0000038 (12)

pośrednim działaniu pola elektromagnetycznego na mózg skuteczność biologiczna jest większa. Prawdopodobnie porażenie termiczne polega w tym przypadku na bezpośrednim uszkodzeniu układu termoregulacyjnego organizmu.

Dokładniejsze objaśnienie efektów termicznych wymaga jeszcze, między innymi, określenia zależności między prędkością nagrzewania, natężeniem pola i czasem ekspozycji oraz znajomości rozkładów temperatury w różnych tkankach. Znane dotychczas wyniki badań w tym zakresie są mało przekonywające i nie stwarzają możliwości dla ustalenia dokładniejszych relacji ilościowych.

Efekty termiczne w tkankach wywołane przepływem prądów wysokiej częstotliwości są wykorzystywane praktycznie w medycynie jako metoda lecznicza zwana diatermią. Tego rodzaju leczenie stosuje się na ogół w przewlekłych stanach zapalnych mięśni, tkanki łącznej, stawów i nerwów. Do wykonywania zabiegów służą urządzenia zwane aparatami diatermicznymi. Obecnie prawic wyłącznie stosowane są aparaty krótkofalowe i mikrofalowe, których zasadniczą część stanowią lampowe generatory drgań elektromagnetycznych niegasnących. Obiekt nagrzewany umieszcza się między izolowanymi elektrodami, połączonymi odpowiednimi kablami z przyrządem.

Efekty nietermiczne. Nagrzewanie organizmu w polu elektromagnetycznym nie jest jedynym skutkiem ekspozycji. Jak wykazano w licznych pracach eksperymentalnych, promieniowanie to wpływa na przebieg wielu procesów biologicznych także wówczas, gdy natężenia pól są nawet znacznie niższe od dolnej granicy efektu termicznego (poniżej 10mW/cm²). Przejawy tego działania występują dla bardzo szerokiego zakresu częstotliwości, od częstotliwości bardzo niskich do bardzo wysokich. Nagromadzony materiał doświadczalny jest bardzo obszerny i obejmuje wyniki badań najrozmaitszych układów biologicznych, od makrocząsteczek do całych organizmów. Ograniczymy się tutaj do przedstawienia tylko niektórych przykładów reakcji biologicznych.

Jednym z efektów oddziaływania promieniowania elektromagnetycznego na ustrój żywy są zmiany morfologiczne w tkankach i narządach. Zmiany te w dużej skali, w postaci oparzeń, martwic tkanek, zmian degencracyjnych w komórkach występują oczywiście przy dużych natężeniach pól. W tym miejscu interesują nas zmiany słabe lub umiarkowane, rozwijające się przy słabych ekspozycjach. Okazuje się, źe największą wrażliwość pod tym względem wykazują tkanki obwodowego i ośrodkowego układu nerwowego. Pod wpływem pola elektromagnetycznego mogą powstawać zmiany w połączeniach międzyneuronowych komórek kory mózgowej i przyspieszone rozmnażanie komórek mikrogleju. Stwierdza się również zmiany struktury samych komórek nerwowych. Zważywszy, że tego rodzaju uszkodzenia zakłócają czynności regulacyjne układu nerwowego, bierze się pod uwagę możliwości powstawania gwałtownych zmian morfologicznych (przy dużych natężeniach pola) nie tylko w wyniku przegrzania tkanek.

Pole elektromagnetyczne stanowi również zagrożenie dla prawidłowej czynności układu sercowo-naczyniowego. U zwierząt i ludzi narażonych na przewlekłe działanie pól różnych częstotliwości stwierdza się zwolnienie rytmu serca, obniżenie ciśnienia tętniczego, obniżenie aktywności acetylocholinoestcrazy we krwi i inne objawy. Od zakresu częstotliwości pola zależy na ogół tylko poziom reakcji biologicznej — związany przede wszystkim z głębokością penetracji energii promieniowania. Chociaż — podobnie jak w przypadku zmian morfologicznych — działanie pola elektromagnetycznego wykazuje cechy kumulacji, zależność od natężenia w różnych zakresach częstotliwości jest bardzo różna. Należy pod-

338