1767

WYKŁAD 13

przez pojawienie się historycznych odrębnych ludów i języków indo-europejskich, a więc języka hetyckiego (datowanego na ok. 1800 lat p.n.e.), greki (ok. 1500), sanskrytu (ok. 1000). Stąd należy przypuszczać, że na przełomie II tysiąclecia p.n.e. wspólnota praindoeuropejska już nie istniała, skoro wyodrębniły się z niej na skutek migracji samodzielne kultury i języki indoeuropejskie. Wskutek migracji, które odbywały się w III tysiącleciu, część plemion indoeuropejskich przesunęła się na zachód Europy (grupa italoceltycka), część na południe (grupa hetycka) i na wschód w głąb Azji (grupa tocharska). Druga migracja oddzieliła od centrum na południu grupę grecką, a na północy - germańską. Przodkowie Słowian należeli do peryferii północnej i wraz z Bałtami mieli bliższy kontakt z plemionami germańskimi (gockimi) oraz indoirańskimi. Są ślady językowe tych bliskich kontaktów, widoczne między innymi w słowiańskim słownictwie religijnym, np. zastąpienie pie. nazwy bóstwa - *deiuos (por. łac. deus) wyrazem *bogi> o pierwotnym znaczeniu ‘bogactwo’ (por. stind. bhdga, awest. i stpers. baga). Po odejściu peryferii dialekty centrowe (w tym bałtosłowiańskie, indoirańskie) przeprowadziły innowację, mianowicie palatalizację spółgłosek k\ g\ g^h> w s\ z\ widoczną np. w przejściu pie. *k’rd - ‘serce’ w psł. Hf duce, poi. serce, lit. sir dis.

W wyniku tego procesu nastąpił podział języków indoeuropejskich na tzw. grupę satemową (od awest. satem ‘sto’), centralną, i kentumową (od łac. centum, wymawianego kentum), peryferyjną. Ślady tego podziału widoczne są, obok wymienionego wyrazu serce i jego kentumowych odpowiedników, także w liczebniku sto, jak również w takich wyrazach jak: słowo (gr. kleos <klśuos),znać (łac.gnosco, por. gr.gnśsis), złoty (z pie. rdzeniem *g^hel- ‘świecić się’, por. niem. Geld) i w wielu innych.

13.4.2. Wspólnota bałtosłowiańska

0    istnieniu wspólnego okresu rozwoju Bałtów (a więc przodków Litwinów, Łotyszy i nieistniejących dziś Prusów oraz Jadżwingów)

1    Słowian świadczy bliskość językowa między nimi, znacznie silniejsza niż bliskość z innymi Indoeuropejczykami. Wystarczy tu garść pierwszych z brzegu wziętych przykładów: poi. wilk, lit. vitkas, łot. vilks; poi. ręka (psł. *ręka), lit. ranka; poi. noga, lit. naga; poi. dłoń (psł. *dolm), lit. dolnas; poi. dzień (psł. *di>m>), lit. diena; poi. męczyć, lit. mankytii i wiele

176 innych.

'len wspólny okres rozwoju trwał zapewne kilkaset lat w II tysiącleciu p.n.e. i został przerwany prawdopodobnie przez ekspansję kultury zwanej łużycką, która oddzieliła Prabałtów od Prasłowian w okresie

ok.    1300 r. p.n.e.

13.4.3. Wspólnota prasłowiańska

Hipotetyczny okres wspólnego rozwoju ludów słowiańskich trwał zapewne mniej więcej przez tysiąclecie od początku rozpadu wspólnoty bałtosłowiańskiej aż do rozpadu prasłowiańszczyzny w pierwszych wiekach po Chrystusie, gdy zaczęły się migracje Słowian za Karpaty (a potem na Półwysep Bałkański) oraz na Wschód.

Obszar zasiedlenia tej pierwotnej wspólnoty to zapewne dorzecze górnego Dniestru, Prypeci i Wisły. Uczeni spierają się co do lokalizacji praojczyzny Słowian, umieszczając ją bardziej na zachodzie (dorzecze Odry i Wisły), bądź przesuwając ją bardziej na wschód. Szerzej na ten temat mowa jest m.in. w pracach H. Popowskiej-Taborskiej (1991,2001).

O chronologii rozpadu pierwotnej wspólnoty słowiańskiej świadczą procesy językowe, przede wszystkim palatalizacje spółgłosek tylnojęzykowych i metatezy. Tzw. pierwsza palatalizacja, czyli przejście k\ g\ x’ w ć, z, ś (por. poi. rączka, nóżka, muszka), została przeprowadzona w całej słowiańszczyźnie jednakowo (a więc zachodziła w czasie, gdy wspólnota jeszcze trwała), natomiast druga palatalizacja (zmiękczenie tylnojęzykowych w sąsiedztwie przednich samogłosek &₂, i₂ pochodzenia dyftongicznego, por. poi. ręce, nodze) została przeprowadzona odmiennie w językach zachodniosłowiańskich i wschodniosłowiańskich.

Podobnie procesy metatezy, czyli przestawki (tzn. zmiany w grupach or,

ol,    er, el między spółgłoskami), przebiegały różnie w językach słowiańskich (por. wspomniane już wyrazy: poi. krowa, ros. korova, czes. krdua).

Oba procesy były jeszcze żywe, gdy Słowianie wyemigrowali na Bałkany, gdyż np. imię słowiańskiego wodza Radogosta w zapisie greckim z VI wieku miało postać Ardagostos (por. Popowska-Taborska 1991).

Migracje przebiegały kilkoma falami: ostateczne oddzielenie Słowian południowych na Bałkanach (a więc przodków Macedończyków, Bułgarów, Serbów, Chorwatów i Słoweńców) dokonało się wówczas, gdy w dorzeczu Dunaju pojawiło się początkowo turecko-tatarskie plemię Awarów, a następnie osiedlili się w tym rejonie przybysze z Azji - Madziarowie (Węgrzy).    177