40,41

itp., dzieła literackie mogą być przede wszystkim nastawione na budzenie uczuć patriotycznych, społecznych czy humanitarnych. Utwór literacki bywa niekiedy organicznym elementem jakiegoś obrzędu i wówczas pełni przede wszystkim funkcje związane z treściami tego obrzędu, np. religijnego. Czasami — np. w polskiej powieści osiemnastowiecznej — wypowiedzi literackiej stawia się zadania głównie dydaktyczne. Lwia część poezji staropolskiej była podporządkowana zadaniom pozaeste-tycznym: miała pouczać, wychowywać, formować postawę obywatelską itd. Oczywiście należy tu pamiętać, że normy estetyczne mają charakter historycznie względny i każdorazowo nieco inaczej są pojmowane. Niekiedy wręcz niezbędnym warunkiem „literackości” są czynniki natury pozaestetycznej.

W historii literatury występowały czasami tendencje odwrotne: do autonomizowania funkcji estetycznej, do odrywania jej od innych funkcji społecznych. Tak np. podstawowym, postulatem parnasizmu, jednego z kierunków w literaturze w. XIX, było hasło „sztuka dla sztuki” (sformułował je po raz pierwszy Teofil Gautier), które wyrastało z przeświadczenia, że zadania sztuki są wyłącznie estetyczne, że ma ona swoje własne cele, całkowicie niezależne od celów innych form aktywności społecznej. Parnasiści przeciwstawiali sztukę innym dziedzinom kultury i życiu zbiorowemu, a osobę artysty innym osobom społecznym (kapłanowi, ideologowi, wychowawcy, politykowi itd.). Taka koncepcja zadań literatury i sztuki wywarła poważny wpływ na praktykę literacką wielu szkół poetyckich i kierunków, m.in. u nas w okresie Młodej Polski.

W rzeczywistości jednak funkcja estetyczna utworu literackiego nie występuje nigdy samodzielnie. Z drugiej strony także funkcje poznawcza i wychowawcza nie są zasadniczo spełniane przez literaturę piękną w oderwaniu od tamtej. W konsekwencji więc można powiedzieć, że dzieło literackie realizuje dwie podstawowe funkcje niejako złożone; estetycz-no-poznawczą i estetyczno-wychowawczą. Za ich pośrednictwem wiąże się ono z całokształtem życia społecznego.

B. Funkcja estetyczno-poznawcza utworu literackiego

a. Świat przedstawiony utworu literackiego wobec rzeczywistości

Dzieło literackie pozostaje w dwojakim stosunku względem rzeczywistości. Z jednej strony jest ono tworem ukształtowanym w obrębie określonej sytuacji społecznej, zrodzonym przez tę sytuację, mającym socjalną genezę i socjalne funkcje, z drugiej zaś stwarza jakiś „obraz” świata, jest — jak to się mówi — odbiciem rzeczywistości.

W pierwszym wypadku pomiędzy dziełem a rzeczywistością społeczną zachodzi stosunek przyczynowo-skutkowy i funkcjonalny: utwór jest skutkiem pewnego historycznie określonego splotu okoliczności społecznych, w których żyje i działa pisarz, a równocześnie ośrodkiem nowych — zawiązujących się za jego sprawą — relacji międzyludzkich. Stosunek ten opisywaliśmy wyżej, mówiąc o dziele literackim jako o tworze równocześnie jednostkowym i społecznym.

W drugim wypadku pomiędzy utworem a rzeczywistością zachodzi stosunek „podobieństwa” czy „niepodobieństwa”; dzieło odzwierciedla rzeczywistość, ukazuje ją w pewien szczególny sposób. Kiedy mówimy o funkcji estetyczno-poznawczej dzieła, mamy na myśli ów drugi rodzaj powiązań między literaturą a rzeczywistością.

Każdy utwór literacki, zarówno rozbudowana wielotomowa powieść, jak króciutki wiersz liryczny, zawiera jakiś obraz realnego świata i działań ludzkich, przedstawia jakieś zjawiska rzeczywistości zewnętrznej czy psychicznej, a także problemy, idee i zapatrywania ludzi żyjących w określonych warunkach społecznych i historycznych. Równocześnie każde dzieło jest wyrazem ideowo-artystycznej świadomości twórcy, który ten obraz kształtuje. Oczywiście inny obraz zawiera powieść (np. Lalka Prusa) ukazująca rzeczywistość w sposób szeroki, przedstawiająca losy bohaterów na rozległym tle stosunków międzyludzkich w określonej epoce historycznej, zawierająca opisy środowiska, pokazująca skomplikowany mechanizm układu społecznego, inny zaś obraz znajdujemy w utworze lirycznym, który wyraża wzruszenia i przeżycia uczuciowe konkretnej jednostki (jej odpowiednikiem w porządku utworu jest tzw. podmiot liryczny). Różnica pomiędzy obrazem rzeczywistości w jednym utworze a obrazem zawartym w drugim polega na tym, że przedstawiają one różne dziedziny egzystencji ludzkiej, że ukazują inne strony życia człowieka. Różnym zamierzeniom odpowiadają różne w obu wypadkach środki, przy pomocy których obraz rzeczywistości zostaje stworzony. Nie ma dzieła, które nie odnosiłoby się do jakichś elementów realnego świata. Nawet gdy prezentuje ono świat wyobrażalny czy pomyślany przez twórcę, to przecież i tak ów świat jest ukształtowany z budulca, którego dostarcza rzeczywistość. Obraz literacki może prezentować zarówno pewne układy elementów dających się obserwować w rzeczywistości, jak też stwarzać nowe układy, czasami sprzeczne z naszymi doświadczeniami

41