Jan Lewandowski, Miraż powszechnej szczęśliwości

LITERATURA PIĘKNA

Miraż

powszechnej szczęśliwości

Aldous Huxley

NOWY WSPANIAŁY ŚWIAT

(tł. z ang. Bogdan Baran) Wydawnictwo Literackie 1988, 270 s., 540 zł __

Po raz kolejny potwierdza się teza, że pisarze, zajmujący się fantastyką nie umieją przewidywać przyszłości. Aldous Hux-ley, tworząc w roku 1931 swoją niezbyt zachęcającą wizję świata XXVI wieku również nie przewidział przyszłości (chociaż nie możemy tego kategorycznie twierdzić dzisiaj, potrafiwszy dostrzec, że cywilizacja rozwija się inaczej, niż przedstawił to brytyjski pisarz). Wolno się spierać czy istotnie Huxley wierzył w swoją utopię czy też tylko pragnął przedstawić domimująoe jego zdaniem trendy cywilizacyjne i kulturowe zastanej rzeczywistości — czwartej dekady naszego stulecia. Już wtedy było głośno o możliwości sztucznego zapład-niania ludzi, o ewentualności genetycznej manipulacji na komórkach płodu. Powstawał też problem nadprodukcji, poszukiwania rynków zbytu przez kraje wysoko uprzemysłowione, kapitalistyczne.

Pisarz dostrzegł kuszącą perspektywę rozwiązania bolączek rozwijającej się w postępie geometrycznym cywilizacji drogą uwarunkowania jednostek ludzkich nie tylko przez wychowanie, ale przez zabiegi biochemiczne dokonywane na embrionie człowieka. Zaproponował model społeczeństwa podzielonego na kasty czy też klasy bez marksistowsko-engelsow-skiego klucza; podział wyniakać miał z odpowiedniego przystosowania sztucznie produkowanych ludzi do rozmaitych zadań w społeczeństwie: tylko ci, którzy opuszczali „butelki⁴⁴ (sztuczne macice) ze /nakiem „Alla⁴⁴ mieli zachować pełną inteligencję i rządzić światem (już zjednoczonym po 9 letniej wojnie). Niższe „klasy⁴⁴, poczynając od „Beta“ po „Epsilon⁴⁴, miały spędzić życie na posługach i produkowaniu wszelakich dóbr. Generalną zasadą, zapewniającą porządek społeczny powinna

byc powszechna szczęśliwość: członek najniższej klasy (kasty) miał doznawać poczucia szczęścia przez ograniczenie swych pragnień, przez spowodowane zabiegiem genetycznym zawężenie kręgu potrzeb.

W rzeczy samej —- abstrahując od moralnego punktu widzenia chrześcijan czy wyznawców innych rcligii — proponowana przez Huxlcya recepta na szczęśliwość ludzkości nic była pozbawiona sensu. Wyobraźmy sobie, że zostaliśmy jeszcze w życiu płodowym tak zaprogramowani, że nic podobają się nam duże i małe fiaty (nie mówiąc o mercedesach), posiadanie własnego, przestronnego mieszkania napawa nas wstrętem, a „wykwintne⁴¹ potrawy np. szynkę i kabanosy uważamy za niestrawne pożywienie. Lubimy natomiast tłok w autobusach, zimne kaloryfery i tępe żyletki... Byłoby łatwiej żyć w ciężkich czasach? Rzecz nie warta dyskusji. Jedyne, o czym można przy takim założeniu dyskutować, to pytanie kto ma ustanawiać program dla kast hodowanych w probówkach i jakim prawem? Ale to sprawa drugorzędna wobec powszechności szczęścia panującego na świecie. Z punktu widzenia filozofii szczęście jest względne, zależy od zaspokojenia konkretnych potrzeb, więc wizja Huxleya nie powinna przerażać; książka wydana po raz pierwszy w Polsce w roku 1932 mogłaby zostać zaliczona do niegroźnych fantazji, określanych dzisiaj mianem social ficiion.

Niestety, Huxley poruszył w swym dziele problemy polityczne a przede wszystkim problem władzy nad światem. Powiadam: niestety, gdyż Nowy wspaniały świat przestał być jeno fantazją społeczną a stał się swoistym wyzwaniem, rzuconym totalitarnym ustrojom. Książka ujrzała światło dzienne na krótko przed dojściem Hitlera do władzy, na rok przed wcielaniem w życie zasad rasistowskich, pokrewnych zasadom kastowości. Powiadają niekiedy, że to dr Józef Goebbels, geniusz hitlerowskiej propagandy, uknuł sentencję: „Kłamstwo powtarzane tysiąckrotnie staje się prawdą*. Otóż znajdziemy pierwowzór tej sentencji na str. 52 obecnego wydania książki Hux-leya: „Sześćdziesiąt dwa tysiące czterysta piYwt drżeń przeradza się w jedną prawdę*.

Aldous Huxlcy nie przewidział trafnie wizji świata na kilka wieków wprzód, lecz nieoczekiwanie fragmenty jego proroctwa spełniły się po dziesięciu latach pod rządami Hitlera: ze szczątków ludzkich w krematoriach Huxleya odzyskiwano cenne surowce, przede wszystkim fosfor, natomiast w laboratoriach obozów koncentracyjnych robiono z ludzkiego tłuszczu mydło.

Najgorze jednak dla książki w sensie jej obecności w Polsce po roku 1945 okazało się odrzucanie przez autora „urawniłow-ki“, wskazywanie, jak pod pozorem dawania szczęścia powszechnego kwitną dyktatorskie ambicje władców ułomnie szczęśliwego świata, w pewnym sensie wykpiwa-nie twórców teorii równości społecznej: Marksa i Engelsa, Trockiego, Bakunina... Nazwiska bohaterów nie są dobrane przypadkowo, noszą oni wspomniane wyżej nazwiska czy imiona. Pierwszoplanowa postać kobieca — zresztą nie potraktowana przez pisarza najgorzej — ma na imię Lenin. Myślę, że tylko te drobiazgi zadecydowały o wyeliminowaniu powieści Hux-leya z serii wznawianych fantazji pisarskich w Polsce Ludowej. Dystopia Hux-leya nie została skierowana przeciw stalinizmowi ani nawet przeciw hitleryzmowi — jeżeli już spojrzeć na to w kategoriach ściśle politycznych — najbardziej godziła w system kapitalistyczny. U nas przywykło się jednak dmuchać na zimne a każdy choćby odrobinę „podejrzany⁴⁴ utwór pisarski odsuwano w niepamięć.

Wydany nareszcie Nowy wspaniały świat może być traktowany przez polskiego czytelnika jako odświeżona ciekawostka z morałem społecznym, nie powinien być jednak w żadnej mierze uzawany za obrachunek z okresem terroru politycznego. Tylko bardzo ogólnikowa refleksja na temat uszczęśliwiania ludzkości „na siłę“ mogłaby wzbudzać takie reminiscencje, lecz dzisiaj nie ma to praktycznego znaczenia: władcom wietrzeją z głów rojenia o panowaniu nad światem.

Jan Lewandowski

ŚWIAT KSIĄŻKI 9