religia a kultura7

56 RELIGIA A KULTURA

udzielić odpowiedzi na tak postawiony problem badacz, jak określa to Smart (1984), musi traktować religię jak żywy organizm, który rośnie. Nie wystarczy dostrzegać tylko, w jakich relacjach'poV.ostają‘pos'zczególne części tego organizmu, ale konieczne jest zrozumienie zmian, jakie w nim zachodzą od powstania aż do chwili obecnej. Dostrzegać zaś te zmiany znaczy uwzględniać zmienny kontekst kulturowy, w którym danej religii i jej wyznawcom przychodziło istnieć na przestrzeni dziejów. Przyjęcie paradygmatu psychologii kulturowej za podstawę analiz psychologicznych zjawiska religijności wymaga jeszcze jednego kroku (Misra i Gergcn, 1993). Musi on polegać na zaakceptowaniuJąkUL-Żg^ zakres stosowalności twierdzeń psychologicznych,jesVogi^nj.czon>Li;§kres£in kultury, w której zostały one sformułowane, z której-

i badające. Nie są to więc twierdzenia uniwersalne. Nie ma, co za tym idzie, żadnego uzasadnienia dla faktu, aby nazywać je twierdzeniami niezależnymi kulturowo. Przeciwnie, interpretacja zjawisk kulturowych i religijnych, należących do odmiennych kontekstów kulturowych, wymaga, aby stosować^wigdzę psychologiczną wypracowaną. ich kontekście, a nie wiedze przyniesiona z zewnątrz (Sinha, 1981; Moghaddam, 1987; Marriott, 1990). Kontekst kulturowy stanowi świat intencjonalny, w ramach którego, jak twierdzi Shweder (1990), człowiek i środowisko, podmiot i przedmiot interpretują się nawzajem i niejnogą b\4Lanalizowane osobno. To.x kolei -wynikaT^^rujwiątpwITnten-cjonalnych,.które są tworzone przez ludzi, odpoydadająąylk^l^spęcyficzjiym potrzebom i istnieją tak^-długo" jak długo Judzie.są_w_ich-kFemvanie-'/aangażo-wani. Takich światów jest tyle,"He kręgów kulturowych. W każdym z nich poszczególne przedmioty, gesty czy symbole nabierają własnego znaczenia. Nic mają one swojej własnej tożsamości. Świat zewnętrzny nie ma swojej tożsamości bez człowieka, a człowiek bez kultury. Podstawową działalnością (aktywnością) człowieka jest więc usensownienie rzeczywistości. Implikacją takiego stanowiska jest negowanie istnienia stałych i uniwersalnych praw („pewniki” platonizmu), w^r tym odnoszących się także do człowieka (polemika z tym, co w filozofii określane było mianem „natury ludzkiej”). Mówiąc językiem Shwe-dera (1990), nic istnieje więc „powszechny wewnętrzny procesor”, tak iak nie^ istnieje stała (powszechnie akceptowana) definityajmdo^sk^kultury. Podob- ~ nie rzecz wygląda z symbolami i przedmiotami występującymi w różnych kulturach. To, co jest oceniane jako dobre w jednej kulturze, nie musi być - i często nie jest - oceniane jako dobre w innej. Kultura decyduje o tym, jak w sposób właściwy należy reagować na radość, żałobę, bodźce bólowe, złamanie norm moralnych, chorobę somatyczną czy zachowania patologiczne. Interesujące jest to, że wyżej wspomniana koncepcia_śmató^LiilteŁęionalnvcli_zpstała wyrażona na długo przed wyodrębnieniem się psychologii kulturowej. Siwaicka_szkoła fijozoficzna - Sivasiddhanta (Doktryna Następców Sivy) - rozwijająca "się w VII w. n.e. w Indiach, twierdziła, że wprawdzie bazą poznania dla każdego człowieka jest świat zewnętrzny - Maya, ale każda jedrróstka wybiera i interpretuje poszczególne jej elementy w indywidualny sposób, tworząc swój własny świat iluzji.

Psychologia rellgii między psychologią a religioznawstwem

57

Świadomość perspektywy kulturowej przyjmowanej przez badacza w trakcie analiz zjawiska religijności nie umniejsza wagi dokonywanych przez niego ustaleń, pozwala natomiast na lepsze zrozumienie zakresu znaczenia wyprowadzanych wniosków. Wrażliwość kulturowa psychologa badającego religijność społeczności z innych niZ własny obszarów kulturowych wymaga przyjęcia postawy pewnej pokory wobec badanej rzeczywistości. Postawa ta polega na uświadóińien’iu'sóbićr że przy tego typu pracy konieczna jest współpraca z „przewodnikiem” po intencjonalnym świecie jego kultury, czyli z osobą, która będzie witanie wyjaśniać nasze wątpliwości i problemy, nauczy nas poruszać się po „śliskim gruncie” nowego i nieznanego świata. Problem ten rozumiał Kalinowskie który w pewnym momencie uświadomił sobie ograniczoną wartość informacyjną zebranych obiektywnych faktów. Informacje tc w nikłym tylko stopniu przybliżyły go do zrozumienia religijności badanej grupy. A oto, jak pisał o tym problemie:

„Sporządziłem spis ludności wioski, spisałem genealogie, wyrysowałem plany (...). Lecz wszystko to pozostało martwym materiałem, który nic prowadził do zrozumienia sposobów myślenia czy zachowania (...), nic mogłem też uchwycić tego, co można by nazwać sensem życia plemiennego. W badaniu pojęć i wyobrażeń z zakresu religii czy magii, wierzeń w czary i duchy nic posunąłem się wcale poza zebranie kilku powierzchownych wątków folklorystycznych” (Malinowski, 1981, s. 32-33).

Pragnąc uporać się z tym problemem, Malinowski zaczął opierać się na wyjaśnieniach członków badanej kultury, a nie tylko na procedurach opisowych i własnej interpretacji zbieranych faktów.

Zaniedbanie perspektywy emic, czyli wewnątrzkulturowejji w poznawaniu nowych kultur i religii prowadzi do sytuacji kr>ńykowanej^)rzez Saida (1991), który wprost zarzuca badaczom orientalistom, że w swoich pracach posługują się kontruktem pojęciowym „Orient”, który jest sposobem widzenia Wschodu przez pryzmat doświadczeń zachodnioeuropejskich.

Psychologia religii poprzez pogłębioną analizę intencjonalnego świata człowieka religijnego, świata głęboko zanurzonego w kulturze, na gruncie której • wyrosła religia, może wnieść swój wkład w odpowiedź na pytanie, relatywnie rzadko stawiane jest w religioznawstwie. Można je sformułować następująco: dlaczego właśnie ten mit jest interpretowany przez ten rytuał, w tym miejscu i w tym czasie? Podobnie cenny wkład może psychologia religii, zorientowana: kuUufowtr, wnieść_w rozum ienję konwiktów na tle róHfcTSel^ijrr^chTMa ona bowiem narzędzie do tego, aby wskazać zarówno na różnice" w mentalności] wyrażone w innym systemie prawnym, jak i na możliwości innego odczytywania stanu faktycznego przez każdą ze stron konfliktu. Właściwe odczytanie natury konfliktu może zostać wykorzystane do prowadzenia skutecznych d?.iałań mediacyjnych.