Obraz68

dociekania”. Jeśli ras u domu pozostawimy ucznia własnym siłom - będzie bezradny;

4) fakt. iż niektóry m uczniom gromadne myślenie utrudnia znów pracę . na większy wysiłek indywidualny zdobywają się natomiast w spokoju i samotności⁵.

Przyczyny te. kojarzące się głównie z różnego rodzaju zakłóceniami aktywności umysłowej na lekcji z powodu czy to nadmiaru emocji, czy jakoby paraliżu* jącego wphwu grupy, lub nie dostosowanego do możliwości jednostki tempa pracy , rzeczywiście występują w szkole; postawić wszakże trzeba pytanie, czy gdyby je usunąć, co jest przecież możliwe, podręcznik stałby się niepotrzebny?

Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba uświadomić sobie zależność podręcznika od systemu dydaktycznego, od szczebla szkoły i od przedmiotu nauczania. Między innymi traktuje o tym praca Wojciecha Kojsa Uwarunkowania dydaktycznych funkcji podręcznika (19751. Wiadomo, że były i są takie systemy dy daktyczne, gdzie podręcznik jest na wszystkich szczeblach podstawo-wym narzędziem pracy nauczy cieli i uczniów, są również takie, gdzie stosowany jest okolicznościowa ale są i takie, gdzie nie tylko jest niepotrzebny, jak np. w różnych kierunkach nowego wychowania, lecz wręcz zwalczany jako największe zło. np. w systemie Freineta.

Frcinrt uważał, że wpływ na osobowość dziecka może mieć tylko wiedza żywa. bezpośrednio przezeń zdobywana i na gorąco przeżywana, inspiruje ona bowiem bezpośrednio myślenie i działanie, natomiast wiedza książkowa, oderwana od życia, mechanicznie wtłaczana do głów, bez jakichkolwiek przejawów zainteresowania ze strony dzieci, raczej ogranicza ich rozwój niż mu sprzyja. Zresztą Freinet nie cenił nawet wiedzy „poglądowej", jaką mogą zdobyć dzieci na przykład na lekcji z wypchaną kurą. Przecież, jak pisał, „dziecko widzi najpierw żywą kurę i właśnie na przykładzie żywego poruszającego się ptaka powinno poznać kolejne jego charakterystyczne cechy.

I tylko takie poznanie może być skuteczne" (1976. s. 167). A więc zamiast ilustracji w książce, a nawet zamiast wypchanego okazu. Freinet proponował inny środek dydaktyczny, jakim jest w tyra przypadku zwierzę domowe, obserwowane w jego naturalnym otoczeniu. Obok tego stosował wiele innych środków. jak bogate wyposażenie licznych pracowni, sad. ogród, gospodarstwo hodowlane, przyroda otoczenia, swobodny tekst, drukarenka szkolna, listy i ich szeroka wymiana, fiszki. taśmy dydaktyczne i gazetka szkolna. Wszystko to zastępowało podręczniki.

Jednocześnie wiadomo, że nawet systemy aprobujące podręcznik w szkołach średnich i wyższych, w nauczaniu początkowym posługują się nim mniej intensywnie, a niekiedy nawet zastępują go różnymi materiałami. Tymczasem w Polsce w klasach początkowych, pracujących według założeń reformy z 1973 roku. wystąpiło swoiste nadużywanie podręczników. Dla klasy I w latach 1979-1981 drukowano łącznie 13 podręczników dla uczniów i nauczycieli, a wraz z ich wariantami aż dwadzieścia, w tym nawet podręczniki do takich przedmiotów. jak praca-technika i kultura Fizyczna. Podobna sytuacja wystąpiła w klasie drugiej i trzeciej.

Współczesny system kształcenia szkolnego trudno byłoby jednakże sobie wyobrazić bez podręczników. Czy to z powodu niewiary w kompetencje nauczycieli, czy z innych powodów doszło w nim do swoistej fety szy zacji podręcznika. Ale i podręczniki spełniają w tym systemie rolę nie byle jaką.

3 R. Ingarden O mli podręcznika w nauczaniu w szkole średniej. ..Muzeum" 1939. resr 2.

$4bowiem nie tylko, jak pisał Ingarden, uzupełnieniem ..żywego nauczania", lecz dctfć często to nauczanie zastępują. W tych warunkach każda .Jekcja" w podręczniku staje się prototypem „żywej” lekcji.

Przykład jednej z takich ..lekcji*' z podręcznika fizyki dla klasy VI szkoły podstawowej podaje * swoim Systemie nauczania (1964. s. 98) K. Lech. Podkreśla, że w opisie kałdego z kolejnych ćwiczeń wszystko jest przedstawione w gotowej postaci: co uczeń \\ idzi. jakie zależności występują między obserwowanymi zjawiskami, jakie uogólnienia i wnioski wynikają z tych obserwacji, jak (•ranią kreślenia prawidłowości i praw przyrody, które wystąpiły w tych doświadczeniach Tak spreparowany podręcznika skutecznie zapobiega wszelkiej aktywności mySowcj ucznia, apeluje co najwyżej, i to całkiem nieskutecznie, do pamięci. Tak więc fetyszyzacja podręcznika prowadzi *>całkowitego wypaczenia jego funkcji: podręcznik zaczyna zastępować i wypierać nauczyciela. Czyni to jednak z wyraźną szkodą dla wykształcenia ogólnego: proces wszechstronnego, tj. rzeczowego i podmiotowego kształcenia zmienia się tu bowiem w proces pamięciowego, a więc całkowicie jednostronnego, wyuczania się gotowy ch formułek.

Nie można oczywiście twierdzić, że podobny charakter mają wszystkie podręczniki tego przedmiotu czy innych, w każdym razie niebezpieczeństwo fetyszyzaeji podręcznika zagraża systemom szkolnym wielu krajów. Upatruję to niebezpieczeństwo jeszcze i w tym. że podręczniki stają się często w tych krajach jedynym źródłem wiedzy ucznia, a co gorsze, często i nauczyciela. Sprzyja temu taka koncepcja podręcznika, która sprowadza się do uznawania wy łącznie jego funkcji informacyjnej, z całkowitym pominięciem innych. W tych warunkach stos podręczników staje się dla ucznia namiastką całego wielkiego świata. Przedmiotem poznania przestaje być. jak o tym mów ią cele ogólnego kształcenia, świat przyrody, świat społeczny, świat kultury ludzkiej, stają się nim natomiast podręczniki. Wyrażam przekonanie, iż to drugie niebezpieczeństwo jest bardziej powszechne niż pierwsze, w ty m też tkwi jedna z przyczyn oderwania szkoły od życia.

Obok tego systemu nauczania, w którym ciągle jeszcze dochodzą do głosu wpływy dziewiętnastowiecznej dydakty ki, powstają u nas i na święcie zręby nowego systemu, odpowiadającego nowoczesnej koncepcji kształcenia ogólnego. Dotąd główny akcent kładziono w tych poszukiwaniach na metody, środki i organizację procesu nauczania, obecnie wysiłek główny kieruje się na organizację pracy uczniów pod kierunkiem nauczy cielą oraz na racjonalny dobór treści tej pracy. W tym nowoczesnym systemie zmienia się wyraźnie funkcja i charakter podręczników szkolnych.

Pierwsze postulaty w sprawie roli podręcznika w tym nowym systemie sformułował K. Lech. Według niego, podręcznik pełni następujące funkcję:

1)    podaje materiał nauczania w sposób odpowiednio uporządkowany. oszczędny, przejrzysty i dokładny - czy to za pomocą odpowiednich ilustracji i schematów obrazowych, czy opisów i wyjaśnień; różnicuje przy tym teksty dla łatwiejszego wyodrębnienia w nich różnorodnych składników, zwłaszcza tych. do których uczniowie będą się odwoływać w dalszej pracy;

2)    ułatwia uczniom pracę poznawczą na lekcjach przez uwalnianie ich od konieczności dokonywania mechanicznych zapisów, streszczeń, rysunków. przez umożliwianie im sprawnego wracania do przerobionego materiału. przypominania poznanych zagadnień w skrótowej formie;

295