52,53

■czesne”, zachowujące swą wagę w każdych warunkach. Konflikt uęźucia i obowiązku, marzenia i rzeczywistości, zagadka śmierci, wierność i zdrada, prawda i kłamstwo, postawa buntu i postawa uległości, zadowolenie z życia i ciągle poszukiwanie nowego — oto przykłady uniwersalnych problemów ludzkich, które znajdują odbicie w* utworach literackich wszystkich czasów i nigdy nie tracą aktualności. Bohaterowie pewnych dzieł literackich — Hamlet, Don Kichot, Faust czy Mickiewiczowski Gustaw-Konrad — to nie tylko ludzie ukształtowani przez doświadczenia określonej epoki dziejowej, to przede wszystkim typy ogólnoludzkie, niejako symbole pewnych postaw wobec życia, stale zachowujące „współczesność”.

Literatura zdolna jest przedstawić zarówno pierwiastki historyczne egzystencji człowieka, jak też jej wymiar uniwersalny. W ten sposób poznanie artystyczno-literackie ogarnia pełnię rzeczywistości humanistycznej.

d. Uogólnienie i indywidualizacja w obrazie literackim

Świat przedstawiony utworu literackiego nie jest nigdy dokładnym, lustrzanym — jak to się mówi — odbiciem rzeczywistości. Nie kopiuje elementów realnego świata, ich wszystkich cech i stosunków, lecz powstaje w drodze eliminacji szeregu elementów, odrywa się od ich życiowej konkretności i swoistości. Zasadniczą własnością realnego świata jest to, że składa się on z nieskończonej ilości elementów, wyposażonych w nieskończoną mnogość cech i pozostających w niezliczonych stosunkach między sobą. Natomiast dzieło literackie jest tworem składającym się ze skończonej liczby słów, może więc odtworzyć niektóre tylko przedmioty i zjawiska rzeczywistości i niektóre tylko ich cechy. Obraz literacki jest więc — jak każda zresztą wypowiedź — wynikiem jakiejś selekcji, dokonanego przez twórcę wyboru spośród elementów realnego świata. Jednak również te elementy i cechy realnego świata, które zostają przez pisarza nazwane, a przez to wprowadzone w świat przedstawiony utworu literackiego, także nie są dokładnymi odpowiednikami swych życiowych pierwowzorów.

Świat przedstawiony dzieła jest tworem semantycznym, jego podstawą są znaczenia słów i zdań składających się na tekst literacki. Znaczenia — jak wiadomo — nie odnoszą się bezpośrednio do jakichś pojedynczych zjawisk, konkretnych i niepowtarzalnych, lecz mają charakter ogólny: odnoszą się do całych klas, grupujących zjawiska zc względu na ich rysy konieczne i właściwości powtarzalne, wspólne. Każda przeto wypowiedź jest niejako „zmuszona” do uogólnienia i rezygnacji z pełnej konkretności odtworzenia. Rzeczywistość utrwalona w słowach ulega pew^rnej schematyzacji, zostaje uproszczona. Wypowiedź językową cechuje napięcie pomiędzy indywidualnością i konkretnością zjawiska, o którym się mówi, a uogólniającym charakterem znaczeń słów, których się używa, aby to zjawisko przedstawić. Każdorazowo stosunek ten kształtuje się w zależności od celów stawianych wypowiedzi. Inaczej formułujemy swe myśli i spostrzeżenia w mowie potocznej, inaczej zaś posługujemy się językiem, gdy konstruujemy definicje i wypowiadamy sądy naukowe. Obydwa te sposoby różnią się przede wszystkim stopniem uogólnienia, znacznie większym w rozprawie naukowej niż w rozmowie, która częstokroć zmierza do daleko posuniętego zindywidualizowania przedmiotu i „plastyczności” przedstawienia. Sytuacja dzieła literackiego wśród innych wypowiedzi językowych jest w tym względzie szczególna. Dzieło literackie bowiem łączy bardzo ściśle dążność do uogólnienia z dążnością do indywidualizacji, często bardzo daleko posuniętej. Łączy więc nastawienia sprzeczne i ustala pomiędzy r.imi swoistą dynamiczną równo-wagę.

Świat przedstawiony utworu literackiego nie tylko dlatego ma charakter uogólnienia, że takie są konieczności naturalne znaków językowych, za pośrednictwem których on powstaje, ale również dlatego — i właśnie ten „wyższy szczebel” uogólnienia jest dla dzieła literackiego specyficzny w odróżnieniu od innych wypowiedzi językowych — że został podporządkowany określonemu zamysłowi artystyczno-ideowemu twórcy. Obraz literacki uformowany jest zawsze zgodnie z jakąś koncepcją myślową, ideą nadrzędną, która organizuje go wewmętrznie. Twórca narzuca przedstawionemu światu jakiś układ, poddaje go rygorom pewnego porządku, będącego wykładnikiem owej koncepcji. Selekcja elementów rzeczywistości dokonywana jest przez pisarza właśnie w zgodzie z tą nadrzędną koncepcją artystyczno-ideową. Buduje on świat przedstawiony z elementów świata realnego dobranych według określonej zasady selekcji. Wprowadza do obrazu tylko te składniki, które mają dla niego wartość z punktu widzenia kierowniczego zamysłu dzieła, natomiast pomija to wszystko, co jest z tego punktu widzenia przypadkow-e i nieistotne.

Z drugiej jednak strony obraz literacki odznacza się zazwyczaj indy-

53