scs19

§ 9. Odmiana rzeczowników — typy deklinacji

a. Ogólna charakterystyka deklinacji

System deklinacyjny scs. rzeczowników odpowiada dość dokładnie stanowi z delty poprzedzającej rozpad ps. wspólnoty językowej. Ze względu na gramatykę historyczną rozpatrującą rozwój i przekształcenia deklinacji w poszczególnych językach przyjmujemy lu nadrzędny podział typów dcklinacyjnych według dawnych p.s. i pic. tematów. Przypomnijmy, żc za temat uważamy część wyrazu stałą, którą f otrzymujemy po odcięciu końcówki. Tctual niekiedy ulega zmianom fonetycznym, na co również należy zwrócić uwagę w analizie form. Podziałowi według tematów podporządkowujemy podział według rodzajów gi amal yt znyrh. Ti zclta t u mieć j na uwadze, że z biegiem czasu we wszystkich językach słowiańskich dawny system ' rzonego, poczynając

____./    _^ i

„twardej lub m-i> po spółgłosce miękkiej; w analogicznych warunkach JNsg, jwjja koUóÓwkę_;.-y Mub-e, por. np, vlt,h-?,, mqź-i,, lift-o, [>o/'-c. Końcówką G sg. jest zawsze i, leł.-a_t poł'-a.

n II -obejmuje zaledwie kilka rzeczowników r.m. z dawnym N sg. kończą się na -a, a w G sg. na -u. Należą tu: syn-b, syn-u,

strona’. W związku z sam 'ts.’, mir?, ‘świat,

. -    . i /    «— i °6- ^ly^_

pic twardym posiada końcówkę.-y,. a w typie miękkim —końcówkę -ę, por. źen-y,

slug-y, ale did-ą, vyj-ą, bogyń-ę, jumd-ą, sqdbj-ę. M'u należy zwrócić uwagę na starą różnicę dialektyczjią ps. Otcjż końcówka G sg. -ę w typie miękkim była właściwa językom pohnlniowossowiańskim; w pozostałych językach, tj. w zachodnio- i. wschod-niosłowiańskich, (i sg. zakończony był na -ł (tzw. ć,), a więc du$-£ itd.

I) u,rzeczowników r.m. zakończonych w N sg. na -y, np. kam-y,

z końcjówką N sg. -ą, np. r>«-ę; G sg. w obuhrodzajacb kończy nien-e; !

!-) u rzeczowników r.n. zaRUUCfconycu w cn ^rg, na -L a W G Sg. irćó-ę, źrUbąl-e ‘źrcbję’;

c) od czasowników (rzadko), np. dostoim (dostojna,) : dostojati\ d) od przysłówków pochodzenia rzeczownikowego, np. pozdbm : pozde\ e) od wyrażeń przyimko-wych rzeczownika, np. bezumbu?, : bez (bez?,) urna.

3)    Czasowniki pochodź;}: a) od innych czasowników, np. proreblti : retti, dajati, darcafi : dati; h) od rzeczowników, np. glagolati : gldgoh, dhSdili : d?,zdb\ <:) od przymiotników, np. milm-ati : mil?,.

4)    Zaimki twórz;} się tylko od pili zaimkowych, np. v?,sjaki, : v?,sb, nikbtoze : la,to, tiia,/oze : cbto.

5)    I drze! mik i pochodne pnwstaj;} wyłącznic z liczebników podstawowych, np. sr,fi,?n, : a,to, <li,vojh : di,vu.

0) Przysłówki wykazuj;} pochodzenie: a) odrzeczownikowe, np. gorS 'w górze’, do>e, dołu 'w dole, na dole’; b) odprzymiotnikowe (najczęstsze), np. mało, gon,ko, dolne\ c) odznimkowc, np. lag da (kog da), tbgda (togda), tamo, kamo, sbde.

7) lYzyimki Izw. wtórne powstały z przysłówków, które z kolei pochodzą z pewnych skostniałych form rzeczowników, np. b/iz?, 'blisko’ z gen., krotne 'oprócz’ z gen., T7f.jp/ 'na wierzchu, z wierzchu’ z gen., groliig 'przeciw’ z dal., fnhno 'przeciw' z dat., skroze, skozc 'przez’ z acc., nteśdu 'między’ z instr.

X) Spójniki, partykuły i wykrzykniki są przeważnie pierwotne (niepochodne) i proste w swojej budowie, ale mogą też powstawać w wyniku połączenia (zrośnięcia się) dwu lub kilku cząstek, jak spójnik-l-spójnik, spójnik | partykuła itp., por. i, a, bo, da, li, o! obok ibo -< i |-bo, nebo < ue {-bo, iii $ i \~li, olei o \ fe itp. Nie zawsze pochodzenie spójników i partykuł jest jasne.

odmiany według starych tematów uległ różnym przekształceniom i uproszczeniom, j a nadrzędnym kryterium podziału na deklinacje stał się w zasadzie rodzaj.

Ze stanowiska czysto opisowego możemy przyjąć, żc tematy wszystkich rze- i czowników scs. kończą się na spółgłoskę. Ze stanowiska jednak genetycznego \ (wczesnoprasłowiańskiego) wyodrębnić musimy dawne tematy samogłoskowe i dawne tematy spółgłoskowe — rozszerzone. Z tematami łączyły się odpowiednie końcówki j

przypadków, których było siedem. Trzeba również zwrócić uwagę *

I scs. zachował oprócz liczby pojedynczej i mnogiej również liczbę podw | dualis), choć w pewrym stopniu uproszczoną. Liczby podwójnej używak * padku dwóch osób, zwierząt i rzeczy. Liczba taka jako żywa kategoria gr,\ zachowała się do dziś tylko w języku słoweńskim i w obu językach łużycki W języku scs. podobnie jak w ps. rozróżniamy pięć deklinacji rzeczowo wśród nich cz£ejy_.,z dawnymi lematami samogłoskowymi (przeważnie już nic. tłocznymi w formac i scs.) ^;i piątą,.^obejmującą pięć podtypów dawnych tematih spółgłoskowych,., tzw rozszerzonych. Podział ten rozpatrzymy kolejno wskazując na cechy typowo deklinacji,! tj. na temat, rodzaj gramatyczny oraz końcówki mianownika i dopełniacza liczby pojedynczej (N i G sg.).

l)CjTckl i n a c j~a T^j-obejmuje liczne rzeczowniki r.m. i n. z dawnym tematem -o- (typ twardy)'"I -ńj>- (typ miękki). N sg, m. kończy się na -a po spółgłosce

-a, por. vhk-a, mqź-

2)Cj)ck lina c

tcmatcin tM-j które w    _______ „    ........_v>jn-u,

vol-b, vol-u, dorn-h, Ąom-u, t/ied-b, med-u, vn,x-i,, vrbx~u, poi-?,, pol-u 'połowa, część, sfrnnn’ W    -A nimi pozostają jeszcze prawdopodobnie ćtm 'godność, urząd’,

pokój’, leih Mód’

3) ⁽ D e kl i n a c j a IIP}- obejmuje liczne rzeczowniki z dawnym tematem -‘fer-C.tyP twardy)ijii:- (typ (miękki) — w większości .r^ż^częściowo tylko r.m. W N

4) (Dcklinacj a IV j*-obejmuje dość liczne rzeczowniki _r.ź... i mniej liczne

.m. z dawnym temat mi -r-.JN sg. kończy się na -b, a G sg. na -i, por. f. kost-b, kost-i, n. pąt-b, pqt-i    _______I

5)    (l)eklinacja V 4- spółgłoskowa obejmuje niezbyt liczne rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów i dzieli się na.5.jiodtypów według tzw'. tematu

niego, poczynając bd G sg Nalcża a) tematy -en- (-n

nazw dzieci i małych zwierząt — na -e, np. o/roć-ę, otroćęt-e 'dziecko’,