94�

WYKŁAD 7

Morf jest tekstową reprezentacją morfemu, podobnie jak głoska jest reprezentacją fonemu. Różne morfy mogą reprezentować ten sam morfem, który jest jednostką abstrakcyjną, np. analizowane wcześniej morfy: ręk-, ręc-, rąk-, rąć- i in. reprezentują jeden morfem, zapisywany umownie jako: <RĄK>, oznaczający ‘kończynę górną człowieka’. Bywa tak, że morfem jest reprezentowany przez jeden morf, np. <DOM>.

Allomorfy (warianty morfemu) to morfy reprezentujące ten sam morfem, podobnie jak allofony (warianty fonemu) reprezentują ten sam fonem. Jak pamiętamy, przy allomorfii wymagana jest minimalna tożsamość postaci fonicznej dopuszczająca jedynie regularne (zachodzące także w innych przypadkach) oboczności: stąd alternanty rok-llat-; pręd-/szyb- nie mogą być uznane za allomorfy, ale za oboczności dwóch odrębnych morfemów.

Przechodzimy do omówienia trudnego problemu granicy między dwoma typami konstrukcji morfemowych: konstrukcjami słowotwórczymi (derywatami) i konstrukcjami fleksyjnymi (formami fleksyj-nymi).

7.2. Słowotwórstwo a fleksja

Na pozór kwestia wydaje się prosta: produkty operacji słowotwórczych (derywacyjnych) pomnażają słownik (np. damek, domownik, domostwo, psina), produkty operacji fleksyjnych (formy fleksyjne) stanowią doraźnie tworzone człony wypowiedzeń {domem, domownikowi, w domostwie, psiną). Trudność powstaje wtedy, kiedy chcemy odpowiedzieć, dlaczego pewne konstrukcje uznajemy za odrębne leksemy, których trzeba się nauczyć, a inne za doraźnie tworzone (i rozumiane) konstrukcje fleksyjne, jakie głębsze mechanizmy decydują o właściwościach obu typów konstrukcji. Kwestię tę pierwszy rozważał w językoznawstwie polskim Adam Heinz (1961) i jego spostrzeżenia, mimo że formułowane niemal przed pół wiekiem, są nadal aktualne.

Autor analizował kolejno kryteria, które mogłyby stanowić podstawę odróżnienia obu typów konstrukcji, takie jak: mechanizm tworzenia, kumulacja funkcji w morfemach, wreszcie typ funkcji (semantyczna bądź syntaktyczna) pełnionej przez konstrukcje, i doszedł do wniosku, że 94 żadne z tych kryteriów^ nie daje podstaw do ostrego oddzielenia fleksji od

derywacji. Mechanizm tworzenia jest podobny, morfemy zarówno flek-syjne, jak i derywacyjne łączą w sobie kilka funkcji (np. -owie informuje o mnogości, męskości i mianownikowości, a -arz o męskości i wykonawcy czynności). Wreszcie funkcja również nie odróżnia ostro obu typów konstrukcji. Jak pokazywaliśmy wcześniej, po stronie fleksji znajdują się konstrukcje o funkcji semantycznej, np. informujące o liczbie desyg-natów (końcówka fleksyjna -y w koty, psy sygnalizuje mnogość), a po stronie słowotwórstwa znajdują się konstrukcje, w których morfemy słowotwórcze są puste semantycznie, sygnalizują jedynie przekształcenie syntaktyczne (palenie, chudość). Tym, co w istocie oddziela oba typy konstrukcji, powodując ich odmienny status w systemie językowym, jest sposób ich tworzenia: regularność tworzenia konstrukcji flek-syjnych (i w konsekwencji ich gramatyczność) oraz nieregularność derywatów, sprawiająca, że nie mogą być tworzone doraźnie, ale muszą znaleźć swoje miejsce w słowniku (tzn. być nauczone przez mówiących jako całości).

Na czym jednak polega owa „gramatyczność” fleksji? Heinz sformułował w tym względzie pewne ogólne sugestie, które rozwijali późniejsi językoznawcy (przede wszystkim L. Zawadowski 1966). Na gramatyczność konstrukcji składają się zasadniczo trzy komponenty: regularność formalna (zwana kategorialnością), regularność semantyczna i systemowość (tworzenie zamkniętego, apriorycznego układu, w którymi wszystkie miejsca muszą być wypełnione). Omówmy kolejno te pojęcia.

(1) Kategorialność (regularność formalna) polega na tym, że konstrukcje tworzone są według ściśle określonej reguły od każdego okazu określonej klasy (kategorii). Można więc stworzyć regułę, pozwalającą dowolnie tworzyć konstrukcje, np. reguła:

temat rzeczownika + -om -> celownik liczby mnogiej

pozwala dowolnie tworzyć w tekstach konstrukcje: stołom, miotłom, odrzutowcom, dealerom, fanom itp.

Podobnie reguła:

temat czasu przeszłego ₊ ^ czas przeszły (liczba pojedyncza, czasownika rodzaj męski)

np. nosił, chodził, siedział, palił, pisał, biegał,