Skan
5 (2)

^v Jk

„punkt obserwacyjny” (point of vieiv) narratora⁴¹. W oparciu o długą już dziś tradycję badawczą (F. Spielhagen, K. Friede-mann, P. Lubbock, F. Stanzel, W. C. Booth) ustalić można i stępującą typologię narratora ze względu na jego stosunek do rzeczywistości przedstawionej:

I. Narrator autorski — nie należący do rzeczywistości przedstawionej i nieskonkretyzowany jako postać fikcyjna:

1.    Narrator „wszechwiedzący”.

2.    Narrator z wiedzą pozornie ograniczoną o rzeczywist" przedstawionej.

3.    Narrator jako obserwator interpretujący i oceniający.

4.    Narrator jako obserwator neutralny, tylko rejestrujący

5.    Narrator z perspektywą wielopostaciową (jego „punkt o^u iserwacyjny” przesuwa się kolejno przez świadomość kilku staci, narracja prowadzona jest jednak w trzeciej osobie).

6.    Narrator z perspektywy jednopostaciową („punkt obs wacyjny” umieszczony stale w świadomości jednej postaci, i racja prowadzona również w trzeciej osobie).

Z podziałem tym krzyżuje się inny — na narratora u jar' nionego (przez wypowiedzi o swej czynności narracyjnej lu'” o stosunku do rzeczywistości przedstawionej oraz zwroty '< czytelnika) i nie ujawnionego. Ujawniając się — narrator i torski konkretyzuje się w różnym stopniu; w wypadku skraj" nym zachodzi wyraźna identyfikacja narratora autorski*^ z twórcą dzieła.

⁴¹ Por. M. Jasińska, Narrator w powicid, ZRL 1962 z. 1; taż, .V rotor w powieści przcdromantycznej 1776—1831, Warszawa l<>«&; ' Żmigrodzka, Problem narratora w teorii powieści XIX i XX tri PL 19ii3 z. 2: W. I/K-kemann, Zer I.age der Erzohlforschung. „Gera niscb-Romanischc Monatsachrilt” 1965 nr 1; J. Michno, Pozycja i tora }ako problem historycznoliteracki, „Gdańskie Zeszyty Hum czne. Prace historycznoliterackie" nr 1 <1965); R. Wcimann, Et tuation und Romantypus, „Sinn und Form” 1966 nr 1. Autor wproy). tu użyteczne rozróżnienie między poz.vc;ą narratora (F.rzahleitandp> tj. stosunkiem do rzeczywistości przedstawionej i odbiorcy, a puoSE widzenia (point of ofcui) — aspektem teehnlczno-językowym i

proponując pojęcie 1 termin „perspektywa narracyjna¹* jako na__

wobec poprzednich. Nadto: I. Diersen, Darbietungsformen des Erzd' „Wrimarer BellrSgc” 190"/ ł 4; B. A. Uspienski), Poetika kom~ Moskwa 1970. W. Winogradów, Problemu obraza awtora u> chu stiriennoj l(łieral«rie w: O l teorii ChudożestuHennof rieczi, Me.-.kwa i.

Si. Bile. Teorie perspektyw narratora, „Rocznik Komisji HislorroS terackiej Oddrintu PAN w Krakowie'' l>*. (1971); N. Krausoyń; R«$T t>aC a rom&ńoti kalcgórie, Br.itislava 1972.

VI. nolTOl* I (MMIIIcł IHtroeku _ 175

II.    Narrator jako fikcyjny podmiot autorski, tj. nie należący do świata przedstawionego, o cechach wyraźnie zaprzeczających jego tożsamości z twórcą dzieła (np. narrator Wybrańca Manna).

W odmianie tej występuje to samo wewnętrzne zróżnicowanie, co i w odmianie poprzedniej.

III.    Narrator jako postać fikcyjna należąca do rzeczywistości przedstawionej w utworze literackim:

1.    Narrator wiodący narrację retrospektywną (np. pamiętnik, gawęda wspomnieniowa).

2.    Narrator rejestrujący swe aktualne przeżycia i doznania (np. technika „strumienia świadomości" w niektórych wypadkach).

IV.    Narrator należący pozornie do świata przedstawionego, a posiadający mimo to „wszechwiedzę" narratora autorskiego (np. narrator w Biesach Dostojewskiego).

Przy zastosowaniu tego schematu należy jednak pamiętać, że wbrew opiniom teoretyków (np. Lubbock), którzy przywiązują dużą wagę do jednolitości punktu widzenia, większość pi-sarzy XIX wieku swobodnie go zmieniała i całą np. egzemplifi-kację różnych odmian narratora autorskiego można przeprowadzić na materiale wziętym z różnych rozdziałów Lalki Prusa^Ąt.

W dziedzinie dramatu, obok podziału tradycyjnego, opartego i na dominującej jakości emotywnej i związanego z nią charakte-[ ru rzeczywistości przedstawionej (tragedia, komedia, farsa, ga-i tunki mieszane i pośrednie: tragikomedia, tzw. dramat właści-’ wy), i podziału opartego o przeznaczenie realizacyjne (dzieło teatralne, operowe, filmowe, dramat książkowy) — podstawę i rozróżnień stanowi kompozycja ze względu na swą zwartość l (forma zamknięta i otwarta), dominantę (znowu trójka: akcja — Posiać — kronika lub przestrzenny wycinek rzeczywistości; wy-r stępują tu podobne trudności, jak na terenie epiki) bądź cha-C,; rak ter „dziania się" dramatycznego: dramat o akcji jednolitej, P--stanowiącej całościowy zamknięty ciąg wydarzeń o więzi przy-

-——-r~

P'-    * W uzupełnieniu tego schematu warto zwrócić uwagę na subtelną

B    i typologię „wypowiedzi z orientacją na cudzą wypowiedź" ('iv-

tkaz. parodia Jtp.) w pracy M. Bachtina, Problrmy poelikł DÓ-

^HMęicsScopo, Moskwa 19S3 s- 242—273 {przekład polski, Warszawa 1970).