Scan0039 2

(30)    Jan    myje    dziecko.

(31)    Jan    myje    siebie.

(32)    Jan    myje    się.

Co więcej, za konstrukcje składniowe uznajemy tzw. reflexiva tantum, tj. czasowniki, które występują zawsze z się, np. bać się lub śmiać się. Można je uważać za leksemy, które zawsze mają formy złożone, ale nie ma to wpływu na opis fleksyjny, ponieważ element się jest w nich zawsze niezmienny, a odmienia się pierwszy człon.

7. Aspekt (postać) czasownika

W języku polskim (podobnie jak w innych językach słowiańskich) specjalną rolę odgrywa kategoria gramatyczna aspektu, czyli postaci. Przeciwstawia ona sobie wzajemnie czasowniki niedokonane i dokonane. Przeciwstawione są tu całe leksemy czasownikowe, a nie małe grupy form finitywnych tego samego leksemu (zwłaszcza form różnych czasów w trybie oznajmującym), jak ma to miejsce w wielu językach europejskich (np. łacinie, francuskim czy niemieckim). W owych językach do jednego leksemu czasownikowego należą zarówno formy niedokonane, jak i dokonane. Do jednego leksemu łacińskiego laudo należą więc formy czasu przeszłego niedokonanego, zwanego imperfectum, np. laudabat ‘chwalił’, oraz czasu przeszłego dokonanego, zwanego perfectum, np. laudavit ‘pochwalił’. W języku polskim natomiast mamy przeciwstawienie leksemów: niedokonanego chwalić (wszystkie formy należące do niego są niedokonane) oraz dokonanego pochwalić (wszystkie formy należące do niego są dokonane). Czasowniki niedokonane w terminologii międzynarodowej nazywa się niekiedy imperfektywnymi, a dokonane — perfektywnymi.

Kategoria aspektu odpowiada zróżnicowaniu różnych sposobów spojrzenia na czynność czy proces w rzeczywistości pozajęzykowej i przeciwstawia sobie wzajemnie czynności i procesy nie zakończone i zakończone, ale w sposób przybliżony. Podobnie jak w wypadku innych kategorii gramatycznych, nie ma tu dokładnej korelacji między kategorią gramatyczną i relacją w rzeczywistości pozajęzykowej, którą ta kategoria przybliża.

Czasowniki dokonane i niedokonane różnią się wyraźnie zasobem form.

Czasowniki niedokonane mają czas teraźniejszy i czas przyszły złożony (trybu oznajmującego) oraz imiesłów przysłówkowy współczesny i — jako dodatkowy derywat — imiesłów przymiotnikowy czynny (współczesny), nie mają natomiast imiesłowu przysłówkowego uprzedniego.

Czasowniki dokonane mają czas przyszły prosty (trybu oznajmującego) oraz imiesłów przysłówkowy uprzedni, nie mają natomiast czasu teraźniejszego (trybu ló

oznajmującego) oraz imiesłowu przysłówkowego współczesnego i przymiotnikowego czynnego (współczesnego).

Ilustruje to poniższa tabelka:

tryb oznajmujący

czas teraźniejszy czas przyszły

imiesłowy

(przymiotnikowy czynny) przysłówkowy współczesny przysłówkowy uprzedni

niedokonany dokonany

czyta    —

będzie czytać przeczyta⁸

czytający

czytając    —

—    przeczytawszy

Taki układ form jest całkowicie regularny. Wyłamuje się z niego tylko czasownik być. Jako jedyny w języku polskim ma on trzy czasy proste (zob. tabela odmiany w punkcie 16).

W języku polskim czasowniki niedokonane i dokonane układają się na ogół w pary, przy czym człony jednej pary są zróżnicowane bardzo rozmaicie, np. za pomocą przyrostków (np. wyśmiewać — wyśmiać, krzyczeć — krzyknąć, przekonywać — przekonać) lub przedrostków (np. pisać — napisać, chwalić — pochwalić albo czytać — przeczytać). Jest jednak bardzo wiele wyjątków. Liczne czasowniki, choć są niedokonane (np. umieć, znać, polegać, cementować) lub dokonane (np. zdołać, poczytać, uwziąć się), nie mają odpowiedników przeciwnego aspektu.

Pewna grupa czasowników może być związana z oboma aspektami. Różnicy między aspektami może przy tym towarzyszyć zróżnicowanie znaczeniowe:

(33)    Jan pochodził z Krakowa, (ndk)

(34)    Jan pochodził trochę, (dk)

W tym wypadku są podstawy, aby twierdzić, że mamy do czynienia z dwoma czasownikami pochodzić¹ i pochodzić², które mają większość form homonimicznych.

Czasem jednak nie widać żadnej — oprócz aspektowej — różnicy w sensie między takimi formami, np.;

(35)    Aresztuję was. (‘teraz’ w wypowiedzi do ludzi zatrzymywanych)

(36)    Jutro ich aresztuję, (‘w przyszłości’)

Zdecydowaliśmy się wprowadzić taki układ czasów w trybie oznajmującym głównie ze względu na tradycję gramatyczną. W naszym ujęciu konsekwentnicjsze byłoby uznanie, że czyta i przeczyta to identyczne formy, które mają różne znaczenie czasowe dla czasowników niedokonanych i dla czasowników dokonanych.

17