacji z programu rewolucyjnej wal­ki o socjalizm. Podlegała krytyce K. Kaut­skiego, Lenina i innych. „Osławiona bem­steinada - w tym sensie (...) jest próbą zwężenia teorii marksizmu, próbą prze­kszłełcenia rewolucyjnej partii marksis­towskiej w reformatorską...", pisał Lenin. Podkreślał również: „(...) Ograniczanie jednak działalności proletariatu w każdej sytuacji tylko do samej pokojowej „ demo­kratyzacji" oznacza, powtarzamy, zupeł­nie samowolne zwężenie i wulgaryzowa­nie pojęcia socjalizmu robotniczego". Kautsky, choć początkowo krytykował Bernsteina, jednak przeszedł ostatecznie na pozycję rewizjonistyczną. Reformizm był taktyką najwcześniej realizowaną w Anglii. Szczególna jego rola przypada w tym zakresie ideologii Towarzystwa Fa­biartów, przenoszonej do ruchu robotni­czego przez Partię Pracy. Reformizm an­gielski ujawnił się najwcześniej i najszyb­ciej odszedł od marksizmu. Wynikało to z dokonania w Anglii wielu reform spo­łecznych, w stopniu znacznie większym niż w innych krajach europejskich. Refor­my te istotnie poprawiły polityczną, spo­łeczną i ekonomiczną pozycję robotników. Idee wspólne całemu nurtowi reformi­stycznemu w światowym ruchu robotni­czym występują w Anglii w stosunkowo najbardziej klasycznej postaci. Wyrażają się w postaci gradualizmu, negującego drogę rewolucji społecznej w rozwoju spo­łeczpństwa oraz rozumieniu państwa jako instytucji ponadklasowej, powołanej do łagodzenia konfliktów klasowych. Termi­nem „gradualizm" określano w brytyj­skim ruchu robotniczym ideę pokojowe­go przerastania kapitalizmu w socjalizm. Idea stopniowego przerastania ustroju kapitalistycznego w socjalistyczny pozo­stawała pod wyraźnym wpływem teorii ewolucji Comte'a, Darwina i Spencera. Charakteryzując reformizm Weber pisał: „(.:;) w odniesieniu do Wielkiej Brytanii lub jakiegokolwiek innego narodu, w któ­rym panuje demokracja, nie nastąpi i nie może nastąpić jakaś jednorazowa prze­miana tego, co jest nazywane kapitaliz­mem, w to, co jesz nazywane socjalizmem (...). To przejście od kapitalizmu do socja­lizmu z konieczności składa się z tysięcy przemian oddzielnych (...). To właśnie oznacza pojęcie nieuniknioności graduali­zmu, które stanowi o istocie fabianizmu, we wszystkich aspektach tego słowa". Re­formizm jako idea i postawa polityczna miał wyraźny wpływ na powstawanie koncepcji welfare state. W państwach real­nego socjalizmu termin reformizm i rewi­zjonizm (często jako synonim) używany był także jako rodzaj inwektywy politycz­nej skierowanej przeciw opozycji, zwłasz­cza ujawniającej się w ramach rządzącej partii komunistycznej. Przywódca komu­nistów włoskich Togliatti, podkreślał: „Za­sadniczą wadą reformizmu jest, że w każ­dej sytuacji zapomina on i przekreśla ogól­ny i ostateczny cel ruchu robotniczego, ja­kim; jest obalenie kapitalizmu, przejęcie władzy i zbudowanie społeczeństwa so­cjalistycznego. Ignorowanie i przekreśla­nie tego celu w sytuacji rewolucyjnej, kie­dy może on i powinien zostać osiągnięty w drodze bezpośredniej walki, równa się zdradzie." Współcześnie strategie refor­mistyczne wychodzą poza postawę wła­ściwą tylko jakiejś odmianie myśli socja­listycznej. Obecnie strategie reformistycz­ne występują w rozmaitych wariantach. Do najważniejszych z nich należą: wariant socjaldemokratyczny i liberalno-burżua­zyjny, związane z koncepcją „państwa dobrobytu" oraz „chrześcijańsko-demo­kratyczny i populistyczno-nacjonalistycz­ny". Reformizm stał się podstawą tzw. so­cjalizmu skandynawskiego. Rewizjonizm polityczny wyraża się w dążności do oba­lenia obowiązujących traktatów i umów międzynarodowych. W praktyce politycznej PRL termin ten odnosił się zwłaszcza do charakterystyki żądań nie­mieckich organizacji przesiedleńczych.

REŻIM POLITYCZNY - zasady i me­chanizmy regulujące funkcjonowanie cen­trum władzy politycznej oraz ogół metod, jakimi posługuje się aparat państwowy w stosunkach z ludnością państwa. Reżim polityczny to faktyczny sposób, styl spra­wowania władzy i egzekwowania posłu­szeństwa wobec niej. Charakterystyka r.p. obejmuje wyszczególnienie centrum wła­dzy (elity politycznej), określenie, kto i przy wykorzystaniu jakich procedur ma dostęp do centrów decyzyjnych oraz usta­lenie, w jaki sposób decydenci polityczni układają swoje stosunki z resztą wspólno­ty politycznej. R.p. dzieli się generalnie na demokratyczne i niedemokratyczne (auto­rytarne, totalitarne). W reżimach demokra­tycznych obywatele mają istotny wpływ na funkcjonowanie państwa, posiadają prawo udziału w podejmowaniu decyzji pań­stwowych, uczestniczą w wyborze apara­tu państwowego i kontrolują go. W reżi­mach niedemokratycznych działalność, skład i struktura aparatu państwowego są formalnie lub faktycznie wyłączone spod kontroli obywateli; obywatele nie posia­dają zagwarantowanego prawnie udzia­łu w procesach podejmowania decyzji przez organy państwowe.

RZĄDZĄCY - podmiot dominujący w procesie rządzenia. Rządzenie to wyko­nywanie władzy państwowej, a więc pro­ces podejmowania decyzji i ich realizacja za pomocą aparatu państwowego. Ko­niecznym wymogiem sprawowania wła­dzy w społeczeństwie jest istnienie wyod­rębnionej grupy ludzi zajmującej się rzą­dzeniem. Grupę taką stanowią rządzący. Istnieje wiele różnych określeń grupy rzą­dzącej. Najczęściej spotykane to: „elita wła­dzy", „kierownictwo polityczne", „władza polityczna", „grupa przywódcza'. Z punk­tu widzenia prawno-konstytucyjnego rzą­dzący to ci, którym na mocy ustawy za­sadniczej przekazano prawo do sprawo­wania suwerennej władzy. Chodzi więc o podmiot społeczny (suweren) określany przez współczesne konstytucje jako lud lub naród. Przyjmuje się, iż suweren rzą­dzi jedynie pośrednio (wyjątkiem jest tu instytucja referendum ogólnonarodowe­go), w drodze wyboru swoich przedsta­wicieli do organów władzy państwowej wyposażonych przez ustawy w upraw­nienia umożliwiające rządzenie w sposób bezpośredni, teoretycznie w imieniu su­werena. Rządzenie polega na rozstrzyga­niu konfliktów wynikających z zaspoka­jania potrzeb obywateli, zapewnia trwa­nie i pozycję państwa na arenie między­narodowej oraz ład i porządek wewnętrz­ny. Obejmuje ono takie działania państwa, jak wydawanie aktów prawodawczych, decyzji administracyjnych i orzeczeń są­dowych.

[M. Żmigrodzki]

RZĄDZENI-podmiot podporządkowa­ny w procesie rządzenia. Rządzeni to ci, którzy podlegają władzy rządzących. jed­nym z ważniejszych aspektów sprawowa­nia władzy przez rządzących jest egzek­wowanie posłuchu rządzonych. Mierni­kiem tego może być stosunek liczby de­cyzji podjętych do wykonanych. Według G. Bokszańskiej władza może liczyć na posłuch rządzonych, jeżeli nie przeciwsta­wia się im, nie narzuca swoich poglądów wbrew opinii społeczeństwa, zaspokaja żywotne interesy grupy społecznej, na której się opiera w taki sposób, że nie zu­baża przez to innych grup społecznych, nie staje się niewolnikiem tych, którzy mają być narzędziem realizującym jej cele. Rządzeni nie zawsze zmuszani są do okreś­lonych zachowań. W dziedzinie rządzenia występują również działania niewładcze, w których ujawnia się przekonywanie, perswazja oraz oddziaływanie przez środ­ki ekonomiczne, a nie przymus. Działania takie występują przede wszystkim tam, gdzie rządzący i rządzeni przyjmują po­dobne wartości, a rządzeni uznają autory­tet rządzących.

[M. Żmigrodzki]

RZĄDZENIE - wykonywanie władzy państwowej, w szczególności proces po­dejmowania decyzji i kierowania apara­tem państwowym dla zapewnienia ich re­alizacji. W skład procesu nazywanego rzą­dzeniem wchodzą cztery typy decyzji: a) decydowanie o tym, co jest treścią inte­resów poszczególnych grup społecznych w danych, konkretno-historycznych wa­runkach (określane mianem konkretyza­cji interesów); b) decydowanie o kompe­tencji różnych podmiotów w zakresie re­alizacji interesów o skonkretyzowanej tre­ści; c) decydowanie o celach, dla których możliwe jest użycie społecznych zasobów środków przymusu oraz o ich dyslokacji pomiędzy poszczególne podmioty spo­łeczne; d) decydowanie o składzie perso­nalnym grup podejmujących i egzekwu­jących decyzje w powyższych zakresach. Wymogiem sprawowania władzy w spo­łeczeństwie jest istnienie wyodrębnionej grupy ludzi zajmującej się rządzeniem. Grupę taką stanowią „rządzący', zaś ci, którzy podlegają ich władzy, to „rządze­ni". W literaturze przedmiotu można spo­tkać wiele różnych określeń grupy rządzą­cej, przy czym do najczęściej spotykanych należą: „elita władzy', „kierownictwo po­lityczne", „władza polityczna' i „grupa przywódcza'. Autorzy zachodni stosują najczęściej określenie „elita władzy”. Od­powiadając na pytanie, kto rządzi w pań­stwie, możemy odpowiedzieć dwojako. Z prawno-konstytucyjnego punktu wi­dzenia odpowiedź wydaje się bardzo pro­sta - rządzi ten, któremu prawo do spra­wowania suwerennej władzy zostało przekazane na mocy ustawy zasadniczej. Jest nim zbiorowy podmiot społeczny (su­weren), określany przez konstytucje współ­czesne jako lud lub naród. Z drugiej nato­miast strony, liczne organy państwa zarów­no kolegialne, jak i jednoosobowe, są wy­posażone przez ustawy w uprawnienia umożliwiające rządzenie. Można więc przyjąć założenie, że suweren rządzi jedy­nie pośrednio (wyjątkiem od tej zasady jest np. instytucja referendum), w drodze wyboru swoich przedstawicieli do orga­nów władzy państwowej, zaś owi przed­stawiciele rządzą w sposób bezpośredni, teoretycznie w imieniu suwerena.

[M. Chmaj]

REWOLUCJA (łac. reaolutio-obrót, prze­wrót) - nagła i bezprawna zmiana ustro­ju państwa lub jedynie grupy rządzącej, niosąca za sobą szereg zmian o charakte­rze prawno-instytucjonalnym. Pierwotnie słowo „rewolucja" było terminem astrono­micznym, który zdobył znaczenie w nau­kach przyrodniczych dzięki De revolutioni­bus orbium coelestioum Kopernika. W tym naukowym zastosowaniu słowo to zacho­wało swój ścisły łaciński sens, oznaczało dowiem regularny, zgodny z prawidłami, obrotowy ruch gwiazd, o którym wiedzia­no, że nie podlega wpływowi człowieka i że nie sposób go odeprzeć. Nikt przy tym nie kojarzył takiej „rewolucji" z nowością ani z przemocą i gwałtem. W tym ogól­nym sensie termin „rewolucja" służy dniś na określenie rozmaitych zjawisk. Mówi się zatem o rewolucjach w fizyce i modzie, w genetyce i astronomii, zaś do obiegu weszły takie pojęcia, jak rewolucja kultu­ralna, rewolucja przemysłowa, rewolucja naukowa, rewolucja atomowa, czy też, jak się mówi ostatnio - rewolucja informa­tyczna. Po raz pierwszy użyto słowa „re­wolucja" w sensie politycznym w połowie XVII w. Jego metaforyczna treść była jesz­cze bliższa oryginalnemu znaczeniu, ponieważ posłużono się nim dla określe­nia ruchu powracającego do pewnego najpierw ustalonego punktu, a w konse­kwencji do wcześniej ustalonego ładu. Słowa tego użyto mianowicie nie po raz pierwszy, gdy w Anglii wybuchło to, co my sami nazywamy rewolucją, a Crom­well doszedł do pierwszej rewolucyjnej dyktatury, lecz dopiero w roku 1660, po obaleniu parlamentu zwanego „kadłubo­wym' i przy okazji restaurowania monar­chii. Dokładnie w tym samym sensie uży­to tego słowa w roku 1688, kiedy to wy­gnano Stuartów, a władza królewska prze­szła w ręce Wilhelma i Marii. Glorius Revolution (Chwalebna Rewolucja), czyli wydarzenie, dzięki któremu omawiane pojęcie w wielce paradoksalny sposób znalazło swe ostateczne miejsce w języku polityki i historii, wcale nie było pomyśla­ne jako rewolucja, lecz jako restytucja (przywrócenie) władzy monarszej jej daw­nych praw i chwały. Obecnie, na gruncie nauki o polityce, termin rewolucja może oznaczać: a) szczególny okres historycz­ny, w którym występuje obiektywna moż­liwość zastąpienia panowania jednej elity władzy (wstecznej) przez drugą (postępo­wą) lub przejścia od jednej formacji spo­łeczno-ekonomicznej do drugiej; b) każ­de zbrojne i krwawe przejęcie władzy i zmiana ustroju; c) obalenie rządu od środka państwa, czyli przez jego własnych obywateli; d) transformację systemu po­litycznego; e) rewolucja jako proces poli­tyczny, czyli zespół zmian zachodzących w następujących po sobie stadiach rozwo­jowych, których wynikiem są określone przeobrażenia.

SOCJALIZACJA POLITYCZNA - trwa­jący przez całe życie jednostki proces kształtowania postaw, świadomości i kul­tury politycznej. Proces ten polega na wy­twarzaniu i przekazywaniu przez różno­rakie podmioty wiedzy, wartości, emocji, motywacji oraz wzorów zachowań poli­tycznych, które jednostka powinna sobie przyswoić, a najlepiej - zinternalizować, w celu orientowania się i uczestnictwa w praktyce politycznej. Jednocześnie jed­nostka może w sposób samodzielny we­ryfikować i interpretować otrzymywane komunikaty, a przede wszystkim autono­micznie akceptować bądź odrzucać treści nie przystające do jej struktur poznaw­czych, emocjonalnych i behawioralnych. Korespondują z tym trzy klasyczne stano­wiska dotyczące podmiotu socjalizacji. Wedle ujęcia psychologicznego to właśnie jednostka jest kreatorem samej siebie; sa­modzielnie nabywa wiedzę i doświadcze­nia praktyczne, tworzy swoją polityczną osobowość. W ujęciu socjologicznym jed­nostka - jej osobowość, wiedza, umie­jętności, są efektem oddziaływań grupy (grup) społecznej, która określa i narzuca systemy wiedzy, wartości, wzorów zadro­wania itd., kontrolując zarazem przyswo­jenie wymienionych elementów przez jed­nostkę. Stanowisko socjopsychologiczne akcentuje dualistyczny charakter socjali­zacji, gdzie i jednostka i grupa wspówy­twarzają - w różnych, konkretnie uwa­runkowanych, proporcjach- „człowieka politycznego". Głównymi podmiotami socjalizacji politycznej są instytucje pań­stwowe, partie i ruchy polityczne, rodzi­na, grupy rówieśnicze, kręgi towarzyskie, osoby znaczące. Wśród kwestii podstawo­wych dla przebiegu i skuteczności socja­lizacji politycznej, wymienić można: a) żywiołowy i często nieprzewidywalny charakter socjalizacji; b) zjawisko obiek­tywnego zróżnicowania świadomości po­litycznej każdego społeczeństwa, czego korzenie tkwią w dalszej i bliższej jego przeszłości; c) wielość podmiotów socja­lizacji wraz z naturalnym ich zróżnicowa­niem w zakresie interesów, wartości, tre­ści przekazów, mediów i metod oddzia­ływania; d) natężenie i intensywność wal­ki politycznej w danym systemie, która może spowodować polaryzację świado­mości, impregnującą strony na wzajemne oddziaływania emoqonalno-intelektual­ne; e) nierównorzędne zasoby, jakie po­szczegóhie podmioty mogą przeznaczyć na socjalizację, zwłaszcza w skali maso­wej; f) zróżnicowany stopień zależności, podległości i dyspozycyjności różnych podmiotów socjalizacji względem instytu­cji władzy politycznej; g) strukturalna przewaga podmiotów władzy politycznej w dysponowaniu mediami publicznymi itp.

SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE - sfera działalności publicznej nie objęty kontrolą państwa. Pojęcie społeczeństwa obywatelskiego znajdujemy w pismach Arystotelesa (koinonia politike) i Cycerotiś (societas civilis), gdzie występuje jako opis jedności społeczeństwa i państwa. Tak rozumiano społeczeństwo obywatelskie do końca XV1II w. J. Lock używał zamiennie określenia „cywilny rząd" z określeniem „społeczeństwo cywilne, czyli politycz­ne". Podobnie traktują społeczeństwo obywatelskie J.J. Rousseau oraz I. Kant. Każdy z wymienionych filozofów uzna­wał, że społeczeństwo obywatelskie jest przeciwieństwem „niecywilizowanego" stanu ludzkości, a zarazem odzwierciedla rozwój cywilizacji od naturalnego porząd­ku do porządku, w którym ludzie są oby­watelami, tzn. biorą czynny udział w ży­ciu publicznym. W 2 poł. XVIII w. zaczę­to odróżniać społeczeństwo od państwa jako czegoś, co rządzi się odmiennymi prawami. Rozróżnienie to pojawiło się w toku debat na temat despotyzmu i jako środek przeciwdziałania despotyzmowi. W XIX w. pojęcie społeczeństwa obywa­telskiego zyskało swoje współczesne zna­czenie, jako wyraz przeciwstawienia sfe­ry politycznej i sfery pozapolitycznej. Du­alizm ten charakteryzowały: 1) krytyczne nastawienie sił społecznych wobec biuro­kratycznego państwa; 2) dwoistość pomię­dzy państwem jako władzą ustawodaw­czą a państwem jako władzą wykonaw­czą; 3) nieingerowanie państwa w takie sfery życia społecznego, jak gospodarka, religia, kultura itp. Również w XIX w. pojawiły się dwie formy definiowania społeczeństwa obywatelskiego. Według Georga W.F. Hegla, społeczeństwo obywa­telskie jest częścią życia etycznego, która pośredniczy pomiędzy rodziną i pań­stwem i wykracza poza jednostki i stosun­ki pomiędzy nimi, ogarniając życie zbio­rowości jako całość. Druga koncepcja ­liberalna-opowiadała się za programem społeczeństwa indywidualistycznego przeciwko państwu. Takie podejście pre­zentuje Alexis de Tocqueville w książce O demokracji w Ameryce, gdzie wskazuje na zasadnicze różnice między stowarzysze­niami o charakterze obywatelskim- któ­re wiążą się z prywatnymi interesami go­spodarczymi, handlowymi i przemysłem - a stowarzyszeniami o charakterze po­litycznym. K. Marks dostrzegał podstawo­wy związek pomiędzy społeczeństwem obywatelskim a wyodrębnioną sferą wła­sności prywatnej, której cechą była nieza­leżność od innych sfer życia społecznego. Odmienne stanowisko przyjał J. Keane, podkreślając samoorganizację społeczeń­stwa, odrzucając uzależnienie obywateli od państwa i traktując społeczeństwo oby­watelskie jako samoistny byt, którego nie można zredukować do struktur gospodar­czych. Wielorakość podejść do społeczeń­stwa obywatelskiego złożyła się na jego współczesną definicję: społeczeństwo oby­watelskie to obszar, na którym „człowiek nowoczesny w prawomocny sposób za­spokaja swój interes własny i rozwija swą indywidualność, ucząc się wszakże rów­nocześnie wartości działania grupowego, solidarności społecznej i uzależnienia swojego dobrobytu od dobrobytu innych ludzi. Wychowuje go ono do roli obywa­tela państwa i przygotowuje do udziału w życiu politycznym' (Z. Pelczynski). Warunkami koniecznymi dla funkcjono­wania społeczeństwa obywatelskiego są: a) liberalizm polityczny; b) liberalizm go­spodarczy; c) istnienie mechanizmów za­pewniających równowagę społeczną; d) kultura obywatelska.

STEREOTYP POLITYCZNY - pojęcie wprowadzone do nauk społecznych przez amerykańskiego publicystę i polityka W. Lippmanna, zaczerpnięte z terminolo­gii drukarskiej i odniesione do atrybutów opinii publicznej. Lippmann traktował stereotyp jako naturalną barierę poznaw­czą, wynikającą z ograniczoności percep­cyjnej ludzkiego mózgu. Stereotyp nale­ży do sfery wyobrażeń i przekonań. Okre­ślić go można jako funkcjonujący na po­ziomie świadomości potocznej, historycz­nie, społecznie i kulturowo uwarunkowa­ny, względnie trwały, emocjonalny, przyj­mujący postać generalizacji lub kategory­zacji obraz rzeczywistości politycznej. Kryterium podmiotowe pozwala wyod­rębnić auto- i heterostereotyp. Przyjęcie kryterium charakteru procesu stereotypo­gennego, umożliwia wyróżnienie stereo­typu spontanicznego i sterowanego, będą­cego konsekwencją oddziaływań perswa­zyjnych ośrodków kształtowania opinii publicznej. Z uwagi na silny związek z na- stawieniami, stereotyp trudno podlega pro­cesom weryfikacji, niełatwo poddaje sil korygowaniu. Stanowi rezultat wielowie­kowych doświadczeń społecznych, stad też wynika jego względna trwałość. Za­wiera on zarówno odniesienia pozytyw­ne, jak i negatywne. Wykorzystanie kry­terium podmiotowego umożliwia także wskazanie obiektów stereotypu. Są to obrazy grup zawodowych; występować mogą stereotypy warstw i klas społecz­nych, narodów i grup etnicznych, wspól­not religijnych, czy też ras. Wskazać też można na stereotypowe ujmowanie pro­cesów politycznych, podobne traktowanie sił sprawczych wszelkiego rodzaju prze­mian i niepowodzeń, jak też sukcesów. Po­jawia się także stereotypowe traktowanie historii. Stereotyp nie dostrzega zachodzą­cych zmian. Znaczenie każdego stereoty­pu politycznego polega na jego zaistnie­niu w opinii społecznej, co oznacza, że całość społeczeństwa lub jego część posia­da taki czy inny obraz rzeczywistości po­litycznej. Nieodłącznym elementem po­strzegania stereotypowego jest podział na „swoich" i „obcych". Podział ten wzmac­niany jest emocjonalnymi „etykietkami", którymi opisuje się zarówno jednych, jak i drugich. Wskazuje to na znaczny ładu­nek wartościujący stereotypów politycz­nych.

STOSUNKI POLITYCZNE - relacje między podmiotami polityki, tj. wielkimi (narody, klasy, wspólnoty regionalne) i małymi (mniejszości narodowe, grupy etniczne, wspólnoty lokalne) grupami społecznymi występującymi w roli grupo­wych podmiotów życia politycznego, pań­stwami, instytucjami, organizacjami i ru­chami politycznymi, politycznymi grupa­mi interesu i nacisku oraz jednostkami pełniącymi role (funkcje, stanowiska) po­lityczne, wynikające ze sprawowania wła­dzy politycznej. Kształt i stan stosunków politycznych uzależniony jest od stopnia zbieżności lub sprzeczności interesów zbiorowych i jednostkowych podmiotów polityki, jak też podzielanych idei poglą­dów i przekonań politycznych oraz uzna­wanych wartości, ujętych w ideologiach, doktrynach i programach politycznych czy hasłach wyborczych. Zaś ponieważ realizacja interesów i urzeczywistnianie wartości są uzależnione od procesu dys­trybucji zasobów, dóbr i usług material­nych, jak też symbolicznych i psycholo­gicznych przez ośrodek władzy politycz­nej (zwłaszcza władzy państwowej), prze­to władza polityczna jest zjawiskiem sku­piających uwagę aktorów życia politycz­nego. Sama władza także jest stosunkiem między podmiotami ją posiadającymi (rządzący) i podporządkowanymi jej (rzą­dzeni), bądź w węższym ujęciu, między tymi, którzy ją posiadają, a tymi, którzy dążą do jej zdobycia. Stosunki polityczne, zwłaszcza zachodzące między zbiorowy­mi podmiotami, mają pośredni charakter, i to w dwojakim znaczeniu. Po pierwsze, rolę punktu odniesienia podmiotów poli­tyki do podstawowych cech i zasad życia politycznego pełnią wartości (takie, jak: demokracja, wolność, suwerenność, rów­ność, pluralizm). Wartości polityczne i ideologiczne pełnią zatem rolę czynnika pośredniczącego w relacjach wewnętrz­nych i zewnętrznych zbiorowości i grup społecznych. Po wtóre, stosunki między zbiorowymi podmiotami rzadko angażu­ją bezpośrednio wszystkich ich członków. Na ogół przebiegają one za pośrednic­twem jednostek, organizacji i instytucji po­litycznych będących indywidualnymi, zbiorowymi bądź grupowymi reprezen­tantami grup społecznych zaangażowa­nych w politykę. W organizacjach i insty­tucjach politycznych stosunki polityczne znajdują swój organizacyjny wyraz, wy­nikający z próby pogodzenia zasady po­wszechnej partycypacji politycznej z wy­mogami skuteczności działań politycz­nych, a będący wyrazem instytucjonaliza­cji życia politycznego. Szczególną rolę w stosunkach politycznych odgrywa pań­stwo dysponujące monopolem na użycie publicznych środków przemocy, a przez to nie tylko będące podmiotem stosunków politycznych, ale również regulujące sto­sunki między innymi podmiotami polity­ki. Jako instytucja polityczna obejmująca swoim zasięgiem całe społeczeństwo, jest też głównym podmiotem międzynarodo­wych stosunków politycznych. Stosunki polityczne przybierają postać relacji asy­metrycznych (przywództwo, władza po­lityczna) bądź symetrycznych (koalicja partii politycznych); mogą być oparte o układ nadrzędności-podrzędności (sto­sunki: władca - poddani) bądź równo­rzędności (sojusz wyborczy); przyjmują kształt: sojuszu, współpracy, kompromi­su, rywalizacji lub walki. Występują na poziomie społeczności lokalnych i regio­nalnych, społeczeństw, kręgów kulturo­wych i cywilizacyjnych oraz ludności jako całości.

ŚWIADOMOŚĆ POLITYCZNA - jedna z form aktywności społecznej, oznaczają­ca subiektywne odzwierciedlenie rzeczy­wistości politycznej. Oznacza to, że nie jest ona wiernym i całkowitym odbiciem rze­czywistości. Wynika to z faktu, że poza wiedzą o rzeczywistości, poważną rolę spełniają wyobrażenia. Do elementów strukturalnych świadomości politycznej należą: wartości, wiedza, wyobrażenia (w tym mity, stereotypy i utopie), oceny i postawy. Są one elementem wstępnym dla zachowań politycznych. Wyodrębnić można wiele form świadomości politycz­nej, która sama jest formą świadomości społecznej. Kryterium podmiotowe po­zwala wyróżnić świadomość polityczną odnoszącą się do postrzegania swego miejsca i roli w rzeczywistości politycznej, swojej misji. Świadomość narodowa ozna­cza poczucie więzi narodowej, tożsamo­ści etnicznej i roli politycznej tej grupy społecznej. W odniesieniu do świadomo­ści klasowej, mówić można o odczuwaniu więzi społecznej między przedstawiciela­mi klas społecznych (np. chłopów). For­mą świadomości politycznej jest także świadomość religijna, odnosząca się do poczucia tożsamości współwyznawców, przywiązania do lansowanych wartości. Wskazać wypada na świadomość rasową, wskazującą na postrzeganie odrębności międzyrasowych oraz stanowienie ich bazą zachowań politycznych. W społeczeń­stwach o strukturze plemiennej występo­wać może świadomość trybalna (Langen­hove). Kryterium przedmiotowe pozwala wyróżnić następujące formy świadomości politycznej: świadomość prawną, oznacza­jącą postrzeganie społeczne prawa, jego istnienia, wad i zalet oraz skuteczności; świadomość historyczną, wskazującą na poczucie wspólnoty losów dziejowych, mającą związek z tradycją; świadomość ekonomiczną, wyrażającą poczucie więzi gospodarczych, znaczenia gospodarki w życiu społecznym i politycznym. Świa­domość polityczna występować może za­równo na poziomie świadomości potocz­nej, właściwej poszczególnym jednost­kom, spontanicznej i nieuporządkowanej, jak również na poziomie świadomości ide­ologicznej, przejawiającej się w postaci usystematyzowanych ideologii, doktryn politycznych. Znaczenie świadomości politycznej polega także na jej funkcjach społecznych i politycznych. Są to funkcje: integracyjna, motywacyjna, argumentacyj­na, ekspresyjna (wychowawcza), eksplika­cyjna, mobilizacyjna.

WARTOŚCI POLITYCZNE -określenie wieloznaczne, stosowane w odniesieniu do idealnych stanów, których osiągnięcie i utrzymanie jest przedmiotem zaintereso­wania uczestników życia politycznego. W naukach społecznych brak jednolitego stanowiska odnoszącego się zarówno do typologii, jak też katalogu wartości poli­tycznych. Występują one zarówno w We­wnątrzpaństwowym życiu politycznym, jaki w stosunkach międzynarodowych. Kryterium przedmiotowe pozwala wyod­rębnić wartości ekonomiczne i polityczne, jakkolwiek nie jest możliwe przeprowa­dzenie linii demarkacyjnej między obu typami. Kryterium zakresu obowiązywa­nia i źródeł umożliwia wskazanie na war­tości uniwersalne, koegzystencjalne i eg­zystencjalne oraz idiosynkratyczne, doty­czące wartości proklamowanych przez po­szczególne jednostki. W odniesieniu do różnych sfer życia społecznego i politycz­nego, wskazywane są wartości moralne, religijne, obyczajowe. Można przyjąć za­łożenie, że podstawową wartością, bez której wszystkie inne pozbawione są sen­su istnienia jest egzystencja, życie. Wobec niej w funkcjonalnym związku pozostają godność, bezpieczeństwo. Do często gło­szonych wartości konkretnych zaliczyć można w odniesieniu do sfery stosunków wewnątrzpaństwowych demokrację, rów­ność, tolerancję, sprawiedliwość, uczci­wość, solidarność. W katalogach wartości politycznych pojawiają się także: wolność, suwerenność, pokój.

WIĘZI POLITYCZNE-oparte na wspól­nocie (podobieństwie) poglądów, wartoś­ci, interesów i usytuowania społecznego, względnie trwałe stosunki charakteryzu­jące zbiorowe podmioty polityki. Więzi te są podstawą trwałości i spójności danego podmiotu oraz jego sprawności w realizo­waniu przyjętych celów, związanych przede wszystkim ze sprawowaniem wła­dzy politycznej bądź oddziaływaniem na nią. Analiza pola polityki ukazuje-w mo­delowym ujęciu - dwa rodzaje podmio­tów: a) charakteryzujące się silnymi i ro­zbudowanymi więziami, co wpływa, na ich trwałość, wysoką odporność na niepo­wodzenia, porażki czy wręcz klęski wy­borcze, decyzyjne, prestiżowe itp., b) cha­rakteryzujące się nielicznymi i słabymi więziami, w rezultacie czego takie pod­mioty są szczególnie podatne na osłabie­nie efektywności działania, a nawet ero­zję, zwłaszcza w niesprzyjających warun­kach, powstałych np. po utracie władzy, secesji pewnej części ich członków, fak­tycznej lub zmanipulowanej kompromita­cji lidera (liderów) itp. Płyną stąd dyrek­tywy szczególnej dbałości o jakość kształ­towanych więzi politycznych oraz ich sta­łego wzmacniania i aktualizowania. Wię­zi polityczne są kształtowane - oprócz wskazanej wcześniej wspólnoty poglą­dów, wartości, interesów i położenia spo­łecznego- m.in. przez następujące czyn­niki: a) odczuwane przez ludzi psycholo­giczne potrzeby bezpieczeństwa i przyna­leżności grupowej; b) dobrowolną lub wymuszoną przynależność do organiza­cji (grupy) politycznej; c) stałe lub okresowe uczestniczenie w jej działalności; d) rodzaj przyjętej struktury organizacyjnej i struktury władzy; e) zachowania przy­wódców organizacji, w tym sposoby i czę­stotliwość kontaktowania się z członkami organizacji (najsilniejsze więzi powstają podczas bezpośrednich, zwłaszcza niefor­malnych spotkań); f) związane z tym ten­dencje identyfikacji z silnymi i sprawny­mi przywódcami; g) zagrożenia dotych­czasowych możliwości realizacji intere­sów oraz statusu danego podmiotu, pły­nące z jego otoczenia.

WŁADZA POLITYCZNA -fiest odmia­ną władzy. Dlatego dla sposobu jej rozu­mienia niezbędne jest wcześniejsze usta­lenie, czym jest sama władza, będąca tu­taj genus poximum. Nie jest to sprawa ła­twa, istnieje bowiem cała bardzo obszer­na literatura gromadząca poglądy doty­czące władzy (S. Lukes, Power: A Rndicnl View, London-Basingstoke 1981). Wydaje się jednak, że najbardziej uniwersalnym jest przekonanie, że władza jest rodzajem zależności pomiędzy ludźmi, czyli rodza­jem stosunku społecznego. Różne są przy tym tłumaczenia, na czym polega owa za­leżność. Jedni traktują ją jako odmianę zależności przyczynowo-skutkowej (B. Russell, The forms of Power. A New So­cial Analysis, Unwin 1975; R. Dahl, Power as a Control of Belwviour, IESS, vo1.12,1968, s. 405-415). W tym ujęciu władza jest rze­czywistą możliwością wywoływania za­mierzonych rezultatów, bez względu na to, w jaki sposób. W innych ujęciach, na­cisk położony został na charakter samej przyczyny, dla której ktoś - zwany pod­miotem władczym - może spowodować pożądane przez siebie zachowanie innego podmiotu - zwanego podmiotem podpo­rządkowanym. Na przykład według tzw. szkoły psychologicznej (S. Ossowski, Dzieła - Z zagadnień struktury społecznej, Warsza­wa 1968), zależność ta polega na pewnym specyficznym rodzaju przeżycia, podmiot władczy przeżywa „prawo do decydowa­nia" za kogoś innego, o nim i bez jego udziału, natomiast podmiot podporząd­kowany przeżywa odpowiednio podpo­rządkowanie o „obowiązku posłuszeń­stwa" względem określonego innego pod­miotu, któremu przypisuje „prawo do de­

cydowania". Przeżycia takie są następ­stwem odpowiedniej socjalizacji i jeżeli są wystarczająco mocne i zinternalizowane, to podmiot władczy nie musi uciekać się do żadnych środków przymusu, aby za­pewnić sobie posłuszeństwo. Wyraża się to w maksymie: „tam gdzie zaczyna się przymus, kończy się władza" (Ossowski, 1968, s. 22). Są i liczne zdania odmienne, kładące nacisk właśnie na możliwość sto­sowania przymusu jako cechy charaktery­stycznej dla władzy. R. Bierstedt (The So­cinl Order, 1970, s. 347) wyraża to formu­łą: „władza to potencjalny przymus". Jesz­cze inni poszukują źródła władzy w pro­cesie uczenia się, opartym na możliwości stosowania kar i nagród - tak np. tzw. szkoła behavioralna (L. Porębski, Behawio­rnlny model władzy, Kraków 1996). Bywają i takie koncepcje, które proces zależności władczej próbują sprowadzić do szczegól­nego rodzaju sposobu komunikowania się (J. Hambermas, Hannah Arendt's The Social Comnnrnicntions Concept of Power, Social Research 1977, vol. 44/1). Dla szkoły funk­cjonalnej władza jest następstwem straty­fikacji społecznej, opartej na nierównej ważności poszczególnych funkcji, spełnia­nych przez różne podmioty dla dobra ca­łego systemu społecznego (T. Parsons, On the Concept of Poliłical Power, Proceedings of the American Philosophical Society, 1964, vol. 107). Nie brakuje i innych roz­ważań, a wśród nich takich, które usiłują z lepszym lub gorszym rezultatem pogo­dzić ze sobą niektóre z wymienionych wyżej. Dla rozważań o władzy politycz­nej najużyteczniejsza wydaje się być jed­nak normatywna koncepcja władzy (K. Pałecki, Prawo. Polityko. Władza, 1988). Wychodzi on z założenia, że władza jest zjawiskiem społecznym, które jest następ­stwem jednego ze sposobów zbiorowego organizowania się ludzi, organizowania się w zależności zwane pionowymi albo asymetrycznymi. Polega to na tym, że pewni ludzie, z najrozmaitszych powo­dów, rezygnują lub odbiera się im część ich podmiotowości, czyli swobody decydowa­nia o sobie i tą częścią wzbogaca się pod­miotowość innych ludzi, którzy w pew­nym zakresie, zawsze ograniczonym, zy­skują możliwość decydowania o innych i za tych innych; np. rodzice za dzieci, przełożony za podwładnego, kapral za żołnierza, ale także jedna instytucja, np. sąd, za inną, np. spółkę. Istota owej prze­wagi, którą uzyskuje jeden podmiot (pod­miot władczy) wyposażony w dodatkową „porcję" podmiotowości nie jest i nie musi wiązać się z tym, że posiada on rzeczywi­stą przewagę fizyczną lub ekonomiczną, może karać lub nagradzać, itp., ale wyni­ka z norm społecznych, które gwarantu­ją mu taką przewagę, nakładają obowią­zek posłuszeństwa w określonym zakre­sie na określone inne podmioty (podmio­ty podporządkowane), i które to normy zezwalają mu na użycie określonych środ­ków kontroli i przymusu względem tych ostatnich podmiotów. Można zatem po­wiedzieć, że to społeczne systemy norma­tywne ustanawiają szczególną strukturę organizacyjną w każdym społeczeństwie, strukturę opartą na nierówności co do możliwości decydowania o ważnych sprawach oraz możliwości kontrolowania (przymuszania) do wykonania takich de­cyzji. Władza polityczna jest częścią takiej struktury. Posiada jednak cechy szczegól­ne. Dotyczą one przedmiotu stosunków władzy politycznej (czyli tego, o czym podejmowane są decyzje), podmiotu po­dejmującego decyzje, sposobu podejmo­wania decyzji, charakteru środowiska de­cyzyjnego (czyli grupy społecznej, w któ­rej i dla której takie decyzje są podejmo­wane), charakteru norm społecznych określających kompetencje decyzyjne, czy­li norm kompetencyjnych, i wreszcie, skutków podjętych decyzji. Władza poli­tyczna jest możliwością podejmowania decyzji i kontrolowania ich wykonania o sposobie uzyskiwania, chronienia i po­mnażania dóbr publicznych oraz o sposo­bie i rozmiarach dystrybucji tych dóbr (dostępu do nich, korzystania z nich). Najogólniej powiemy, że przedmiotem tej władzy są dobra publiczne. Dobra pu­bliczne są to pewne wartości materialne i niematerialne, powszechnie pożądane w danym społeczeństwie w sposób rela­tywnie trwały, których nie można pozy­skać, chronić lub pomnażać, względnie nie można tego uczynić w stopniu zadowala­jącym, wyłącznie poprzez działania indy­widualne. Są to dobra osiągalne tylko w dużych grupach społecznych o rozwi­niętym podziale pracy i zróżnicowanym systemie ról społecznych. Do takich dóbr należą przykładowo: bezpieczeństwo pu­bliczne, wolność osobista i zbiorowa (su­werenność), możliwość produkowania dóbr materialnych, możliwość wytwarza­nia dóbr służących do zaspokajania tzw. potrzeb wyższych (religijnych, edukacyj­nych, estetycznych), i inne. Wszystkie one charakteryzują się tym, że są zbiorowym wytworem określonej społecznej organi­zacji, bez niej nie mogą zaistnieć, względ­nie, zaistnieć w stopniu niezbędnym dla funkcjonowania tej organizacji. Społeczeń­stwo zorganizowane w system zależności asymetrycznych (pionowych) w taki spo­sób, aby móc chronić, uzyskiwać, pomna­żać i dokonywać dystrybucji dóbr publicz­nych, nazywamy społeczeństwami zorga­nizowanymi politycznie, albo posiadają­cymi polityczną organizację. Najbardziej uniwersalną formą takiej organizacji jest państwo (W. Lang, Pntistwo jako forntn organizacji politycznej (w:)Teoria państwa i pra­wa, pod red. W. Langa, J. Wróblewskiego, S. Zawadzkiego, rozdział 3, Warszawa 1980, s. 52). Środowiskiem, w którym i dla którego podejmowane są i realizowane decyzje o dobrach publicznych (decyzje władzy politycznej) jest państwo, a w nie­których przypadkach organizacje quasi państwowe i organizacje państw. W uproszczeniu powiemy, że państwo jest środowiskiem sprawowania władzy po­litycznej. W odróżnieniu od innych rodza­jów władzy (np. władzy rodzicielskiej) władza polityczna jest w bardzo wysokim stopniu instytucjonalna. Oznacza to, że sprawują ją specjalnie do tego powołane osoby, wyodrębnione organizacyjnie (tzn. posiadające w swojej dyspozycji material­ne środki do sprawowania władzy i okre­ślone kompetencje władcze), które w spo­sób proceduralny (tzn.' według norm określających sposób i porządek) podej­mują decyzje władzy politycznej i kontro­lują ich wykonanie, czyli właśnie sprawu­ją władzę polityczną. Sprawowanie wła­dzy politycznej (w odróżnieniu od prze­mocy politycznej lub uzurpacji politycz­nej) odbywa się zawsze w oparciu o tzw. normy polityczne, których najistotniejszą i konieczną część stanowią normy praw­ne, określające sposób politycznej organi­zacji społeczeństwa, procedury sprawo­wania i zakres merytoryczny władzy po­litycznej. Do norm politycznych należą takie powszechnie uznawane i praktyko­wane w danym państwie lub pomiędzy państwami zwyczaje polityczne. Z uwa­gi na to, że decyzje instytucji sprawujących władzę polityczną określają sposób i roz­miary partycypacji określonych podmio­tów, a dokładniej, wyznaczanie miejsca w społecznej stratyfikacji, którą najogól­niej można rozumieć jako miejsce w spo­łecznej hierarchii ważności i stopnia za­spokojenia potrzeb (B. Philips, Sociology from Coucepts to Praclice, 1979, s. 150). Su­mując: władza polityczna jest takim sto­sunkiem społecznym, w którym określo­ny podmiot instytucjonalny, jednostkowy lub zbiorowy, może podejmować decyzje o sytuacji społecznej innego (innych) pod­miotów w ramach organizacji państwo­wej, qunsi-państwowej lub organizacji państw; decyzje takie dotyczą uzyskiwa­nia, chronienia, pomnażania i dystrybucji dóbr publicznych, są podejmowane pro­ceduralnie, a kompetencje do ich podjęcia są wyznaczone w podstawowym zakresie przez normy prawne; normy regulujące ustrój państwa lub/i normy prawa mię­dzynarodowego publicznego.

Praca domowa:

NASTROJE SPOŁECZNE - ???

PROPAGANDA - ???

---