1345

WYKŁAD 10

wyróżnionych zjawisk, uwydatnienie pewnych cech dzięki operacjom nazwotwórczym, przede wszystkim procesom słowotwórczym (np. borowik i prawdziwek, klęcznik i fr. prie-dieu, bielizna ‘coś białego', czes. prddlo, niem. Wasche ‘coś pranego’), a także przesunięciom metaforycznym (kolanko rury, grzbiet góry, dobiegać - o dźwiękach).

Przyjrzyjmy się dokładniej zasygnalizowanym właściwościom słownictwa.

10.1. Słownik jako magazyn pojęć opisujących świat

Zasób słownictwa obejmuje swym zasięgiem cały wyróżniony przez człowieka świat. Jak powiedział A. France (cytuję za Lachurein 2004, s. 158), słownik to cały wszechświat ułożony w porządku alfabetycznym. Ów wszechświat w miarę poznawania go przez człowieka staje się coraz bardziej szczegółowo opisany i ponazywany (por. terminologia specjalna z zakresu fizyki, biologii, chemii, genetyki, astronomii i in.). Spojrzenie na słownictwo jako system pojęciowy ujmujący cały świat było charakterystyczne dla językoznawstwa niemieckiego pierwszej połowy XX wieku i doprowadziło do powstania teorii pól semantycznych, najpełniej wyrażonej w pracach J. Triera (1931). Słownictwo stanowi w tym ujęciu swego rodzaju skarbiec pojęć, którymi dysponują mówiący. Układają się one w pewne strefy pojęciowe. Patrząc z lotu ptaka, można wskazać najważniejsze takie strefy pojęciowe. Są to:

(1) Słownictwo obejmujące świat przyrodniczy, a więc nazwy gatunków naturalnych zwierząt i roślin, nazewnictwo odnoszące się do przyrody nieożywionej (zjawisk klimatycznych, geologicznych i in).

Przy tego typu słownictwie następuje ogromny rozziew między wiedzą specjalistyczną i potoczną. Wiedza osób wykształconych (nie mówiąc już o specjalistach), wiązana z takimi nazwami, jak powietrze, woda, gaz, lodowiec, światło, a także tygrys, zebra itp., jest zupełnie inna, aniżeli wiedza przeciętnego użytkownika języka, a także dziecka, które operuje językiem poprawnie (zna odniesienie nazw), ale wiedzy naukowej nie posiada. Przeciętny człowiek dysponuje wiedzą potoczną, często obrazem prototypowym (dla dziecka zebra to ‘koń w paski', dla zwykłego człowieka powietrze to ‘mieszanina gazów niezbędna do życia'). Powstaje więc pytanie, jak opisywać znaczenia tego typu wyrażeń, czy zdawać sprawę z wiedzy naukowej, czy też potocznej, ale jeżeli tej ostatniej to jakiej, czyjej?. Stanowi to ogromny problem, z którym zmagają się 134 badacze semantyki (por. na ten temat m.in. Bogusławski 1988, Grzegor-

czykowa 2001b, Grochowski 1988, 1993, Wierzbicka 1985, 1999, 2006).Warto przy tym pamiętać, że choć rzeczywistość przyrodnicza jest obiektywna, niezależna od człowieka, jednak jest subiektywnie kategoryzowana i interpretowana, różnie w różnych językach (por. na ten temat A. Wierzbicka, przede wszystkim w książce Lexicography and Conceptual Analysis, 1985). Wystarczy przywołać tu np. podział części ciała człowieka, por. ręka, dłoń, palce u rąk, palce u nóg (nazywane w języku angielskim odrębnymi nazwami), wreszcie subiektywna interpretacja ręki (dłoni) jako pięści lub garści (szerzej o tym w pracy I). Kilar i A. Głaza 1996).

Subiektywność konceptualizacji świata przyrody przejawia się też w tym, że pojęcia obrastają w konotacje (asocjacje), wyobrażenia, które następnie są podstawą przesunięć semantycznych, np. wymienione pojęcie światła staje się symbolem wartości moralnych i duchowych („Bóg jest światłością", „Wy jesteście światłem świata"), a kojarzona z tygrysem drapieżność staje się podstawą nazwania tygrysami krajów dynamicznie rozwijających się pod względem ekonomicznym.

(2)    Ogromna część słownictwa odnosi się do świata kultury materialnej i duchowej, a więc wytworów człowieka w sferze życia społecznego, politycznego, ekonomicznego (np. instytucji i przedmiotów związanych z handlem, obrotem pieniężnym, budownictwem, transportem, sportem itp., żeby wymienić pierwsze z brzegu przykłady), a także przedmiotów codziennego użytku, różnego rodzaju artefaktów. Przywołajmy tu przykładowo nazwy pojazdów, naczyń, mebli, tworzące kategorie o nieostrych granicach: czy np. telewizor albo lampa należą do klasy mebli? Szerzej o tym mowa jest m.in. w pracy Grochowskiego (1990).

(3)    Szczególne miejsce zajmuje słownictwo opisujące człowieka.

Jego strona biologiczna należy do świata przyrody, jednakże część psychiczna, świat przeżyć, uczuć, myśli, doznań, mowy jest specyficznie ludzki. Słownictwo dotyczące stanów i czynności psychicznych człowieka, jego zachowań językowych i społecznych jest niezmiernie rozbudowane.

(4)    Wymieńmy oddzielnie słownictwo nazywające cechy, stany, procesy, czynności, przypisywane przedmiotom, zjawiskom przyrody i istotom ożywionym, a przede wszystkim człowiekowi. Jest to katalog predykatów, którymi dysponuje mówiący, tworząc zdania o świecie. Część z nich, np. leksemy nazywające cechy fizyczne takie jak wymiary, odnoszą się do wszelkich bytów materialnych (wysoki dom, wysokie drzewo, wysoki człowiek), inne, jak np. leksemy opisujące ruch, odnoszą 135