1723

WYKŁAD 13

13.3. Pojęcie pokrewieństwa językowego.

Problem prajęzyka

Z tego, co już powiedzieliśmy, widać było, że dla badania rozwoju języka, także pojedynczego, ogromnie ważne jest uwzględnienie grupy języków pokrewnych. Stan przedpiśmienny określonego języka (niezaświadczony w zabytkach) nie da się bowiem odtworzyć bez uwzględnienia języków należących do tej samej rodziny.

Opis historyczno-porównawczy języków indoeuropejskich został, jak już wspominaliśmy, znakomicie przeprowadzony przez tzw. mło-dogramatyczną niemiecką szkołę lingwistyczną w drugiej połowie XIX wieku. Powstały wtedy wielkie syntezy gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich, dokonane przez takich uczonych, jak: Brug-mann, Miklosich, Leskien i inni. Szerzej o szkole młodogramatyków mowa jest m.in. w książce Milewskiego (1947-1948).

Pokrewieństwo językowe wykrywa się na podstawie podobieństwa słownictwa i gramatyki języków porównywanych, przy czym ważniejsze jest tu podobieństwo cech gramatycznych. Bywa bowiem tak, że słownictwo określonego języka obejmuje, na skutek kontaktów językowych, bardzo wiele elementów pochodzących z innych grup językowych, ale o przynależności do rodziny decyduje struktura, trzon gramatyczny. Na przykład w słownictwie języka angielskiego występuje bardzo wiele elementów romańskich, ale struktura gramatyczna tego języka jest germańska. Podobnie w słownictwie rumuńskim pojawia się bardzo wiele slawizmów, ale struktura jest romańska.

Tadeusz Milewski (1965, s. 144) tak definiuje pokrewieństwo językowe i rodzinę języków:

„Przez rodzinę języków rozumiemy zespół języków, w których elementy systemu morfologicznego (alternacje morfologiczne, afiksy, liczebniki) oraz morfemy składniowe (przyimki, spójniki, partykuły) wszystkie lub w stanowczej większości sobie odpowiadają wywodząc się ze wspólnego prajęzyka”.

W zakresie słownictwa brany jest pod uwagę jedynie podstawowy zasób słów (jak np. nazwy pokrewieństwa, nazwy podstawowych czynności), inne wyrazy, zwłaszcza dotyczące kultury materialnej, mogą pochodzić z zapożyczeń.

Jeżeli chodzi o wspólny punkt wyjścia języków pokrewnych (tzw.

172 prajęzyk), istnieją zasadniczo dwie możliwości:

(1)    język-przodek jest zaświadczony, jak np. w rodzinie języków romańskich, wywodzących się z łaciny,

(2)    język-przodek nie jest znany, dociera się do niego drogą rekonstrukcji, jak przy języku prasłowiańskim czy praindoeuropejskim.

Przyjrzyjmy się obu sytuacjom.

Języki romańskie, jak włoski, francuski, hiszpański, portugalski, rumuński i in., rozwinęły się z łaciny w konsekwencji rozszerzania się cesarstwa rzymskiego. Rozluźnienie związku z ośrodkiem rzymskim oraz kontakt z językami ludności podbitej spowodowały rozpad łaciny i wykształcenie się nowych języków ludowych. Jednakże punkt wyjścia jest znany, stąd stosunkowo łatwo można odtworzyć zaszłe później procesy. Widać to np. na ewolucji łacińskich wyrazów pons ‘most’ (rozpowszechnionego w postaci biernika pontem) czy pldted 'plac, ulica’:

łac. pons (pontem) plated

wł. po-nte hiszp. puente port. ponte piazza    plaża    praęa

fr. pont place

Znacznie częstsza i bardziej skomplikowana jest sytuacja druga, gdy stan wyjściowy nie jest zaświadczony i stanowi przedmiot rekonstrukcji. Formy rekonstruowane (opatrywane gwiazdką) mają charakter hipotetyczny: nie ma pewności, czy formy takie rzeczywiście istniały, być może od początku wspólnota była zróżnicowana i istniało kilka wariantów obocznych.

Analizowane wcześniej (na s. 169-170) przykłady odpowiedniości słowiańskich takie, jak poi. głowa, ros. golova, czes. hlava, czy też poi. gród, ros.gorod, czes. hrad, dodajmy jeszcze poi. krowa, ros. korova, czes. krdva i in., pozwalają zrekonstruować stan wcześniejszy, zanim zostały przeprowadzone procesy różnicujące. Formy hipotetyczne bez przestawki to kolejno: *golva, *gordi), *korva: formy bez przestawki potwierdzone są przez toponimy północno-zachodniosłowiańskie, np. Stargard, jezioro Gardno, Karwia.

Wspólnym hipotetycznym językiem prasłowiańskim mówiła zapewne ludność zw^rana Prasłowianami w przypuszczalnym okresie tysiąclecia przed naszą erą aż do momentu rozpadu wspólnoty, związanego z wielkimi migracjami na początku naszej ery. Szerzej o lokalizacji terytorialnej 173