Scan0042 2

(51)    Będziesz chwalić ją.

Ponadto w starannie wystylizowanych tekstach literackich używa się czasem czasu zaprzeszłego, np.:

(52)    Pochwaliłeś był ją, zanim ją poznałeś.

(53)    Profesor M. rzetelnie wywiązał się z pomocy, jaką był oferował. (Libera)

Czasu tego używa się do mówienia o zdarzeniach przeszłych poprzedzających inne zdarzenia przeszłe.

Czasów możemy także używać niezgodnie ze znaczeniem podstawowym; najczęstszym przykładem jest używanie w opowiadaniu czasu teraźniejszego w odniesieniu do zdarzeń minionych, np.:

(54)    Wtedy on biegnie, potyka się i wpada pod pociąg.

Jest to tzw. praesens historiami, o którym wspomnieliśmy już wcześniej.

Sposób tworzenia form różnych czasów dla czasowników niedokonanych

dokonanych ilustruje poniższa	tabelka: niedokonany	dokonany
czas przeszły	czytał	przeczytał
czas teraźniejszy	czyta	—
czas przyszły	będzie czytać (będzie czytał)	przeczyta
czas zaprzeszły	czytał był	przeczytał był

Jak wiemy, czasowniki dokonane nie mają w trybie oznajmującym czasu teraźniejszego. Ich czas przyszły prosty jest natomiast tworzony analogicznie do czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych: jeśli czasownik dokonany różni się od niedokonanego obecnością przedrostka, to formy jego czasu przyszłego różnią się od odpowiednich form czasu teraźniejszego czasownika niedokonanego tylko obecnością tego przedrostka, por. odmiana przez osobę i liczbę:

(prze)czytain    (prze)czytainy

(prze)czytasz    (prze)czytacie

(prze)czyta    (prze)czytają

Czas przyszły (złożony) czasownika niedokonanego składa się ze słowa posiłkowego (jest nim forma odpowiedniej liczby i osoby czasu przyszłego czasownika być) oraz wybranej formy prostej danego czasownika: może nią być albo (1) bezokolicznik, albo (2) pseudoimiesłów. W wypadku (1) zawsze forma dodawana do słowa posiłkowego jest taka sama, natomiast w wypadku (2) pseudoimiesłów ma wartość liczby i rodzaju. Otrzymujemy zatem dwa warianty czasu przyszłego trybu oznajmującego czasowników niedokonanych. W pierwszym wariancie formy mają wartość liczby i osoby, nie są natomiast zróżnicowane rodzajowo, w drugim — formy mają wartość liczby, osoby i rodzaju:

będę	czytać	będziemy czytać
będziesz czytać		będziecie czytać
będzie	czytać	będą czytać
	Wariant II
będę	czytał	będziemy czytali
	czytała	czytały
	czytało^1
będziesz	czytał	będziecie czytali
	czytała	czytały
	czytało^1
będzie	czytał	będą czytali
	czytała	czytały
	czytało

Oba warianty czasu przyszłego złożonego mogą być używane wymiennie. W wypadku wariantu I obie odmiany szyku (będzie czytać i czytać będzie) są używane i mogą być traktowane jako równie dobre. W wypadku wariantu II za obowiązujący może być uważany szyk podany wyżej (wysunięcie na pierwsze miejsce pseudoimiesłowu sugeruje odbiorcy mylną interpretację — jako czas przeszły).

Formy czasu przeszłego i zaprzeszłego są tworzone identycznie dla czasowników obu aspektów. Podobnie jak w drugim wariancie czasu przyszłego złożonego, wszystkie formy tych czasów — jako zbudowane na bazie pseudoimiesłowu

—    mają wartość liczby, osoby i rodzaju. Formy czasu zaprzeszłego składają się z dwóch słów, są to zatem formy analityczne (złożone) w odróżnieniu od form syntetycznych (prostych).

Pozycję pośrednią między formami syntetycznymi i analitycznymi zajmują formy czasu przeszłego. Występują one najczęściej w postaci jednolitego słowa, które jednak w osobie pierwszej i drugiej ma budowę dwudzielną: do pseudoimiesłowu dołączona jest cząstka mająca wyraźną funkcję gramatyczną: liczbo-wo-osobową. Zabieg taki nazywa się aglutynacją, a formy w ten sposób tworzone

—    formami aglutynacyjnymi. W osobie trzeciej formy czasu przeszłego są równoważne formom pseudoimiesłowu, bez żadnego dodatku.

Ogólnie można powiedzieć, że standardowe formy osobowe czasu przeszłego trybu oznajmującego uzyskuje się przez dodanie do pseudoimiesłowu cząstek, stanowiących skrócone formy czasu teraźniejszego czasownika być² (pełna odmiana tego czasownika podana jest w punkcie 16):

23

1

   Formy 1. i 2. osoby rodzaju nijakiego występują bardzo rzadko. Dotyczy to oczywiście zarówno czasu przyszłego trybu oznajmującego czasowników niedokonanych (będę czytało), jak i innych wartości trybu i czasu — por. np. w czasie przeszłym czytałom i przeczytałom albo w trybie warunkowym czytałobym i przeczytałobym.

2

   Czasem używa się też ich jako form równoważnych formom pełnym, np.: Głupim (‘Jestem głupi’), Głupiś, Głupiśmy, Głupiście.