262 263 3

obrębie, u niektórych gatunków, występują włókna poprzecznie prążkowane, reszta mięśni jest gładka. Liczba mięśni poprzecznie prążkowanych jest większa u gatunków szybko poruszających się, natomiast u gatunków pokrytych grubym oskórkiem, wiele mięśni jest zredukowanych.

Układ nerwowy wrotków wykazuje znaczną koncentrację neuronów. Występują trzy centra leżące pod ścianą ciała w pseudocelu. Po stronie grzbietowej w przednim odcinku ciała, nad gardzielą, występuje pojedynczy lub parzysty zwój mózgowy. Po stronie brzusznej—zwój narządu wrotnego, a w końcu odcinka tułowiowego zwój nożny (ryc. I05B). Do przodu wychodzą ze zwoju mózgowego nerwy obsługujące narządy zmysłów, a prócz nich wychodzi para nerwów gardzielowych, które rozgałęziają się w mięśniach gardzieli tworząc sploty. Z boków zwoju mózgowego (łub zwojów mózgowych), ku tyłowi ciała, wychodzą dwa grube nerwy kończące się w tastrach grzbietowych. Także z boków, ale bardziej po stronie brzusznej, wychodzą jeszcze ze zwojów głowowych dwa cienkie nerwy kończące się w (astrach bocznych. Wszystkie trzy centra połączone są nerwami podłużnymi, nerwy w różnych miejscach swojego przebiegu mogą mieć niewielkie zwoje, od których odchodzą cienkie włókna nerwowe do mięśni i narządów wewnętrznych.

Narządy zmysłów. Większość wrotków, z wyjątkiem nielicznych gatunków osiadłych, ma fotoreceptory, najczęściej w postaci prostych nieparzystych plamek pigmentowych, zlokalizowanych w dolnych częściach zwojów mózgowych. U niektórych gatunków występują parzyste plamki pigmentowe na przodzie ciała, albo z boków odcinka głowowego, u podstawy narządu wrotnego. Częste są szczecinki zmysłowe dotykowe i chemiczne, osadzone na odcinku głowowym i na tastrach. Jak wspomniano wcześniej narząd retro-cerebralny jest uważany za chemoreceptor.

Jama ciała jest blastocelem wypełnionym płynem. W płynie występują dość licznie pojedynczo rozmieszczone komórki gwiaździste, o charakterze fagocy-tów, wyłapujące i magazynujące zbędne produkty metabolizmu, a także komórki mezenchymatyczne z długimi wypustkami.

Układ pokarmowy zbudowany jest z trzech podstawowych części: jelita przedniego, środkowego i tylnego. Owtór gębowy leży u części gatunków na powierzchni pola gębowego. U większości gatunków jest przesunięty na dno przedsionka gębowego, lejkowatego orzęsionego wpuklenia ściany ciała. U form drapieżnych przedsionek jest obszerny. Otwór gębowy otwiera się do gardzieli (ryc. 10SB).

Ryc. 107. Wrotki, aparaty szczękowe. A-B — rozcierające, C — rozcierająco-chwytoy, D — chwytny; k — kowadełko, m — młoteczek, t — trzonek

Gardziel, zwana mastaksem, jest odcinkiem silnie umięśnionym, mającym oskórek i narząd szczękowy, zbudowany z kilku części połączonych mięśniami Narząd szczękowy jest bardzo różnie zbudowany, jego budowa pozostaje w związku z rodzajem pobieranego pokarmu (ryc. 107). Służy do łapania lub rozcierania zdobyczy. U gatunków drapieżnych jego części składowe są długie i są wysuwane z gardzieli na zewnątrz układu pokarmowego, przez otwór gębowy. Do tylnej części gardzieli uchodzą gruczoły ślinowe, produkujące wydzieliny śluzowe, ułatwiające działanie narządu szczękowego i enzymy trawienne.

Gardziel przechodzi w krótki rurowaty, orzęsiony przełyk, łączący się z orzęsionym jelitem środkowym, zwanym żołądkiem. Do tylnego odcinka przełyku uchodzą gruczoły, zwane żołądkowymi lub trzustkowymi, produkujące enzymy trawienne.

Z żołądkiem łączy się jelito tylne, które otwiera się do kloaki, leżącej po stronie grzbietowej tylnego odcinka części tułowiowej ciała (ryc. I05B). U form osiadłych kloaka przemieszczona jest ku przodowi ciała, a przewód pokarmowy ma kształt podkowy. U niektórych gatunków odżywiających się pokarmem płynnym, sokami tkankowymi roślin lub zwierząt, przewód pokarmowy kończy się ślepo. U większości samców, niezależnie od pobieranego pokarmu, przewód pokarmowy jest w różnym stopniu uwsteczniony.

Jelito przednie i tylne mają własne warstwy mięśni, na jelicie środkowym występują delikatne włókienka mięśniowe nie tworzące jednak warstwy.

Trawienie jest zewnątrzkomórkowe.

Wrotki odżywiające się drobnym pokarmem, bakteriami, glonami, pierwotniakami, detrytusem, naganiają go do otworu gębowego rzęskami narządu wrotnego, miażdżą za pomocą narządu szczękowego i popychają do przełyku. Gatunki drapieżne łapią drobne zwierzęta wysuwanym narządem szczękowym i połykają w całości. Ektokomensale żywią się detrytusem. albo nakłuwają tkanki narządem szczękowym i wsysają soki tkankowe ruchami pompującymi gardzieli. Nieliczne gatunki łowią pokarm za pomocą narządu rzęskowego, zaopatrzonego w oskórkowe wyrostki tworzące rodzaj kosza sieciowego, do którego wpadają drobne organizmy.

Oddychanie. Wrotki oddychają całą powierzchnią ciała. Wymiana gazów zachodzi także prawdopodobnie przy pomocy narządów wydalniczych. przez które przechodzi duża ilość wody, a z nią rozpuszczony tlen. Prawdopodobnie z wodą, wydalaną przez narządy wydalnicze, wydalany jest także dwutlenek węgla.

Układ wydalniczy jest typu protonefrydialnego. Występują dwie komórki płomykowe, zlokalizowane w przedniej części odcinka tułowiowego. Kanaliki komórek płomykowych uchodzą do pęcherzyka moczowego, który otwiera się do kloaki. Wyjątkiem są gatunki z gromad Digonorita oraz Seisonida, u których kanaliki otwierają się bezpośrednio do kloaki. Pęcherzyk moczowy kurczy się rytmicznie, 2 — 4 razy na minutę. U Digonorita i Seisonida kurczy się rytmicznie kloaka i wydala płyn filtrowany przez protonefrydia. W ciągu kilku minut ilość

263