256 257

__ _____ Mapy lopogranc/ne

7.4. MAPY TOPOGRAFICZNE POLSKI SPRZED II WOJNY ŚWIATOWEJ

Pierwsze mapy topograficzne pojawiły się około połowy XVI w. Były to wieloarkuszowe mapy Flandrii w skali 1:166 000 Gerharda Kremera (Merkatora) (1512-1594) i Bawarii j 1:50000 Filipa Apiana (1531-1589). Należy do nich także wydana w 1667 r mapa ! Kantonu Zurychskiego ir skali 1:32 000 Hansa C. Gygera (1599-1674). Opracowanie ! dvm ostatnich było połączone z próbami zastosowania tnanguiaęji, wynalezionej w p*erwszq połowie XVI w. Nąjważniejszym dziełem początkowego okresu kartografii topograficznej była 182-arkuszowa mapa Francji w skali 1:86 400. wydana w latach 1793-1815. Wyko-nanoją na podstawie prac terenowych (zdjęcia topograficznego) prowadzonych od 1744 £ j przez Cesara-franęois Cassiniego (1714-1784). Po raz pierwszy na wielką skalę zastoso- ] wano w nich triangulację. Ten sposób prowadzenia prac terenowych szybko przyjęły inne j państwa europejskie, a następstwem było powstawanie wielu coraz bardziej szczegółowych. J map, na niektórych obszarach osiągąjących skalę 1:25 000 lub większą. W XVIII-wiecznej: | kartografii czołową rolę odegrała Ftencja, ze względu na jakość map i wysoki poziomi organizacyjny, gdyż już w latach dwudziestych tego stulecia do wykonywania map powo- j lano w tym kraju wojskowy korpus inżynierów-geografów

Począwszy od pierwszej połowy XVIII w. mapy stały się niezbędnym narzędziem admini- ] struwania państwem i działań wojskowych. Wzrost ich znaczenia i szeroki zakres prac kartograficznych spowodowały że opracowywanie map zaczęło finansować państwo, a nie -jak wcześniej - osoby prywatne Liczne wojny na obszarze Europy sprawiły że w drugiej połowie XVIII w. nadzór nad pracami kartograficznymi przejęły wojskowe sztaby generalne. 1 Przyczyniło się to wprawdzie do przyspieszenia rozwoju kartografii topograficzną}, ale spowodowało także ograniczenie dostępności map. Duża liczba map wydanych w XVIII w. i zdobyte doświadczenia sprawiły że ukształtował się wtedy wzorzec mapy topograficznej

-    opartej na szczegółowym zdjęciu topograficznym, z pełnym zakresem treści terenowej

-    który w ogólnym zarysie przetrwał do dziś.

Pblska kartografia topograficzna w okresie przedrozbiorowym nie działała w państwowy strukturze organizacyjnej, a mapy - podobnie jak w innych krąjach - finansowano ze śród* i ków prywatnych. Nie jest możliwe jednoznaczne wskazanie pierwszej polskiej mapy j topograficznej, wiadomo jednak, że mapy wielkoskalowe wykonywano już w drugiej ! połowie XVI w., a ich liczba znacznie wzrosła w początkach następnego stulecia. Były i to plany miast, a także mapy ich okolic, plany oblężeń, bitew i fortyfikacji polowych. Wykonywano je na potrzeby wojenne, podobnie zresztą jak dużo powszechniejsze w tamtych i czasach mapy średnio- i maloskalowe. Rozwojowi kartografii sprzyjali królowie Stefan . Batory (panował w latach 1576-1586) i Władysław IV Waza (1632-1648), którzy docc- . niali militarne znaczenie map. Władysław IV podczas kampanii smoleńskiej w latach 1633 i 1634 dysponował dwiema mapami Smoleńska i okolic, wykonanymi przez Jana Pleitnera: w skali 1:5640 ze szczegółowym przedstawieniem rzeźby terenu, lasów, wód, bagien, dróg, mostów i fortyfikacji oraz jej zgeneralizowaną wersją w skali około 1:32 000. Pbdczas jego panowania powstała także mapa Zatoki Puckiej z częścią Żuław i Półwy-spem Helskim w skali około 1:110 000, której autorem był Fryderyk Ge tkani (7-1666). j

Pb śmierci Władysława IV w 1648 r. rozpoczął się długi okres zastoju kartografii, widocznego szczególnie w czasach saskich, a związanego z głębokim kryzysem państwa. Ożywienie umysłowe nastąpiło dopiero pod koniec pierwszej połowy XVIII w., pozostawiając swój ślad także w kartografii. Jego początek związany jest z działalnością Józefa A. Jabłonowskiego (1711-1777) i próbą opracowania szczegółowej mapy Polski, która nie została jednak opublikowana i jest znana jedynie z przekazu historycznego. W następnych latach, za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732-1798, król Polski 1764-1795), przygotowano projekt topograficznego kartowania kraju i opracowania dokładnej mapy wzorowanej na mapie Francji C.E Cassiniego. Jego realizacja została jednak uniemożliwiona przez trzeci rozbiór Polski. Z nielicznych opracowań tamtego okresu można wymienić mapę Starostwa Spiskiego 1:170000 Franciszka R Czakicgo (?—1772) z 1760 r. oraz mapy dwunastu z dziewiętnastu województw Rzeczypospolitej wskali 1:225 000, opracowane wiatach 1780-1804 przez Karola Perthćesa (1740-1815).

W1775 r. powstał Korpus Inżynierów Koronnych, do którego obowiązków należało m in. wykonywanie map topograficznych. Do naszych czasów zachowały się tylko trzy spośród nich, w skali 1 -.42 000, z pogranicza austriackiego, wykonane w pierwszej połowie łat dziewięćdziesiątych XVIII w.

Utrata niepodległości w końcu XVIII w, zatrzymała na pewien czas rozwój polskiej kartografii. Zmiana nastąpiła dopiero po kongresie wiedeńskim, w wyniku którego w 1815 r. powstało Królestwo Polskie. Mimo uzależnienia Królestwa od Rosji, istniało w nim wojsko polskie. Utworzone w jego ramach Kwatermistrzostwo Generalne, będące jednostką służby topograficznej, zajmowało się pomiarami terenowymi i opracowywaniem map. Pierwsze mapy Kwatermistrzostwa obejmowały stosunkowo niewielkie obszary. Była to m in. mapa okolic Warszawy w skali 1:21 000 (1 cal na mapie odpowiadał 1/2 wiorsty w terenie), której trzy wydania ukazały się w latach 1819 i 1820. Posłużyła ona zbieraniu doświadczeń podczas przygotowań do opracowania największego dzieła Kwatermistrzostwa - Topograficznej Karty Królestwa Polskiego w skali 1:126 000.

Prace nad tą mapą zaczęły się w 1822 n od zdjęcia topograficznego w skali 1:42 000, opartego na lokalnej triangulacji i astronomicznych pomiarach położenia wybranych punktów oraz terenowej weryfikacji obcych map tego obszaru. Wybuch powstania listopadowego (1830 r.), w konsekwencji którego przestało istnieć Królestwo Pblskie, nie pozwolił na wykonanie całej mapy przez polskich topografów. Z pięćdziesięciu dziewięciu arkuszy wydano dwadzieścia siedem, a kilka następnych było prawie gotowych. Mapa została dokończona w latach 1833-1839 silami rosyjskiego Korpusu Topografów Wojskowych, w którym działali także Polacy i wydana w 1843 z

Topograficzną Kartę Królestwa Polskiego, nazywaną w skrócie .mapą Kwatermistrzostwa", wykonano w pseudostożkowym, wiernopolowym odwzorowaniu Bonne’a. Jej treść, objaśnioną za pomocą 61 pozycji legendy, cechował znaczny stopień szczegółowości. Przedstawiono 4 kategorie osiedli i tyleż kategorii dróg, koleje, obiekty przemysłowe (w tym kopalnie) oraz inne obiekty topograficzne (np. kościoły, młyny, wiatraki), a także wody i lasy. Mapa, chociaż czarno-biała, jest doskonale czytelna. Jej wada to mała dokładność, wynikająca z niepełnej osnowy geodezyjnej i niejednorodnych materiałów źródłowych.

257