1323

WYKŁAD 9

Przedstawiony zestaw, jak już wspomnieliśmy, daje obraz uproszczony. Przyjrzenie się całości polskiego słownictwa ukazuje wiele zjawisk niemieszczących się w wyróżnionych klasach. Funkcje wielu wyrazów kwalifikują je do kilku grup jednocześnie, w wyniku czego zaciera się wyrazistość proponowanych podziałów. Widać to wyraziście na przykładzie leksemu dobrze, który przy ujęciu czysto formalnym jest przysłówkiem, jednak jego funkcje składniowe i semantyczne kwalifikują go do czterech różnych klas: Pracuje dobrze - to przysłówek, Jest nam tu dobrze to predykatyw (a więc czasownik niewłaściwy), Dobrze! - jako wyraz zgody to szeroko pojęty wykrzyknik (dopowiedzenie), a Było dobrze po północy to partykuła uintensywniająca. Przykład ten pokazuje, jak trudno jest „wtłoczyć” całe bogactwo słownictwa w ścisłe podziały klasyfikacyjne.

Wykład 10

Słownictwo jako system.

II. Struktura semantyczna słownictwa

Systemowość leksyki polega nie tylko na właściwościach gramatycznych Icksemów, ich predyspozycji do pełnienia określonych funkcji w wypowiedzi (o czym była mowa w poprzednim wykładzie), ale także, a może przede wszystkim, na tym, że leksemy ze względu na zawartość treściową tworzą system wzajemnie powiązanych i warunkujących się elementów.

Jest to system pojęć, obejmujących całość poznanego przez człowieka świata, stanowiący podstawę do wypowiadania o nim sądów i twierdzeń w konkretnych wypowiedzeniach, a także będący podstawą zmagazynowanej w pamięci ludzkiej elementarnej wiedzy o świecie. Pojęcia te wchodzą we wzajemne relacje bliskości, przeciwieństwa, nadrzędności i podrzędności, co w specjalistycznej terminologii lingwistycznej określane jest jako synonimia, antonimia, hiperonimia, hiponimia i in. Dzięki tym relacjom pojęcia bardziej szczegółowe wchodzą w szersze struktury semantyczne, wewnętrznie zhierarchizowane, tzw. pola semantyczne, tzn. grupy wyrazów powiązanych jakimś wspólnym elementem treściowym, np. pole semantyczne ‘przemieszczania (samoistnego i wymuszonego)’, w którym „na wierzchołku” znajdują się wyrażenia odnoszące się do najogólniejszego pojęcia ‘przemieszczać się’ i ‘powodować przemieszczenie’, a hiponimami (wyrażeniami podrzędnymi) są nazwy różnych typów przemieszczania się, uwzględniające sposób ruchu (np. biec, pełzać, iść, jechać, toczyć się i in.), ośrodek ruchu (np. lecieć, płynąć), a także inne właściwości.

Podobnie kategoryzowane są i hierarchizowane pojęcia ujmujące zjawiska świata przyrody (np. nazwy zjawisk atmosferycznych, typu deszcz, ulewa, burza, śnieg, śnieżyca, szron, szadź, zamieć, zawieja itp., nazwy zwierząt, roślin), a także nazwy wytworów człowieka (artefaktów).

W sumie sieć pojęć wyrażanych leksykalnie w danym języku stanowi formę i materiał procesów mentalnych, dokonywanych przez człowieka.

W strukturze semantycznej słownictwa odzwierciedla się nie tylko swoista kategoryzacja świata, ale także subiektywna interpretacja 133