skanuj0022

Organizmy żywe, zwłaszcza wysoko zorganizowane, posiadają wrodzone programy walki ze stresem, spośród których zwróćmy _uwa„ gę na te najbardziej spektakularne. Wszystkie te programy wiążą, się z wrodzonymi, zaprogramowanymi sposobami unikania Zagrożenia (wroga) lub odstraszania go. Unikanie wroga wiąże się np, _z takimi zjawiskami, jak: mimetyzm (naśladownictwo) - czyli upodobnianie się niektórych gatunków zwierząt do podłoża kształtem, barwą, deseniem itp. (np. kameleony). Odmianą mimetyzmu jest mimikra, polegająca na upodobnieniu się gatunków niedrapieżnych do drapieżnych (ryby) lub jadowitych (np. węże); samookaleczenie się w bliskiej obecności wroga (np. odrzucenie odwłoku przez niektóre gatunki jaszczurek); zachowania aktorskie, mające na celu zmylenie przeciwnika, w tym _sensie że ma on do czynienia z bardziej niebezpiecznym gatunkiem oiż to ma rzeczywiście miejsce (np. zmiana zachowania niektórych w^_z5_{w U}p₀_ dabniąjących się do jadowitych żmij, bądź zmiana wyglądu niektórych wężów niejadowitych - łeb trójkątny, grubość). Wrodzony repertuar zachowań związanych z odstraszaniem źródła zagrożenia (wr^g_a) _moze obejmować: sam rozmiar (np. drop nie ma wrogów w powietrzu niedźwiedź grizii na ziemi a orka w wodzie); odstraszającą budowę ciała (np. kolce z trucizną u niektórych ryb - np. raja lub u skorpiona); przybieranie barw agresywnych (np. jaskrawe barwy u niektórych odstraszanie zapachem (np. u dudków zapełnienie ekskr_ementamj gniazd); atakowanie wroga (np. jadowite żmije); ochrona w Zorganizowanej grupie (np. rój pszczół, ławice ryb itp.).

Ten ostatni sposób ochrony przed stresem zagrożenia można prześledzić na podstawie obserwacji hodowli zwierząt. Jeśli kro_Wy₍ konie i owce zgromadzono razem na jednym pastwisku, mieszały _s[ę _one swobodnie między sobą i wykazywały wielce zróżnicowane wzorce podziału pastwiska. W sytuacji stresowej, gdy pojawiło się zagrożenie np. burzą, zbijały się w grupy „specjalistyczne”, gromadząc się w obrębie jednego gatunku w oddzielnych częściach pastwiska. Eksperyment ten szczegółowo opisuję w innej pracy (Terelak, 1982a).

Inny program wrodzonych zachowań obronnych prze^ zbliżającym się wrogiem odkrył i potwierdził eksperymentalnie niemiecki fizjolog Erich von Holst. Opisał on wrodzony obraz śmierteln_eg_{0 wr0}g_a swojego gatunku u koguta. Istota eksperymentu Holsta Polegała na elektrycznym drażnieniu mózgu koguta w miejscach implantacji elektrod. Intensywność i krzywe przebiegu impulsów elektrycznych zastosowanych w eksperymencie odpowiadały rzeczywistym impulsom nerwowym. Drażniąc mózg koguta prądem elektrycznym, Holst uzyskał efekt, który nazwał programem zachowań obronnych przed zbliżającym się wrogiem naziemnym. Reakcja koguta rozpoczynała się zawsze w kilka sekund po zadziałaniu bodźcem elektrycznym. Kogut nagle zatrzymywał się, sztywniał, prostował i rozglądał wokoło z typowym dla swego gatunku wahadłowym ruchem głowy. Po chwili zachowywał się jakby coś odkrył, wlepiał wzrok w określony punkt na.pustym blacie stołu. Niewidoczne „coś” jakby się do niego zbliżało. Kogut we wzrastającym napięciu zaczynał maszerować po stole tam i z powrotem. Trzepocząc skrzydłami, wykonywał ruchy wymijające „coś”, co zdawało się do niego przybliżać, jednocześnie mocno uderzał dziobem w kierunku, który tak silnie przykuwał jego uwagę. Holst jako przyrodnik, wyciągnął z tego eksperymentu słuszny wniosek, że ptak czuł się zagrożony. Zachowywał się tak, jak gdyby na powierzchni stołu groziło mu niebezpieczeństwo, przed którym musi się bronić. Po wyłączeniu prądu kogut otrząsał się zwykle z ulgą i często piał. Doświadczenie to można powtarzać bez końca z takim samym rezultatem, co potwierdza, że opisany repertuar zachowań obronnych jest programem wrodzonym, tkwiącym w gotowej postaci w mózgu koguta. Takich gotowych programów, nie tylko o charakterze obronnym, zoopsychologowie znają więcej, np. zaloty, pielęgnacja ciała, poszukiwanie pokarmu itp.

Nasuwają się tu pewne analogie w stosunku do człowieka. Zdaniem R. Dubosa (1970), reakcje zwierząt, zwłaszcza ssaków na bodźce środowiskowe lub urazy, można określić jako złożone z dwóch składników. Z jednej strony każdy gatunek wykazuje charakterystyczny wzorzec reakcji fizjologicznych i zachowania się, określony przez naturę i siłę bodźca. Z drugiej strony wszystkie ssaki, z człowiekiem włącznie, wykazują tendencję do reagowania na sytuację stresową za pomocą złożonej serii zjawisk w wysokim stopniu zindywidualizowanych i niemal niezależnych od natury czynnika pobudzającego.

Mimo że człowiek posiada inteligencję, która pozwala mu w sposób twórczy kształtować środowisko, a nie tylko biernie się do niego przystosowywać, to niektóre jego reakcje wrodzone są nadal tymi samymi reakcjami, które ukształtowały się w jego ewolucyjnej przeszłości, aby umożliwić mu przystosowanie się do okoliczności, wówczas

331