14

WYKŁAD 1

my język niemiecki czy angielski (choć czasem potocznie tak mówimy), ale jedynie, że słyszymy wypowiedzi w tych językach, a więc realizacje, efekty użycia tych języków.

Mówienie to jednostkowy akt nadawczo-odbiorczy, w którym nadawca, chcąc przekazać odbiorcy pewną informację, wybiera z kodu (systemu) językowego (znanego również odbiorcy) odpowiednie słownictwo i struktury gramatyczne, uruchamia narządy mowne mające zrealizować formę wybranych jednostek językowych (a wiec dokonuje tzw. fonacji i artykulacji), w wyniku czego wysyła fale akustyczne do ucha odbiorcy, w którego narządach odbiorczych dokonuje się recepcja dźwięku i jego interpretacja mentalna. W konsekwencji tego procesu, odbiorca, operujący tym samym kodem, odczytuje przekazaną informację. W sytuacji idealnej informacja odebrana powinna być identyczna z nadawaną. W praktyce często jednak tak nie jest, gdyż poza zakłóceniami przekazu (niedosłyszeniem, przesłyszeniem się odbiorcy) obserwuje się niepełną zgodność kodu językowego obu rozmówców: różne rozumienie używanych słów, różne skojarzenia i emocje wiązane z nazywanymi zjawiskami, powodowane odmienną „bazą doświadczeniową” obu rozmówców. Stąd tak częste nieporozumienia między ludźmi (np. obrażanie się słuchacza mimo braku takiej intencji ze strony nadawcy).

Przedstawiony tu opis zdaje sprawę z podstawowego, modelowego aktu komunikacji. Współcześnie, dzięki technice, fale akustyczne zostają zastąpione przez fale elektromagnetyczne, a także cały proces komunikacji, dzięki alfabetom, dokonuje się drogą wizualną. Szerzej o kwestii tej będzie mowa w Wykładzie 2.

Akty mówienia mają charakter konkretny, jednostkowy i nieograniczony. Póki będą istnieć Polacy mówiący po polsku, będą powstawać nowe niekończące się wypowiedzi, będące użyciem języka polskiego. Natomiast sam język jako kod ma charakter ogólny, społeczny, jest zasadniczo wspólny wszystkim mówiącym, w danym momencie względnie stabilny (choć oczywiście język jako system zmienia się także w czasie), ma charakter ograniczony (słownictwo, choć liczne, jest jednak ograniczone, reguły łączenia jednostek w większe konstrukcje mają w określonym odcinku czasowym charakter ustabilizowany).

To podstawowe dla językoznawstwa odróżnienie zostało wprowadzone przez szwajcarskiego uczonego, twórcę tzw. strukturalizmu, Ferdynanda de Saussure’a (1916) i utrwaliło się jako przeciwstawienie pojęć: langue (język, system) i parole (mówienie, użycie systemu). Niezależnie 14 od Saussure’a podobne idee głosił polski uczony o nazwisku francuskim

Jan Baudouin de Courtenay (1894), który jednak swoje prace ogłaszał głównie po rosyjsku, gdyż najważniejszy okres swojego życia naukowego przeżył w Rosji, gdzie był profesorem językoznawstwa w Kazaniu. Do kolski wrócił dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i był aż do śmierci w 1929 roku profesorem Uniwersytetu Warszawskiego.

Przedstawione odróżnienie nasuwa cały szereg punktów dyskusyjnych i pytań, dotyczących m.in. tego, jaki jest zakres zjawisk należących do systemu językowego, a także, jaki jest status ontyczny samego systemu. Kwestie te omówimy w Wykładzie 3.

1.3. Język jako system znaków konwencjonalnych

Wróćmy do analizy składników sformułowanej już (na s. 13) wstępnej definicji języka. Trzeba przede wszystkim określić, co to jest znak, i umieścić znaki językowe wśród innych typów znaków. Pojęcie znaku jest bowiem bardzo szerokie i obejmuje zarówno znaki niezamierzone (np. dym jako znak ognia, wypieki na twarzy jako znak gorączki lub mokra jezdnia jako znak tego, że wcześniej padał deszcz albo przejeżdżała polewaczka), jak i też znaki w ścisłym sensie, które w intencji nadawcy mają przekazywać odbiorcy pewną treść, informację (np. czerwone światło na rogu ulicy ‘zakaz przejścia’). Znak bowiem to najogólniej:

zjawisko fizyczne, percypowane zmysłowo, które odsyła do czegoś innego niż ono samo, które coś znaczy, coś komunikuje.

Te same istotne cechy znaku można ująć nieco inaczej (por. Milewski 1965):

Znak to taki element rzeczywistości, który jest istotny nie ze względu na swoje własne cechy, ale ze względu na relację do innego elementu rzeczywistości, do którego się odnosi.

Istotna dla znaku jest więc, jak widać, obecność w nim dwóch elementów: zjawiska obserwowanego zmysłowo (zwanego formą znaku, lac. signans, fr. signifiant) i czegoś innego, co można nazwać znaczeniem lub treścią komunikowaną (informacją, łac. signatum, fr. signifie), np. 15