1123

WYKŁAD 8

Natomiast pokrewny schemat, wymagany również przez czasownik woleć, pojawi się przy grupach wyrażanych bezokolicznikiem:

Nasz przyjaciel woli zostać w domu i słuchać muzyki, niż jechać na wycieczkę do Krakowa.

Schemat tego zdania będzie wyglądał następująco:

Jak widać schemat zdaniowy uzyskuje się drogą abstrakcji. Można go określić (modyfikując nieco sformułowanie Saloniego i Świdzińskiego 1998) następująco:

Schemat zdania to uogólniona postać zdania empirycznego, w której abstrahuje się od składu leksykalnego zdania, od budowy wewnętrznej grup, od porządku linearnego, od członów luźnych. Opiera się on na właściwościach konotacyjnych czasownika.

Kolejne kroki abstrahowania widać wyraźnie na przykładzie przytoczonego tu zdania: grupę nasz profesor redukuje się do profesor i abstrahuje od składu leksykalnego, określając ją jako N_łłom (nomen w mianowniku - nominatiwie), grupę gorzej przygotowanych studentów redukuje się do studentów i zastępuje symbolem: N_acc (nomen w akuzatiwie), rozbudowaną grupę od bezczelnych symulantów, robiących tylko dobre wrażenie redukuje się do: od symulantów i zastępuje symbolem N_gcn (nomen w genetiwie).

Kroki prowadzące do wykrycia schematów wiodą więc przez redukcję empirycznego zdania, najczęściej rozbudowanego, do tzw. zdania minimalnego, z którego już nic usunąć nie można pod groźbą niepoprawności (por. np. niepoprawne zdanie *Jan woli od herbaty, czy dziwne, niepełne składniowo i semantycznie bez kontekstu, zdanie Jan woli kawę), a następnie przez wprowadzenie symboli, reprezentujących klasy lek-semów, uzyskuje się abstrakcyjny schemat.

Zauważenie faktu, że ogromna mnogość wypowiedzeń da się sprowadzić do ograniczonej liczby schematów, leżących u ich podłoża, za-112 wdzięczą współczesne językoznawstwo teorii języka zwanej grama-

iyką generatywną, której twórcą jest amerykański językoznawca Noam Chomsky. Jego spojrzenie na język jako zamknięty, skończony model generujący niezliczoną liczbę zdań umożliwiło wykrycie mechanizmów tworzenia wypowiedzi. W generatywnej teorii języka mechanizm ton opisywany jest za pomocą przyjęcia wyjściowego zbioru zdań jądrowych i zbioru reguł przekształcania i rozwijania tych zdań.

Zestaw schematów zdaniowych polszczyzny opiera się, jak była już mowa, na właściwościach konotacyjnych czasowników i dodatkowo przymiotników (przy typach z orzeczeniami imiennymi, np. Ktoś jest /({(lny władzy), natomiast wzorce wypowiedzi niezdaniowych uogólniają empiryczne typy wypowiedzi bezczasownikowych, w których nieobecność czasownika nie ma charakteru eliptycznego (nie jest wynikiem skrótu).

Wśród schematów opartych na właściwościach konotacyjnych czasowników można wyróżnić kilka głównych grup. Wymieńmy najważniejsze z nich.

(1)    Schematy blokujące mianownik, oparte na tzw. czasownikach niewłaściwych, np. Świta (V), Mdli go (V - N_acc), Należy się uczyć, Warto to zobaczyć (V - Inf.), Janowi szkoda pieniędzy (V - N^, N_RCn).

(2)    Schematy konotujące jednego aktanta w mianowniku, np .Jan śpi, spaceruje (N_nom - V).

(3)    Schematy konotujące jednego aktanta w mianowniku i wyrażające predykat przymiotnikowo lub rzeczownikowo w połączeniu z czasownikiem posiłkowym być, stać się i in., np. Jan jest miły, Jan stał się opryskliwy, Jan jest studentem (N_nom - V_}ącz - Adj/N_instr).

(4)    Schematy konotujące dwóch aktantów, oparte głównie na czasownikach oznaczających czynności skierowane na obiekt lub oznaczających doznania z wskazaniem na przyczynę, np .Jan czyta książkę, Jan boi się psa (N - V - N /N ).

V^A,nom ^Y ■*^acc^/'^ge:K*

(5)    Schematy konotujące trzech aktantów, odnoszące się głównie do przekazu przedmiotów lub wartości (informacji), np. Jan daje koledze książkę, Jan sprzedaje sąsiadowi samochód (N_nom - V - N_dat, N_acc).

(6)    Schematy konotujące czterech aktantów (nieliczne), odnoszące się głównie do sytuacji powodowania przemieszczania się obiektów, np. Rodzice przenieśli syna ze szkoły publicznej do pry watnego gimnazjum (N„_om - V - N_acc, Adv, Adv).

(7)    Schematy konotujące uzupełnienia zdarzeniowe (wyrażane zdaniem lub bezokolicznikiem), np. Jan wie, że Piotr przyjechał (N_nom - V - Sent), Ojciec każe synowi uczyć się (N_rom - V - N^, Sent).

113