P3111177

106 Rozdział lll

Przeciwieństwo nie pozostaje w niezłomnej opozycji aiu nie jest po prostu ignorowane, lecz staje się motorem procesów wzrostu i szerzenia się racjonalności.

Dopiero to stanowi o dynamice epoki nowożytne. Dynamikę tę zapoczątkowało pojęcie zasadniczo permanentnej racjonalizacji, napędzają natomiast stawia nie pytań. Właśnie na mocy tych pytań w epoce nowożytnej postęp dokonuje się nie tylko w sensie ilościowego rozszerzenia, lecz również w sensie jakościowej modyfikacji i wzrostu. W pewnej mierze wszystkie te opozycje można uznać za strategie samorozwoju epoki nowożytnej¹. Dzięki nim epoka nowożytna staje się nowożytną moderną, czyli epoką dynamiczną, rozwijającą się dzięki samokrytyce. Epoka nowożytna rozwija się przez wzajemne oddziaływanie wyzwań i odpowiedzi. Dlatego mogę zapewnić, że opozycje nie rozsadzają podstawowego wzorca epoki nowożytnej. Raczej go dynamizują, konkretyzują i wzmacniają.

Spostrzeżenie, że nurty przeciwne nowoczesności są jednak jej dziećmi, potwierdza się nawet tam, gdzie ich wzmacniający udział może być wątpliwy. Są bowiem absolutnie nowożytne w formie. Wszystkie reprodukują typowe dla nowoczesności cechy nowego początku, rady-kalności, wyłączności i uniwersalności.

Można to dostrzec od razu u Vico i Rousseau. Na uka i kultura nie mogą już posuwać się dotychczasową drogą, muszą zacząć zupełnie od nowa i obrać całkiem inny kierunek. Tylko to może je uratować, dotychczasowa droga prowadzi do zguby. Odnowiciele nigdy nie uznają, że to, co propagują, może być tyłka jedną z wielu możliwych dróg, dla nich musi być zawsze jedyną słuszną drogą².

Nawet tam, gdzie Język 1 gesty napomnienia są bardziej powściągliwe, z bliska widać, że nadal obstaje się przy wyłączności. Szkicując ideał państwa estetycznego, Schiller kończy stwierdzeniem, że państwo to .w rzeczywistości (...] znaleźć [...] można Jedynie w kilku wybranych kręgach ludzi”³. Schiller nie podziela zatem nowoczesnego patosu realności Rewolucji Francuskiej. Państwo estetyczne ma jednak pozostać tym ideałem dla całej ludzkości. „Jako potrzeba — mówi — istnieje ono w każdej duszy subtelnej”⁴. A każda dusza, dodajmy, powinna być subtelna. Wymóg wyłączności i uniwersalności może być przesunięty ze sfery realnej do idealnej. Dzieje się tak jednak tylko po to, by zachować go w warunkach rezygnacji. Zostaje więc przesunięty, ale nie zaniechany ani nie ograniczony. Dotyczy to również odwrotnej strony epoki nowożytnej — np. Sade’a⁵ — oraz prób jej przekroczenia — np. romantyzmu. Dotyczy to również przede wszystkim innych społeczno-reformatorskich pomysłów epoki nowożytnej, które nie wywodzą się, jak Schillera i te ostatnie, z estetyki i nie wierzą w cykliczność, lecz jak projekt marksowski argumentują ekonomicznie 1 zmierzają do światowej rewolucji. Dla tych myślicieli epoki nowożyt-

1

** Przedstawi! to na różnych przykładach Dieter Heinrich.

2

Zbieżności pomiędzy ruchami opozycyjnymi a głównym nurtt® epoki nowożytnej sięgają zresztą aż do szczegółów u ościowych. K* pierw oponenci proklamują treści przeciwne (oczywiście już w flf mie typowo nowożytnej), potem jednak wypełniają je często wiośl cym) treściami głównego nurtu. Podstawowa formuła Vtco fpman factum" oddaje podstawowe stanowisko epoki nowo£ytZM0 ^

3

wyraźnie jak żadna inna dotychczas. Duch Rousseau przygotowuje charakterystyczną dla epoki nowożytnej rewolucję polityczną w me mniejszym stopniu niż Descartes wprowadził rewolucję naukową. ,Sa pensee poUUąue constttue bien par auance ie cadre conceptueł de ce ąuisera lejacobinisme et 1e langage rśuolutionnaire    Roussetwn'est

en rien, *responsable* de la Reuolution Jranęaise. mais U est irai qu'U a construit sans le sauoir les materkuuc cidturels de la amscienae et de la pratiąue revolutiprmaires * (Franęois Furet, Penser la Rśvo&it&t% franęaise. Paris 1978. s. 51).

4

   Friedrich Schiller. Listy o estetycznym uycbouaniu rAmwłn i inne rozprawy, list 27. przełożyh Irena Kromka i Jerzy Ptoa piuk. wstępem opatrzył Jerzy Prokopiuk. Czytelnik. Warszawa. 1972. s. 170.

³⁸ Tamże.

5

   Gdzie wyszystko ma być odwrotnie, tam niezmiennie poaoatąje - i to jest sygnał ~ nieubłagany charakter nakazu W utopi Sadc a wolność seksualna staje się obowiązkiem. Karana ma być teras pro deria i wstyd łiwość.