1823

WYKŁAD 14

rozwój mózgu. Ukształtowanie terenu sprzyjało również porozumiewaniu się na odległość. Stanowiło to warunki sprzyjające zajściu wspomnianej mutacji. O miejscu dokonania się owej hipotetycznej mutacji świadczy fakt, że najstarsze szczątki pierwotnego człowieka odkryto, jak już wspomniałam, właśnie po stronie wschodniej Rowu Afrykańskiego.

Wskutek kolejnych migracji pierwotni ludzie przedostali się do Azji i Europy, a stamtąd przez Alaskę do obu Ameryk. Migracje dokonywały się tysiącami lat i wieloma etapami. Ich przebieg jest niemożliwy do odtworzenia, pozostaje w sferze hipotez.

Drogi wykształcania się mowy człowieka są niezmiernie trudne do odtworzenia. Odegrały tu rolę potrzeby ekspresyjne i impresywne (nawoływanie do współpracy, nawiązywanie kontaktu, ostrzeganie), ale te są jeszcze wspólne ze światem zwierząt. Decydujący skok nastąpił w związku z potrzebami nazewniczymi i przekazem informacji oderwanej od sytuacji, zwłaszcza gdy nazwy przestały mieć charakter onomato-peiczny i stały się całkowicie arbitralne (niemotywowane). Rozrost słownictwa wymusił cechę dwustopniowości, a więc składanie się z powtarzalnych diakrytów, najmniejszych odróżnialnych elementów fonicznych, wytwarzanych przez narządy mowne człowieka. Natomiast zwiększanie możliwości fonicznych człowieka wiąże się z przyjęciem postawy wyprostowanej i obniżeniem krtani.

W ten sposób ukształtowały się podstawowe uniwersalne własności języka: leksykon (słownik) złożony ze znaków nazywających klasy zjawisk, składanie się ogromnej liczby znaków z ograniczonej liczby elementów fonicznych i zasady łączenia jednostek leksykalnych w zdania, będące już komunikatami odnoszącymi się do nowych sytuacji.

Kończąc ten fragment rozważań, zestawmy rejestr cech uniwersalnych, występujących we wszystkich językach świata. Odpowiada on mniej więcej temu, co proponuje Aitchison (2002, s. 231), a także Wierzbicka (najnowsza wersja 2006), podając zestaw uniwersaliów pojęciowych. Hipotetyczny zestaw właściwości uniwersalnych może wyglądać następująco:

(1)    W każdym języku znaki składają się z fonicznych elementów diakrytycznych.

(2)    Każdy język odróżnia w obrębie systemów fonologicznych (diakrytów) samogłoski (tony) i spółgłoski (szmery).

(3)    W każdym języku istnieje leksykon, składający się ze znaków, 182 które odsyłają do pojęć (klas elementów świata).

(4)    Każdy język odróżnia w obrębie leksykonu nazwy przedmiotów i nazwy czynności (cech).

(5)    W każdym języku istnieją reguły umożliwiające tworzenie z jednostek leksykonu zdań (wypowiedzi), mających strukturę, tzn. niebędących tylko stawianiem obok siebie kolejnych znaków („nizaniem” znaków, „cykaniem” jak mówi Aitchison). Ciągi ustrukturowanych wypowiedzi są teoretycznie nieskończone (budowane w sposób „rekurencyjny”).

(6)    Najogólniejsza struktura pojęciowa wypowiedzi to zapewne orzekanie czegoś (tzw. predykatu) o czymś, tzn. przypisanie cechy jakiemuś przedmiotowi.

Oprócz tych sześciu podstawowych cech można wymienić jeszcze kilka innych właściwości bardziej szczegółowych, które, jak się wydaje, również obecne są w każdym języku. Są to:

(7)    Istnienie wyrażeń wskazujących na uczestników aktu mowy i obiekty towarzyszące, tzw. wyrażenia okazjonalne, typu:;#, ty, my, tu, tam.

(8)    Istnienie wyrażeń lokalizujących w czasie komunikowane zdarzenie (formy gramatyczne czasu, wyrażenia typu teraz i in.).

(9)    Istnienie wyrażeń informujących o postawie nadawcy: twierdzącej, przeczącej, wątpiącej, pytającej, rozkazującej.

(10)    Istnienie wyrażeń oceniających (‘dobrze’ - ‘źle’) i intensyfikujących (‘bardzo’).

Ponadto, idąc tropem Wierzbickiej, można poszukiwać w leksykonie także uniwersalnych pojęć podstawowych czynności fizycznych i psychicznych, a więc nazw czynności mentalnych takich, jak uogólnianie (‘w^rszystko’, ‘wszyscy’, ‘każdy’, ‘nikt’), przeprowadzanie rozumowań (‘jeżeli, to’, ‘ponieważ’), wnioskowanie (‘więc’) i in. Jednak w tym zakresie zarysowują się już różnice między językami.

Przejdźmy zatem do pokazania najważniejszych typów zróżnicowań między językami. Zróżnicowania te dotyczą poszczególnych części systemów-, a wdęc fonologii, morfologii, składni, tzn. zasad budowania wypowiedzeń ze znaków, i wreszcie leksyki, a więc odmienności w sposobach nazywania wyróżnionych elementów świata.

Przy omawianiu różnic typologicznych korzystam przede wszystkim z tradycyjnego już opracowania T. Milewskiego (1965), uzupełniając nieco ten opis danymi z podręcznika A. Majewicza (1989). Na temat nowych ujęć typologicznych można przeczytać m.in. w pracy B. Com-rie’ego (1981), a także w encyklopedycznym zarysie pióra W. Maciejewskiego, zamieszczonym w Wielkiej encyklopedii geografii świata (1999). 183