688 689

i wciągana do przedniej części jamy płaszczowej. Służy także do wykonywania ruchu postępowego. Ruch rozpoczyna się od wypełnienia zatoki nożnej hemo-Iimfą. Noga wtedy zostaje wysunięta i zakotwiczona, po czym mięśnie naciągają na nią płaszcz. Całość czynności powtarza się i łódkonóg powoli się przemieszcza.

Budowa wewnętrzna

Łódkonogi nie mają układu oddechowego.

Pokrycie ciała. Ściana ciała, łącznie z muszlą, jest zbudowana w sposób charakterystyczny dla typu. nie wykazuje odrębności.

Układ nerwowy. Centralna część układu nerwowego jest bardzo podobnie wykształcona jak u małży. Składa się z 4 par zwojów głównych, zwanych głowowymi, położonych w odcinku głowowym. Występują one blisko siebie nad przełykiem, a z boków i od dołu połączone są obrączką okołoprzełykową. Od zwojów głowowych odchodzą nerwy do czułków. Ze zwojami głowowymi, krótkimi nerwami, połączona jest para zwojów bocznych (płaszczowych), które unerwiają płaszcz. Trzeci ośrodek tworzą zwoje nożne, połączone spoidłami ze zwojami mózgowymi i nożnymi. Czwartą parę stanowią zwoje trzewiowe połączone komisurami ze zwojami płaszczowymi, a pomiędzy sobą są połączone krótką komisurą. Prócz tych głównych zwojów występują jeszcze dwie pary drobnych zwojów; para podtarkowych, unerwiająca narząd zmysłowy podtar-kowy i para zwojów podprzełykowych.

Narządy zmysłów. Narządami odbierającymi wrażenia dotykowe są czułki. Chemoreceptorem jest organ podtarkowy, wykształcony w postaci worka wysłanego komórkami zmysłowymi, otwierającego się na dnie gardzieli. W nodze występują statocysty, pęcherzykowate, połączone nerwami ze zwojami mózgowymi.

Jama ciała. Blastocel i celoma są podobnie wykształcone jak u małży. Układ pokarmowy. Otwór gębowy prowadzi do jamy gębowej, przechodzącej w silnie umięśnioną gardziel. W gardzieli, po stronie górnej, występuje półksiężycowato wygięta chitynowa szczęka, a na stronie dolnej tarka, z kilkunastoma rzędami ząbków. Krótki przełyk, do którego uchodzą gruczoły śluzowe, łączy gardziel z żołądkiem. Żołądek jest pętlowato wygięty, uchodzą do niego przewody parzystego gruczołu trzustkowo-wątrobowego, który jest tak duży, że jego rozgałęzienia wchodzą do płaszcza. Jelito tylne jest silnie poskręcane, do jego części końcowej uchodzą duże gruczoły rektalne, produkujące wydzieliny zlepiające odchody. U niektórych gatunków występuje tzw. płuco wodne, uchyłek jelita tylnego, do którego rytmicznie wciągana jest woda.

Łódkonogi odżywiają się głównie otwornicami i okrzemkami, które wyłapują przy pomocy czułków i przenoszą do otworu gębowego. W gardzieli pokarm jest miażdżony szczękami i tarkami.

Oddychanie zachodzi poprzez wewnętrzną powierzchnię płaszcza i wspomagane jest przez płuca wodne.

Układ krwionośny składa się z silnie zredukowanego serca, które jest drobnym pęcherzykiem otwartym z obu stron, otoczonym workiem osier-

dziowym. Naczynia krwionośne nie występują. W płynie blastocelu rozpuszczona jest hemocyjanina, albo u bardzo nielicznych gatunków — hemoglobina.

Układ wydalniczy. Łódkonogi mają parę metanefrydiów. bez lejków, złożone tylko z poskręcanych kanałów wydalniczych, leżących po bokach układu pokarmowego. Metanefrydia otwierają się do jamy płaszczowej z boków odbytu.

Układ rozrodczy. Łódkonogi są rozdzielnopłciowe. Gonady mają nieparzyste. położone po grzbietowej stronie ciała, nad układem pokarmowym. Gonada jest przyrośnięta do prawego metanefrydium. które służy jednocześnie jako gonodukt.

ROZMNAŻANIE I ROZWÓJ

Zapłodnienie jest zewnętrzne. Jaja bruzdkują całkowicie nierównomiernie. Gastrula powstaje poprzez inwaginację. Z jaja wylęga się trochofora. która przekształca się w żeglarka. Trochofora jest walcowata, przypomina kształtem trochoforę małży z rodzaju Nucula (zob. podgromada: pierwoskrzctne). U larwy żeglarka rozwijają się dwa fałdy będące zawiązkiem dwupłatowego płaszcza i dwudzielna muszla (podobnie jak u małży). W dalszym rozwoju płaty płaszcza zrastają się, a muszla przyjmuje kształt rurkowaty.

SYSTEMATYKA

Łódkonogi rozdziela się na dwa rzędy, w zależności od wykształcenia muszli i nogi.

Rząd: zębikowate — Dentallida

Muszla silnie wydłużona, wygięta, zwężająca się stopniowo ku tyłowi, przypominająca kształtem cios słonia. Noga na końcu stożkowata, z płatowatymi wyrostkami.

Zębik pospolity — Dentdliuin uulgare jest kosmopolityczny, występuje we wszystkich morzach pełnosłonych.

Rząd: rurkozębikowate — Siphonodentallida

Muszla krótka, mniej lub bardziej rurowata. Noga robakowata lub zakończona tarczką z piłkowanym brzegiem.

Entalina tetragona jest kosmopolityczna.

Gromada: głowonogi — Cephalopoda

Diagnoza: mięczaki o ciele złożonym z głowy, na której występuje otwór gębowy, otoczony wieńcem czułków lub ramion, z worka trzewiowego i z nogi, wykształconej w lejek.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Głowonogi są mięczakami wyłącznie morskimi, żyją w wodach pełnosłonych.

Są szeroko rozprzestrzenione, ale najwięcej gatunków występuje w wodach ciepłych, tropikalnych. Prowadzą pelagiczny, albo bentoniczny tryb życia. Żyją

689