n (35)

ROZDZIAŁ V

DWIE NOWE INSTYTUCJE

A las, how should you govern any kingdom, That krtow not how to use ambassadorsl (Shakespcarc, King Henry VI)

STAŁE POSELSTWA — GENEZA I ANTECEDENSY

Co w organizacji stosunków dyplomatycznych najbardziej różni omawiany okres J od starożytności i średniowiecza razem wziętych, to powstanie i stopniowe rozpowszechnienie się poselstw stałych.

Zrodziła je nieodzowna potrzeba nowego typu stosunków międzynarodowych¹. Rozwiał się ideał jednolitej społeczności chrześcijańskiego średniowiecza, której mieli przewodzić papież i cesarz. Formują się większe czy mniejsze, ale suwerenne państwa, nie uznające'czynnika Nadrzędnego. Że jest ich wiele, cały system europejski opiera się na zasadzie równowagi, a zachować ją może tylko gra krzyżujących się aliansów. Trzeba zatem utrzymywać ciągły kontakt z partnerem, ale nie zaniedbywać stosunków i z przeciwnikiem; przy zmianie koniunktury może dojść między nimi do zamiany ról. Trzeba więc obsenvować wszystkich i wszystko, wiedzieć, co się dzieje u innych, a ich z kolei informować o własnych zamierzeniach. Wymaga to bieżącego kontaktu popfżćz pośredników dobrze obznajómionych z obu stronami, a zarazem każdej _ chwili gotowych do negocjacji. |

Taka wydaje się motywacja, a zatem i geneza stałych poselstw. Szukanie tej genezy głównie w rozwoju handlu międzynarodowego² znajduje w faktach częściowe tylko uzasadnienieTTRóżwój ten łączy się z genezą instytucji konsulów³, różnej funkcjami od poselstw, opartej na innych rozwiązaniach organizacyjnych, rodzącej inne

normy prawne. Powstała w średniowiecznej praktyce miast, zwłaszcza włoskich, czuwała ona nad handlem i nawigacją oraz zarządzała koloniami kupieckimi za granicą, reprezentując wyłącznie mieszczaństwo, co w ówczesnym rozwarstwieniu stanowym różniło ją zasadniczo od instytucji poselstw.

Niektóre instytucje średniowieczne z perspektywy historycznej mogą się wydać prekursorkami stałych poselstw, charakterem i zakresem działania różniły się jednak od nich, a zresztą miały zwykle byt efemeryczny. Od upadku cesarstwa zachodniego^ aż do utrwalenia się schizmy wschodniej utrzymywał papież przy cesarzu bizantyńskim łączników, zwanych apokryzjariuszami. W późniejszym średniowieczu przebywali w Rzymie prokuratorzy niektórych władców świeckich, a do tych jeździli na czas dłuższy papiescy kolektorzy. Ale instytucje te miały charakter raczej prawno-kościelny niż dyplomatyczny, tj. zakładający reprezentację przede wszystkim polityczną⁴. Ta była natomiast funkcją stałego przedstawicielstwa bizantyńskiego przy -sułtanie, które jednak nie utrzymało się długo⁵^fW drugiej połowie XIII w. na podstawie porozumienia z cesarzem Michałem VIII Wenecja na potrzeby swojej ko-lonii kupieckiej w Konstantynopolu utworzyła instytucję bajulatu, a Turcy po zdobyciu Konstantynopola pozwolili ją utrzymać ze względu na korzyści handlowe, jakie dawało im pośrednictwo Wenecji.JBailo wysyłany był na czas z góry ustalony: dwa, później trzy lata⁶. Bajulat był najwyżej ukonstytuowaną formą konsulatu tzw. jurysdykcyjnego, który w stosunkach między państwami chrześcijańskimi a Wschodem, zwłaszcza 'muzułmańskim, miał znajdować zastosowanie jeszcze przez kilka stuleci. Ani pod względem organizacyjnym, ani pod względem rodzaju swoich zadań bajulat nie był natomiast wzorem dla stałych placówek dyplomatycznych.

ITALIA PROWADZI

Placówki takie, jakie z czasem będą nazwane dyplomatycznymi, w założeniu . stałe, pojawiają się we Włoszech pod koniec średniowiecza⁷. Dokładna data narodzin pierwszej z nich nie jest bezspornie ustalona. Nie była to zapewne innowacja'^ nagła .Raczej misje, pomyślane jako doraźne, przeciągały swój pobyt w kraju, do którego zostały wysłane. Mógł na to wpłynąć stan zdrowia posła lub napotkane trudności komunikacyjne — podróż bywała wtedy długa i niebezpieczna⁸. Naj-częśoiej jedjiakjjhciano dokończyć trudnych negocjacji lub odczekać nowych in-strukcji. I tak misja mogła się przedłużać, sprawiając wrażenie stałej, choć nie była taka w zamierzeniu⁹.

1

   Por. wyżej II, 6 n., a także np.: Istorija diplomatii, I, 198; Trojanowski, 9; Maresca, 13.

2

   Tak Hubert PNE, 15-16 i ZR, 40. Teza ta sprawdza się na przykładzie Wenecji, ale ta stanowiła casus specialis. W związku z Wenecją tylko omawia tę stronę zagadnienia Maresca, 12, a Istorija diplomatii, I, 197, podkreśla wprawdzie rolę handlu w dyplomacji, ale nic wiąże z nim genezy stałych poselstw.

3

   Zob. np. Istorija diplomatii, 1,198 n.; Ganshof, 144 n. i 296 n.; Libera, 13; Makowski, 102 n.; Bljszczcnko i Durdieniewski, 216.

4

Zob. np. Weckmann, 2 n.; Garda Arias DDGV, 289 n.; Chevaillcr—Gcnin, passim. _t

5

³ Ganshof, 274, stwierdza nieprzerwaną jego działalność tylko w latach 1413-1421.

6

   Nys DAP, 58 n.

7

   Zob. np. Maulde, 306 n.; HiU, n, 153; Ganshof, 271 n.; Maresca, 11 n.

8

   Ganshof, 127, podaje przykłady misyj, w których np. podróż z Lotaryngii do płd. Hiszpanii trwała 10 tygodni, a z Ankony do Konstantynopola 3 miesiące.

9

   Zob. Maulde, 310 n.; Blaga, 17; Ganshof, 271 n.