1 (134) 4

268 Omówienie syntetyczne

Pozytywne tendencje rozwojowe w latach ostatnich obserwujemy w bio-grafistyce literackiej. Tematem wiodącym w tej odmianie beletrystyki stanie się życie wybitnych postaci historycznych. Z tym typem bohatera zetkniemy się w utworach Bolesławą Mrówczyńskiego, Leona Przemskiego, Karola Koźmińskiego, Stanisława Strumph-Wojtkiewicza. Portretuje się także życie uczonych i wynalazców. Czynią to m. in. Tadeusz Twarogowski, Władysław Kulicki, Maria Ziółkowska, Włodzimierz Bart, Jan Piasecki, Jerzy Stobiński, Gabriela Pauszer-Klonowska, Grzegorz Fedorowski, Edward Ligocki. Udane biografie literackie o życiu wielkich podróżników przekażą młodym czytelnikom Alina i Czesław Centkiewiczowie oraz Bolesław Mrówczyński. Wreszcie ż autentycznym zamiłowaniem odtwarza się życie pisarzy i artystów. Portretami literackimi twórców życia artystycznego wzbogacą naszą biografistykę tacy pisarze, jak Janina Porazińska, Jan Parandowski, Gabriela Pauszer-Klonowska, Leon Przemski, Nadzieja Drucka, Maria Wisłowska, Tadeusz Łopalewski, Monika Warneńska, Władysław Bodnicki. W czasach ostatnich zaczęły się pojawiać również portrety zasłużonych pilotów i sportowców. Ich twórcami są m. in. Wojciech Jarzębowski, Maria Wardasówna i Janusz Meissner.

W beletrystyce biograficznej uderza przede wszystkim bogactwo tematyczne, wyraźne poszerzenie galerii portretowanych osób, odejście w opisie losów bohatera od panegiryzmu, orientacja na realistyczną wizję życia ludzkiego, rezygnacja z wyraźnie eksponowanej tezy wychowawczej.

W przeciwieństwie do literatury ogólnej, w której coraz częściej pojawia się życiorys nie zbeletryzowany, biograficzny szkic literacki lub też reportaż biograficzny, w prozie dla dzieci i młodzieży dominują raczej formy biografii zbeletryzowanej. Ten typ biografistyki, preferowany głównie ze względu na przywiązanie młodych odbiorców do wypowiedzi literackich o charakterze fabularnym, bywa jednak coraz bardziej nasycany faktografią opartą na historycznym przekazie, zwłaszcza zaś na materiałach epistolograficznych oraz pamiętnikarskich.

Modyfikacjom w tej odmianie prozy podlegają także struktury narracyjne i konwencje językowe. Obserwuje się mianowicie charakterystyczną dla całej naszej prozy współczesnej tendencję do korzystania z wypowiedzi typu wspomnieniowego dla zmniejszenia dystansu między narratorem, bohaterem i odbiorcą (niektóre utwory B. Mrówczyńskiego) oraz z wypowiedzi publicystyczno-dziennikarskiej (reportaże biograficzne M. Warneńskiej). Negatywnym zjawiskiem jest natomiast operowanie w niektórych biografiach suchą relacją podręcznikową.

Ta forma przekazu literackiego nie wiąże emocjonalnie odbiorcy z bohaterem i nie sprzyja pełnej recepcji treści utworu.

Po roku 1956 nastąpił autentyczny rozwój prozy fantastycznonaukowej. Tę zaniedbaną w pierwszym dziesięcioleciu powojennym gałąź prozy prócz Stanisława Lema wzbogacili: Bohdan Korewicki powieściami dla młodzieży utrzymanymi w tradycyjnej konwencji, obowiązującej w science fiction od czasów J. Verne’a, i Maciej Kuczyński — utworami dla młodzieży o sensacyjnej fabule, ale także licznych akcentach filozoficznych.

W latach sześćdziesiątych na gruncie „młodzieżowej” science fiction pojawiła się nowa forma literacka, a mianowicie zwięzłe opowiadanie fantasty-cznonaukowe, często o charakterze groteskowym, uprawiane przez Konrada Fiałkowskiego, Janusza A. Zajdla, Witolda Zegalskiego, Macieja Kuczyńskiego i Andrzeja Czechowskiego.

W prozie fantastycznonaukowej dla młodzieży obserwujemy stopniowe odchodzenie od powieści ku małym formom literackim z ambicjami filozoficznymi. Optymistyczne wizje przyszłościowe związane z postępem technicznym są tutaj wypierane przez krytyczny racjonalizm w ocenie możliwości poznawczych człowieka i zbawiennego wpływu techniki na przyszły kształt świata.

Ewolucja prozy fantastycznonaukowej dla dzieci jest nieco inna. Linia rozwojowa biegnie tu od nowoczesnej baśni w kierunku beletrystyki opartej na przesłankach naukowych, uprawianej przez Jerzego Broszkiewicza, Janusza A. Zajdla i Marię Kann.

Istotne przeobrażenia zaszły w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w prozie podróżniczo-przygodowej. Mało atrakcyjna opowieść krajoznawcza została w tej odmianie beletrystyki wyparta przez utwory podróżniczo--przygodowe z konwencjonalnymi wprawdzie rekwizytami, ale sprawdzonymi w czytelniczym odbiorze. Przyczynili się do tego m. in. tacy pisarze, jak Alfred Szklarski — autor wielotomowego cyklu powieściowego o przygodach Tomka, w którym w sposób umiejętny zespolone zostały cechy sienkiewiczowskiej powieści przygód z właściwościami klasycznych utworów trapersko-myśliwskich; Janusz Meissner — nawiązujący do klasycznych wątków korsarskich; Arkady Fiedler, Nora Szczepańska i Czesław Wernic — sięgający po tematykę indiańską i motywy występujące w westernach. Stare schematy fabularne i tradycyjne wątki literackie zostały w tym nurcie prozy wypełnione współczesnymi realiami społeczno-politycznymi bądź też spożytkowane w celu nowego oświetlenia starych spraw.

Pod względem formalnym odmienny nurt beletrystyki podróżniczo-