DSC01405

FASADA KOŚCIOŁA ŚW. FRANCISZKA W LIMIE, K72, Peru

W XVII w. katolicyzm rozszerzył się na tereny kolonizowanej Ameryki Południowej, gdzie Hiszpanie i Portugalczycy przeszczepili styl barokowy. Przepych wielu tamtejszych kościołów był znakiem tryumfującego katolicyzmu; architektura i retoryka miały na celu olśnić Indian i przekonać ich do nowej wiary.

j DZIAŁ Z | BAROK

uwagę na ograniczenia swobody kultu stosowane zwłaszcza wobec katolików. Fakt ten był stale wykorzystywany w Polsce przez propagandę katolicką [...]. Morał z tego, zdaniem polemistów' kontrreformacyjnych, nasuwał się jasny; skoro protestanci wszędzie, gdzie są u władzy, uciskają katolików, d mogą im się odpłacać tym samym. Używano również i drugiego argumentu; proto-lerancyjne² wystąpienia polskich kalwinistów czy socynian³ traktowano bowiem jako czysto koniunkturalne, spowodowane faktem, iż są oni mniejszością wyznaniową. [...]

[3]    W miarę zmniejszania się liczby zwolenników reformaci, pogorszyła się ich sytuacją w miastach (pogromy wyznaniowe). Odsuwana od urzędów i nadań (celowa polityka Zygmunta 111 Wazy) szlachta różnowiercza doszła do przekonania, że osadzenie na tronie polskim króla szwedzkiego lub księcia Siedmiogrodu przyniosłoby radykalny zwrot w położeniu dysydentów⁴. To zaś dawało poważny atut do ręki propagandzie katolickiej, przedstawiającej różnowierców jako wrogie Polsce stronnictwo polityczne i rodzaj ówczesnej V kolumny⁵. [...].

[4]    W propagandzie antyprotestanckiej pojawił się nowy, w porównaniu z poprzednim stuleciem, ton; o ile dawniej zarzucano różnowiercom skłonności anarchistyczne⁶, dążność do obalenia ustroju i podkopania legalnej władzy czy wreszcie szerzenie masowej demoralizacji, to obecnie

tPokm&i-tu: pisarze, mówcy biorącyudział w sporach.

2    ftotolerancyjne- opowiadające się za tolerancją religijną.

3    Socyrór*-bracia polscy, czyłi arianie (w XVII w).

ą Dysydenci - dawniej: róźncwiercy, odstępcy od powszechnie obowiązującego wyznania.

5    V kokimna - tu: ukryty, wewnętrzny wróg; określenie to jest związane z sytuacją z czasów hiszpańskiej wojny domowej (1936-1939): kiedy cztery kolumny wji generała Francisco Franco (czytaj: franssko ftanko) maszerowały na Madryt, jego zwolennicy (.piąta kolumna*) osłabiali miasto działalnością dywersyjną.

6    Anarchistyczne - tu: antypaństwowe.

doszedł do tego zarzut zdrady politycznej. Podczas procesów sądowych wytaczanych duchownym I socyniańskim czy kalwińskim dość często zarzucano im, jakoby mieli się modlić w swoich ko- I I połach za sukcesy militarne Gustawa Adolfa czy siedmiogrodzkiego księda Bethlena Gabora.' k] Nie bez znaczenia [...] była tu geopolityczna sytuacja Rzeczypospolitej. Jeśli bowiem spojrzy- ; my na mapę Europy z połowy XVII w., przekonamy się, że Polskę niemal zewsząd otaczały ; państwa, w których wyznaniem panującym nie był katolicyzm. Polska graniczyła bowiem od północy z laterańskimi Prusami Książęcymi oraz Szwecją, od zachodu z protestancką Bran- i denburgią (pozostającą również we władaniu Prus Książęcych), od wschodu z prawosławną Rosją (Moskwą), od południa wreszcie z kalwińskim Siedmiogrodem i prawosławną Wołosz- i czyzną. Oba te księstwa stanowiły zresztą lenna muzułmańskiej Turcji W tym niekatolickim sąsiedztwie istniała luka w postaci Austrii, z którą Rzeczpospolita szlachecka graniczyła na południowym zachodzie.

[6]    Tak się jednak w ciągu XVII stulecia złożyło, że Polska nigdy nie walczyła z katolicką monarchią habsburską, a wręcz przeciwnie, oba państwa przychodziły sobie nawzajem z pomocą [...]. Stale natomiast prowadziła wojny ze wszystkimi innymi sąsiadami. W pierwszej połowie XVII stulecia walczono więc kolejno ze Szwecją, Rosją i Turqą. Stąd też osiadłych na ziemiach pogranicznych różnowierców dągle podejrzewano o sprzyjanie sukcesom obcego oręża. [...]

[7]    Wystarczy zajrzeć do dowolnego zbioru kazań czy publicystyki politycznej (w XVI I-wiecznej j Rzeczypospolitej], aby się przekonać, że upowszechniały one wizję twierdzy otoczonej zewsząd ■ przez nieprzyjaciół. Doświadczenie historyczne wszystkich epok uczy zaś nas, że ideologia j okrążenia rodzi zawsze nacjonalizm, połączony z krańcową nieufnością wobec obcych [...].

[8]    Również i w Polsce ksenofobia, występująca sporadycznie już w drugiej połowie XVI w., dopiero po wojnach kozackich i szwedzkich (1648-1660) stała się zjawiskiem masowym. Dopóki walki z sąsiadami toczyły się na peryferiach olbrzymiej Rzeczypospolitej, dopóty też heretyk mógł być przedstawiany w roli wroga zewnętrznego. Do połowy XVII stulecia o agresywnych wystąpieniach ze strony różnowierców (poza oczywiście Prusami Królewskimi) słyszano przeważnie tylko w kościele. Jedynie d przedstawiacie warstw plebejskich, którzy towarzyszyli swym panom w podróżach zagranicznych, mogli zetknąć się w Niderlandach, Niemczech czy Szwajcarii z faktami plądrowania kośdołów i prześladowaniami katolików. Polscy dysydenci stanowili mniejszość wyznaniową i z natury rzeczy nie byli w stanie zdobyć się na akty agresji

[9]    Pojawienie się w Rzeczypospolitej wojsk szwedzkich, a następnie siedmiogrodzkich musiało w istotny sposób poszerzyć wiedzę o złowrogiej działalności heretyków. Potop stanowi najdawniejsze wydarzenie historyczne utrwalone w pamięd ludu. [...] Szwedzki rajtar^{1 2} połączył w sobie typowy wizerunek heretyka i diabła (obcy strój, działanie na szkodę wiary, zajadłość w szkodzeniu ludziom). Jego pojawienie się w różnych częśdach Polski uwierzytelniło niejako obrazy przekazywane przez propagandę kontrreformacji.

[10]    W tej sytuacji propaganda katolicka starała się również i polskich dysydentów dopisać do grona obcych. W definicjach Polaka formułowanych w dobie renesansu wspominano tylko owspólnode wyznania. Dopiero w XVII w. kontrreformacja starała się upowszechnić przekonanie, że wyznanie stanowi, obok języka, istotne kryterium pozwalające na określenie tożsamości etnicznej. (...] Dysydent - zdaniem polemistów katolickich - wyłamuje się ze wspólnoty narodowej. [...] Hasło „Polak - katolikiem" odcinało różnowierców od narodu.

1

Gustawa Adolfiu Bethlena (czytaj: beflena) Gabora -mowa o wiatkach Szwecji i Siedmiogrodu, hóny w XVII * najeżdżali Polską.

2

1 fajt*- Jeździec wyposażony w pistolety i rapier (bwń o prostej obosiecznej tdindze); rajtaria (wstała XVI w