94 fMoiMMtWfponMr.
(a matematyka jest po prostu narzędziem) ma dość ściśle określone granice zastosowań, dlatego korzystanie z możliwości poznawczych, jakie daje nule-matyka. nic musi prowadzić do jej fetyszyzacji. Spotykane ma gruncie różnych dyscyplin naukowych nadużywanie metod matematycznych (było to zwlas/c/a widoczne w drugiej połowie XX w icku w ekonomii, ale również w socjologii) może prowadzić do tzw. kwantofrenii lub metrofrenii, czyli nadużywania metod formalnych bez należytego uzasadnienia metodologicznego. Źle by się jednak siało, gdyby nadmierna ostrożność w tym w zględzie doprowadziła do kwantofo* bn. czyli nadmiernego lęku przed wszelkimi pomiarami.
4.2. Moueiowdiiit: w badaniach slosufihOw
4.2.1 Pojęcie modelu
istnieje ogionuia łkr/ba tiehutcji uiudclu. podobnie jak dctliucji ..systemu*/ .kultury” czy ..osobowości". Wynika to m in. z tego. że modeli używają badacze reprezentujący niemal wszystkie dziedziny nauki, w tym również nauki humanistyczne (społeczne). W tych ostatnich funkcjonuje wiele szkól i kierunków ukształtowanych historycznie, inspirowanych przez różnorodne kierunki fi łozo-liczne, ideologiczne i religijne.
W wielu próbach definicji puwtuiza się podkieślanie, że w modelu chodzi u uproszczony obraz rzeczywistości uproszczony, tzn. niczawicrający elementów (cech) drugorzędnych. Powstały w ten sposób model na tyle „przypomina" swój „oryginał", że może być w jego zastępstwie przedmiotem badań.
Definicja modelu zaproponowana historykom przez W. Todda brzmi: „Przez model przedstawiciel nauk społecznych pojmuje, mówiąc ogólnie, to, że jeśli mamy dwa systemy lub dwie sytuacje, A i B, takie że A jest modelem B, lo A będzie skonstruowane sztucznie: ponadto A musi być skonstruowane w taki sposób, by zapewniało lepsze i lutwiejsze wyjaśnianie aniżeli B”ł1.
Prościej sformułowana jest następująca definicja: „model jest to materialnie lub myślowo przedstawiony obiekt, który w procesie badania zastępuje obiekt-•oryginał w taki sposób, że jego bezpośrednie badanie dostarcza nowych wiadomości o obiekcie-oryginale”18.
Model jest wynikiem modelowania. Pod pojęciem tym iozumieiny proces budowy i badaniu modeli. Modelowanie jest ważnym narzędziem analitycznym (badawczym). Jego cechę charakterystyczną stanowi to, że jest to metoda
W. Totki, lllsloij ... Stieiiv« i iiutfy, Detroit 1972, i lo/ ir»K (cyt.
Ml. i■ Topolski. Teorio wmłzy historyczne). Wydawnictwo PoznaAakic. PoWW| I '•*}, | 121).
" A. Oi Gnnbets. Mo>kU matrmatycu* gospodarki tocjalUtye$Mt, PWP. Wała/awi » 45.
poznania pośredniego za pomocą obiektów -zamienników (mimo iż często poprzedza ją obserwacja bezpośrednia )
Pr/edstawiciełe nauk humanistycznych bardzo często unikają rozważaó » modelach, tymczasem >ą one powszechne również w humanistyce. ..Kultura |n> zbiorem modeli i sposobów myślenia Pismo i zasady gramatyki są modelami języka"1*. Od najdawniejszych czasów opowiadanie baśni i anegdot było zasadniczym narzędziem rozwijania i komunikowania wyjaśnień, jak r/cc/y •»ę miały i co z nimi będzie2*. Einstein traktował modele matematyczne jako skuteczne narzędzie wyrażania intuicji, a także jako środek porozumiewania się między uczonymi21.
4.2.2. Rodzaju modali
Modele mozaa dz*Hic według wielu kryteriów Można więc mówić o moda lach poznawczych t deski) pty wnych. opisowych) i modelach decyzyjnych imw nutywnych). Odmiany te wyróżniono na podstawie kryterium rodzaju ro/wią zywanych problemów naukowych, którymi są problemy poznawcze i decy ry)n$ Często istnieje uzasadnienie dla wyróżnienia modeli całościowych i srktimmuh (cząstkowych) oraz modeli statycznych i dynamicznych. Modele statyczna odwzorowują określony wycinek rzeczywistości w danym momencie czasowym (uwypuklają więc raczej strukturę, budowę), u dynamiczne wykorzystują czas jaku podstaw owy element opisu zjawisk czy procesów pokazują więc zmiany Można też podzielić wszystkie modele na dwie klasy: modele materialne (przad linolowe) i modele idealne (abstrakcyjne). Pierwsze są ucieleśnione w obie klat !• inaicnalnych (naturalnych lub sztucznych), drugie w systemie znaków l\.i, cycli produktem abstrakcyjnego ludzkiego myślenia.
Modele można dzielić bardzo różnic. Przyjmując uzy podstawowe kryteria, otrzymamy następujący podział22.
Zc względu na przeznaczenie:
• modele badawcze, związane t cksplunacyjną i wyjaśniającą) funkcja nauki, służące do uzyskiwania nowych informacji;