Obraz52

naści”, w dobie gwałtownego postępu nauki i techniki, w okresie stawania się 1 nowej cywilizacji.

System kształcenia

Szkolnictwo i panujące w nim systemy kształcenia od dawna poddaje się 1 krytyce, szczególnie jednak ostra jest ta krytyka pod koniec XX wieku, w obli- | czu nadchodzącego nowego tysiąclecia. W głównym stopniu dotyczy ona zwię- j kszania się dystansu między szybko, pod wpływem postępu naukowo-technicz- 1 nego zmieniającym się życiem społecznym a stosunkowo małymi zmianami w systemach kształcenia, na skutek czego starorzymskie hasło non vitae sed scholae discimus nabiera coraz większej ostrości. Jest to krytyka uzasadniona, lecz wykazująca dość wiele bezradności. Na przykład czołowy jej przedstawiciel na Zachodzie, Ivan Illich (1970), odrzucając szkołę i jej system edukacyjny nie potrafił na to miejsce zaproponować niczego rozsądniejszego. A tymczasem właśnie poszukiwanie nowego systemu kształcenia, dostatecznie zharmonizowanego z szybko zmieniającymi się warunkami życia społecznego i dostatecznie dynamicznego, jest sprawą najważniejszą. Zastanówmy się więc nad tym, czym jest system kształcenia, zwany też systemem nauczania lub systemem dydaktyczno-wychowawczym, i jakie są możliwości nie tylko jego dostosowania do warunków współczesnych, lecz przede wszystkim do wybiegania w przyszłość, do kształcenia dla przyszłości.

System (układ) jest uporządkowanym zbiorem elementów oraz związków i zależności między nimi, tworzących jakąś całość, która służy założonym celom. Działanie systemu jest więc działaniem wszystkich jego elementów i powiązań między nimi, podporządkowanym właściwemu mu celowi. Jest ważne, aby o tym pamiętać, gdy mamy na myśli system kształcenia, który należy do grupy systemów działających (dynamicznych), zwykle bowiem jego optymalizację rozumie się jako usprawnianie działalności samych nauczycieli, a więc jednego tylko składnika, z pominięciem wszystkich innych. Tymczasem najważniejsze składniki systemu kształcenia to:

-    nauczyciele, ich kompetencje, metody pracy i zaangażowanie,

—    uczniowie, ich potrzeby, motywacje i metody pracy,

-    treść kształcenia, jej dobór i układ oraz sposoby sprawdzania osiąganych wyników,

—    środowisko kształcenia, a więc środki kształcenia i jego społeczno-materialne warunki.

Wyolbrzymianie znaczenia jednego z czterech głównych składników systemu dydaktycznego nie musi dotyczyć tylko nauczycieli. W niektórych krajach zachodnich taką wyjątkową rangę nadaje się treści kształcenia, a technolodzy dydaktyczni za główny element systemu uważają środki dydaktyczne. Tymczasem dopiero harmonijne łączenie się wszystkich elementów tworzy system, zapewnia jego optymalne funkcjonowanie i twórcze samodoskonalenie. Mając na uwadze lak rozumiany system, nic należy bynajmniej osłabiać znacze-

nia nauczyciela i metod jego pracy. Chodzi jednakże o dość zasadnicza zmianę jego działalności w procesie kształcenia i o taką zmianę owych metod, jaka może spowodować właśnie wzmocnienie pozycji i roli trzech pozostałych składników¹.

Działanie systemu podporządkowane jest celowi. Cele kształcenia są to świadomie założone skutki, jakie społeczeństwo pragnie osiągnąć przez funkcjonowanie systemu kształcenia, zależą one zatem od charakteru społeczeństwa, od poziomu jego kultury i od poziomu całego systemu oświaty i wychowania w danym kraju. Różne mogą być wartości naczelne uznawane przez społeczeństwo. W społeczeństwach zantagonizowanych występują różnice w systemach wartości reprezentowanych przez warstwę rządzącą i przez poszczególne warstwy lub klasy społeczne, co znajduje swój wyraz w rozbieżności celów i programów edukacji. Znacznie pomyślniejsza jest pod tym względem sytuacja w społeczeństwach nieantagonistycznych. Za nadrzędne wartości wszystkich systemów społeczno-politycznych należy przyjąć dobro każdego człowieka (choć niezwykle trudno jest zapewnić każdemu właściwy „przydział" tego dobra), jego szczęście i wszechstronny rozwój oraz dobro całego społeczeństwa, jego harmonijny rozwój polityczny, ekonomiczny i kulturalny. Na te przede wszystkim wartości powinno się ukierunkowywać cele kształcenia.

Przez system kształcenia będziemy rozumieć zatem ukierunkowany przez społecznie wyznaczone cele, dynamicznie działający zespół elementów, obejmujący nauczycieli, uczniów, treść kształcenia i społeczno-materialne środowisko oraz wzajemne związki między tymi elementami. Tak rozumiany system nie może mieć charakteru zamkniętego, gdyż pod wpływem przemian społecznych oraz postępu w badaniach naukowych i w pracach doświadczalnych ulega zmianom, doskonali się i unowocześnia. Jeśli wszakże nie ma charakteru otwartego, jeśli zasklepia się w swoich celach, treściach, metodach i formach, wówczas nieuniknione się staje jego uwstecznienie, jego oderwanie się od życia (R.H. Davis et al. 1983).

W szkole system kształcenia nie ma prawa wyłączności. Funkcjonuje wraz z systemem wychowania, w założeniu w integralnej, harmonijnej z nim łączności i współdziałaniu. Brak tego drugiego systemu lub brak współdziałania wpływa na osłabienie i dydaktycznej, i wychowawczej pracy szkoły.

System wychowania integruje w sobie ogół czynników w danej insty-tucji wychowawczej, oddziałujących na proces wychowania. H. Muszyński, mówiąc o systemie wychowania, ma na myśli „sposób zorganizowanego funkcjonowania jakiejś utworzonej dla założonych celów wychowawczych społecznej struktury, która stanowiąc pewną całość, złożona jest z elementów działających w sposób zintegrowany" (1976, s. 355). Według St. Kunowskiego, ..system

63

1

O łych kwestiach szerzej pis/-'i znani autorzy amerykańscy: R M Cagnc. L J. Bnggt i W. W. Wńgcr w pracy: '/osady projektowania dydaktycznego. Warszawa 1992. WSiP. jak rńwrucr R H Davis. T A La wrotce i S.L. Yclon w pracy: Konstruowanie w temn kształcenia. Wirum 1983; PWN.