photo(12)

8, Koncentracja produkcji i jej skutki

rzemysłowienia Anglii i innych krajów europejskich zarządzanie przedsiębtor-ami polegało przede wszystkim na działalności handlowej* czyli na zakupach maszyn, surowców, sprzedaży wyprodukowanych towarów, zatrudnianiu robotników, kalkulacji zysku i ponoszeniu ryzyka. Nie wystąpiło jeszcze ani zjawisko lopolizacji produkcji, ani też nie uformowała się warstwa menedżerów - zawodowych administratorów zakładów produkcyjnych. W dobie rewolucji przemysłowej fabrykanci z reguły sami kierowali przedsiębiorstwami* nadzorowali proces wytwarzania towarów, a także prowadzili kalkulację we własnych zakładach.

§f- Dalszą konsekwencją burzliwych przemian gospodarczych, spowodowanych przez rewolucję przemysłową była ruina właścicieli ręcznych w arsztatów chałupniczych. Drobni rzemieślnicy i chałupnicy nie mogli oprzeć się konkurencji ze strony znacznie bardziej wydajnej produkcji maszynowej. Zagrożenie ekonomicznego bytu tych grup wytwórców znalazło wyraz we wspomnianych już rozruchach wywołanych przez luddystów, które na początku XIX w. przybrały tak bardzo na sile, że w 1812 r. wydana została w Anglii ustawa przew idująca karę śmierci za świadome niszczenie maszyn. Rozwój produkcji fabrycznej przyczynił się również do upadku drobnych gospodarstw chłopskich, których właściciele z reguły łączyli pracę na roli z zajęciami chałupniczymi. W następstwie tych przeobrażeń gospodarczych rozpoczęła się migracja części ludności wiejskiej do miast w poszukiwaniu pracy najemnej w fabry kach, hutach łub kopalniach Degradacja i deklasacja drobnych rzemieślników⁷ i chłopów wpłynęła na powstanie fabrycznego proletariatu, którego szeregi powiększały⁷ się wraz ze wzrostem zatrudnienia w przemyśle. Na początku XIX w. w przemyśle, górnictwie i rzemiośle w Anglii było zatrudnionych 29,7% ogółu zawodowo czynnych, w 1841 r. -40,5%, w 1881 r. -43,5%, a w 1901 r. -46.3%. Rozwój produkcji w różnych gałęziach gospodarki przyczynił się z kolei do terytorialnej koncentracji przemysłu (np. przemysł bawełniany powstał i rozrósł się w środkow oza-chodniej Anglii - Lancaster, Derby, Chester), co spowodowało zmianę rozmieszczenia ludności Wielkiej Brytanii. Tylko w słabo zaludnionym przed rewolucja przemysłową hrabstwie Lancaster liczba mieszkańców wzrosła z 240 tys. w 1770 r. do ponad 700 tys. w 1800 r.

Koncentracja przemysłu wyraziła się również w stałym powiększaniu się osad fabrycznych i ośrodków wielkomiejskich. I tak w 1800 r. Manchester liczył 100 tys. mieszkańców, podczas gdy w połowie XVIII w. zaledwie około 15 t\$. W Londynie na początku XVIII w. mieszkało 674 tys. osób *w 1582 r. - 120 tys., w 1377 r. - 45 tys.). W ciągu 100 lat - od połowy XVIII w. do połowy XIX w. - ludność miast angielskich w zrosła z około L5 min do ponad 10 min, W stosunku do ogółu ludności nastąpił wzrost z niecały ch 20% do 50%. a zatem Anglia stała się krajem wysoko zurbanizowanym. Następstwem rozwoju i koncentracji przemysłu był również pogłębiający się podział pracy wykonywanej przez najemnych robotników fabrycznych. Do specjalizacji w wytwarzaniu poszczególnych elementów gotowego produktu przyczy niło się już upowszechnię-^nie systemu nakładczego, lecz dopiero rewolucja przemysłowa spowodowała