12,13

dywidualne dzieło literackie lub grupa takich dziel. Historyk literatury zmierza do dokładnego opisu i interpretacji zarówno genezy (społecznej i literackiej) dzieła, jak jego struktury artystyczno-idcowej oraz funkcji społeczno-kulturalnej. Są to trzy nierozdzielnie złączone zakresy badań historycznoliterackich.

Szczegółowe charakterystyki zjawisk literackich w kolejnych fazach ewolucyjnych stanowią podstawę umożliwiającą historii literatury nakreślenie linii rozwojowych danej literatury narodowej od jej początków do współczesności. Stara się ona śledzić proces kształtowania się form literatury pięknej w ścisłym powiązaniu z przeobrażeniami życia społecznego i całokształtem kultury. Zmierza dalej do tego, aby w procesie tym ustalić momenty węzłowe, punkty zwrotne, które wyznaczają granice epok w dziejach literatury, oraz dąży do wydobycia istotnych rysów różniących poszczególne epoki między sobą. Usiłuje także przedstawić zależności występujące między jednostkowymi zjawiskami literackimi, wpływ jednych na drugie zarówno w następstwie historycznym, jak w układzie współczesnym. Szuka związków określonych dzieł, pisarzy czy poetyk z tradycją literacką, a równocześnie stara się przedstawić mechanizm zależności i konfliktów między różnymi poetykami, twórczością poszczególnych pisarzy, prądami literackimi w obrębie jednego okresu. Dociekania historycznoliterackie odbywają się zawsze na dwóch ściśle złączonych płaszczyznach: na płaszczyźnie historycznego następstwa zjawisk literackich oraz w ich układzie synchronicznym. Jest to jak gdyby z jednej strony „długość” procesu historycznoliterackiego, a z drugiej — jego „szerokość”.

Historia literatury zmierza ponadto do ukazania procesu rozwojowego określonej literatury narodowej w powiązaniu z rozwojem literatur innych narodów, zwłaszcza tych, które w przebiegu dziejów należały do tego samego kręgu kulturalnego. Stara się ustalić charakter owych współzależności, ich kierunek i zasięg. Zajmuje się tym zwłaszcza tzw. literaturoznawstwo porównawcze (komparatystyka).

Zakres zainteresowań i usiłowań badawczych historii literatury wskazuje na ścisły jej związek z teorią literatury, zarówno w teorii dzieła literackiego, jak też w teorii procesu historycznoliterackiego. Zależności są tu obustronne: historia literatury, posługując się środkami wypracowanymi przez dyscyplinę teoretyczną, „odwdzięcza” się jej bogactwem materiału faktycznego, a także przez swoje badania konkretne stwarza potrzebę określonej problematyki teoretycznej; na podstawie analizy

konkretnego materiału formułuje pytania, których rozwiązanie teoretyczne stwarza z kolei podstawy do dalszych badań szczegółowych. Z analiz historycznoliterackich teoria literatury próbuje wysnuwać generalne wnioski, które następnie powinny wytrzymać próbę konfrontacji z rzeczywistością odsłanianą w dalszych badaniach historycznoliterackich. Naukowy postęp jednej z tych dziedzin literaturoznawstwa zależy ściśle od poziomu i osiągnięć drugiej.

3. KRYTYKA LITERACKA I JEJ STOSUNEK DO TEORII I HISTORII LITERATURY

Krytyka literacka tylko w pewnym zakresie jest dyscypliną naukową, w takim mianowicie, w jakim realizuje funkcję poznawczą, tzn. stawia sobie za cel zbudować wiedzę o literaturze współczesnej. Nie jest to jednak funkcja jedyna, często nawet schodzi ona na plan dalszy. Krytyka literacka jest bowiem formą działalności kulturalnej wyrastającą bezpośrednio z rozwoju samej literatury i z życia literackiego swojej epoki. Odgrywa rolę pośrednika między dążeniami pisarzy i oczekiwaniami odbiorców, popularyzuje osiągnięcia literatury współczesnej i — co najważniejsze — sama usiłuje oddziaływać na kierunek dążeń tej literatury.

Krytyka literacka podejmuje współpracę z twórcami we wspólnym określaniu zadań literatury współczesnej oraz wspólnym wypracowywaniu poglądów estetycznych. Bynajmniej nie ogranicza się przy tym do teoretycznego uogólniania istniejącej praktyki literackiej. Formułuje własne wymagania ideowo-artystyczne, zgłasza własne propozycje wobec pisarzy, postuluje określony typ literatury zarówno w zakresie problematyki ideowej, jak i w zakresie form literackich, stylu, języka.

Krytyk literacki przeprowadza ocenę współczesnej sobie twórczości literackiej z punktu widzenia ideałów, pozostających niejednokrotnie w zdecydowanej sprzeczności z aktualnie występującymi tendencjami artystyczno-ideowymi. Często bywa tak, że poglądy krytycznoliterackie wiążą się z twórczością pewnych grup literackich, są jej uzupełnieniem i teoretycznym uzasadnieniem. Dla krytyka związanego z określoną poetyką normatywną, która znajduje się u podstaw twórczości danej grupy literackiej, zasadniczą miarą oceny wszelkich dzieł są właśnie zasady składające się na ową poetykę. Prowadzi to często do jednostronności opinii krytycznych, biorących w rachubę tylko to, w jakiej mierze

13