CCI20081203008

72

pozwala pobudzić wątpliwości i uruchomić badania kontrolne. Ważne są tu także szczególne predyspozycje edytora: jego intuicja, „słuch literacki", umiejętność wczucia się w klimat artystyczny i epoki, i twórczości autora, i samego dzieła. W tej fazie krytyki tekstu bardzo pomocne bywa kolacjonowanie (czyli szczegółowe porównywanie, sczytywanie) przekazów: wśród ujawnionych różnic znajdą się zarówno odmiany tekstu, jak i błędy. Oczywiście, nie wszystkie: błędy niekiedy są kopiowane wraz z kolejnymi przekazami, na przykład następnymi wydaniami utworu. Niestety, nie ma uniwersalnych narzędzi sprawdzających brzmienie tekstu. Miejsca wątpliwe konfrontuje się ze słownikami językowymi (jeśli podejrzenia budzi brzmienie, forma fleksyjna, znaczenie lub inne cechy językowe wyrazu), z encyklopediami ogólnymi i specjalnymi (w celu sprawdzenia nazw własnych i wszelkich realiów), wreszcie z różnego rodzaju wydawnictwami informacyjnymi. Bardzo często ujawnienie wątpliwości zmusza do przeprowadzenia żmudnych poszukiwał) i badań, nie zawsze kończących się pomyślnie. Wszystkie opisane tu działania zmierzają do ustalenia tekstu zgodnego z „zamierzeniami twórczymi” autora, a więc - powtórzmy - do oczyszczenia go zarówno z wszelkich ingerencji obcych, jak i z niezamierzonych uchybień autorskich, do uzyskania tekstu niejako w jego „czystej" postaci, w której może się on stać przedmiotem dalszych badań tekstologicznych. Jest jednak i drugi cel tych operacji: rozróżnienie między tekstem zgodnym a niezgodnym z intencją twórczą autora pozwala orzec, która z form obocznych jest błędem, a która odmianą tekstu²⁰. Jest to bardzo ważne również dla konstruowania rejestru odmian.

Krytyka tekstu ma za zadanie wykrycie i usunięcie jego skażeń i innych zniekształceń, a więc:

1.    Eliminację wszelkich omyłek. (Autorskie błędy merytoryczne nie są błędami tekstowymi, te więc winny w tekście pozostać. O nich niżej).

2.    Usunięcie nieautorskich dopisków i skrótów.

3.    Kontrolę integralności (kompletności) tekstu.

Krytyce tekstu podlegać winny wszystkie przekazy edytorsko ważne (to znaczy uwzględniane przez edytora w kształtowaniu edycji), gdyż

73

a) lekcje oboczne potraktowane jako warianty muszą również podawać tekst poprawny (wariant jest koncepcją autorską, wyraża inne zamierzenie twórcze autora niż przyjęte w tekście głównym), b) w procesie krytyki tekstu może ulec zmianie wstępnie ustalona kolejność chronologiczna przekazów lub kwalifikacja stopnia ich autentyczności. Co za tym idzie - może zmienić się podstawa druku, może też wyłonić się inny obraz kształtowania się tekstu; może wreszcie ulec eliminacji przekaz, którego autentyczność zostanie obalona.

Wykryte błędy winny być, oczywiście, poprawione. Nie wszystkie jednak: autorskie błędy merytoryczne, świadczące o stanic wiedzy pisarza, pozostają w tekście nietknięte; w razie potrzeby edytor może prostować je lub komentować w przypisach. Bez zmiany winno pozostać wszystko to, co może wskazywać na językowe przyzwyczajenia autora, w tym również na sposoby jego wymowy. Granica między tym, co ważne z’tego

Nie zawsze wiadomo, czy autor przytaczając błędną datę liiktu historycznego, daje świadectwo swojej niewiedzy, czy popełnia lapsus calami, omyłkę pióra. Jeśli Lechoń w swym Dzienniku dwukrotnie podaje datę tzw. aktu dwóch cesarzy - ogłoszenia „niepodległości" Królestwa Polskiego- uroczystości, w której osobiście uczestniczył, jako dzień 5 listopada 1917 roku (w istocie było to w roku 1916)-to trudno traktować to | inaczej, jak nieuwagę. Podobnie dzieje się w tym samym dziele z datą | śmierci Mickiewicza, która jest przez Lechonia zapisana jako rok 1955 ] (zamiast 1855), notatka bowiem pochodzi z roku 1955 i znany nam | wszystkim mechanizm przyzwyczajenia ten rok poecie podsunął. W obu | tych wypadkach edytor jest uprawniony do wprowadzenia poprawki do j tekstu - choć jest już kwestią dyskusyjną (a także zależną od typu edy-| cji), czy musi być ona obowiązkowo skomentowana.

1 Różnice stopnia pewności w rozpoznaniu błędu i wprowadzeniu korekty powołały w tradycji edytorskiej dwa typy poprawek. Pierwszy IZ nich, zwany emendacją (z łac. emendatio - poprawka) jest oparty na dokumentacji tekstowej lub pozatekstowej, nie podlegającej zakwestio-| iłowaniu. Są to, innymi słowy, poprawki pewne. Drugi, zwany koniektu-rą (łac.: conieclura - domysł) - to poprawka hipotetyczna. Tam miano-|    wicie, gdzie pojawia się oczywiste skażenie tekstu - na przykład wyraź

ne zakłócenie sensu lub niezrozumialość jego fragmentu, ii nie ma dosta-W tocznych podstaw do wprowadzenia cmendacji, edytor ma obowiązek