scs38

I). Liczebniki porządkowe

1)    Liczebniki prurr,, -a, -o (ri, — jr) 'pierwszy', mfon, -a, -o lub drugb_K -a, -o 'drugi, wtóry’, trcli,ji> (Irrliji,, Irrlii), -ija, -t,jc. 'trzeci’, 2elvr7,tr,, -a, -o (ri — p) 'czwiirty’, pęt*, -a, -o 'piąty’, fest7,, -a, -o 'szósty’, sedttib, -a, -o 'siódmy’, osim, -a, -o 'ósmy’, detętr,, -a, -o 'dziewiąty’, desęlb, -a, -o 'dziesiąty’ odmieniają się jak przymiotniki, przy czym przewagę mają formy odmiany złożonej, a więc pn,vyjb (prbZbjb), -aja, -nje, vbioryji, (vbtorbjb), -aja, -nje, tretii (tretijb, tretbjb — tu forma N sg. rn. zarówno według odmiany złożonej, jak i niezlożoncj, por. wyżej), trethja lub łrełbjaja, tretbje lub trełbjeje, letwbtyj (ćetvrbtbjh), -aja, -oje, pętyjb (pętbjb), -aja, -oje, Hestyjb (festbjb), -aja, -njr, aedmyjh (scrbmjh), -aja, -nje, osmyjb (osnirjh), -aja, -nje, devąłyjb (deirętbjb), -aja, -njr, drsętyjh (desęibjb), -aja, -oje.

2)    Liczebniki porządkowe 11-19 tworzyło się w języku scs. w dwojaki sposób: a) przez dodanie wyrażenia na dcsęle do liczebnika porządkowego, np. pętbjb na drerte 'piętnasty* ifp.; b) przez ściślejsze zrośnięcie się liczebnika głównego z częścią tematową wyrażenia przyimkowego nadrsęt- i dodanie sufiksu -7, lub np. pętbtui-drsęfb(jh) lub pęthnadrsętunrjjh) itp.

Od nazw dziesiątek, tj. 20-90, powstawały liczebniki porządkowe przez dodanie suf. -bTtb do zrośniętej całości z drugą częścią tematu desęt-, np. dbva desęt bU7>-(ji.) 'dwudziesty’, deręi7,desęt mib(ji>) 'dziewięćdziesiąty’ itp. Ten sam sufiks służył do tworzenia liczebników porządkowych od sblo i tysęiti (-ętti): sbtbm,(jh) 'setny’, fysęśtbiib(jb), iysyffbtnjjb) 'tysięczny’.

c. Liczebniki zbiorowe

Należą tu: dbvnjb, dbrnja, d7,7'oje. 'dwoje’; obojb, oboja, oboje 'oboje’; trojb, troją, troje 'troje’; cetvorb (letverb), -a, -o 'czworo’; pętorb (pąten,), -a, -o 'pięcioro’; testorb (tester*), -a, -o 'sześcioro’; sedmon, (sedmerb), -a, -o 'siedmioro’; osmorb (osrnerb), -a, -o 'ośmioro’; devętorr, (dc?'ętcn,), -a, -o 'dziewięcioro’; desętorb (desęterb), -a, -o 'dziesięcioro’. Z nich liczebniki dvojt, -a, -e, obojb, -a, -e i trojb, -a, -e odmieniały się jak zaimki typu palatalncgo (zob. wzór *jb, *ja, *je, § 35, Ir), np. m. i n. dbvojego, dhrojemu Ltd., f. dbrojeję, d?,vnjeji itd. Pozostałe liczebniki miały odmianę taką jak przymiotniki w formie niezlożoncj (prostej), np. in. pętorb, pętora, pętom itd., f. prjora, pętory, pęlore itd., n. pętoro, pętora, pętoru itd. (zol). § 36).

Ze względu na znaczenie i funkcję składniową liczebniki zbiorowe w języku scs. możemy scharakteryzować w sposób następujący: 1) występują one samodzielnie w formie r.n. jako określenie orzeczenia, np. i se kalepetazma crbkovbiiaja razdura sę na dr,roje Zogr. Ml. XXVII, 51 'zasłona w świątyni rozdarła się na dwoje (na dwie części)’; 2) określają jako przy dawki rzeczownik na zasadzie składni zgody lub rządu, w wypadku liczenia rzeczowników występujących w formie liczby mnogiej, np. dbroji 1'ndbje 'dwoje ludzi’, desętoro brathję (bralnję) 'dziesięcioro (dziesięciu) braci’ itp.; 3) wyodrębniają przedmiot (przedmioty) z większej całości za pomocą odpowiedniej konstrukcji składniowej, np. jedbtio otb dbvojego 'jedno z dwojga’, troje sr 'tycia troje’, cet.rnry s\>ir, v\,sę 'wszystkich jest czworo’ itp.

:

')' MB

tLćlisy

§ 18. Grupy prźestawkowe:. ra or, la ^ ol, ri ^ er, li ^ el

lii    i

^a. Proces przestawki (mctalczy) /

^Prasłowiańskie połączenia .(grupy) samogłosek o, e. ze spółgłoskami płynnymi r. / zmieniały się w położe niu przed spółgłoskami, z wyjątkiem j (i), w różny sposób w poszczególnych językach słowiańskich, a ściślejmówiąc, w dialektach prasłowiańskich w dobie względnej jeszcze jedności. W nagłosie wyrazu przed spółgłoską występowały tylko dwugtoskji or, ol\ natomiast w śródglosic między spółgłoskami — or, ol i er, el. Przyjmuje się umoivnie w nauce oznaczanie symboliczne .grup naglo-sowych^rzez^/y/, olt^ a g rup ^rpdgjłosoyrycły. przcz^ totL Mit, tert_x teltj litera t jest tu symbolem jakiejkolwiek spółgłoski¹.

_fPrzvczvnv przestawki (metatezy) wymienionych grup _tkwiły zapewne w ogól

niejszej tendencji otwierania, sylab, czyli unikania sylab zamkniętych, w języku ps. (por. §§ 33, 2 i 7, d), por.: ps. *ordlo (sylaby: or-dlo) ^ scs. ralo (sylaby: ra-lo, d wypadło), poi. radio (ra-dlo), ale biak przestawki w orali (sylaby: o-ra-li), orq ^ < *orję, oreli < *orjdi (o-r ? ^ *o-rją, o-re-li ^ *o-rje-!i)\ ps. *borti (bor-ti) ^ scs. brali (bra-ti), ale borę ^ *borję, boreti ^ *borje$i (bo-rą ^ *bo-rję, bo-re-ii < *bo-rje-ii)\ ps. *melli (mel-ti) ^ scs. mliii (mli-ti), ale mel'q ^ *melję, mel’e$i < *meljefi (rne--l’q ^ *?ne-ljq, me-1'e-Hi ^ "me-lje-fi) itp. Pozostałe języki indoeuropejskie tego rodzaju zmian nie przej»ro\radziły,, o czym świadczą niektóre wspólne jstare wyrazy dla języków słowiańskich, jałtyckich i germańskich, zespołów bliżej niegdyś spokrewnionych.

^Przestawka wy mienionych „wyżej grup była zapewne procesem długotrwałym i nicrównoniicrnic przebiegającym na obszarze dialektów prasłowiańskich. Przypuszcza się, że końcowy okres przestawki, zwłaszcza__griip śródgłosowych, przypada jra_pXżcjoin_ wieku VIII j IX. _tZa taką chronologią przemawia zapożyczone imię

cesarza Karola Wielkiego \Karl w różnej postaci w językach słowiańskich, por. poi.

król, czcs. król, ros. korol.

Trzeba dodać, że imię własne cesarza stało się tu syno

nimem władcy — wyrazenji pospolitym, oznaczającym władcę w ogóle.

W języku scs. dawne pjs. grupy zmieniły się podobnie jak w pozostałych językach poludniowosłowiańskich, mianowicie:

ort ^ rat, olt 7* l<lt, tort >. trat, tolt ^ tlat, tert > trit, telt > tlit Należy tu zauważyć, że_jprz_csta\yce towarzyszyło wzdłużenie samogłoski owo, co dało a. i wzdłużenie e w e, co dało i.

_ Różnię rozwinęły się ps. grupy w językach zachódnioslowiańskich. Rozwój grup naglosowych mógł być dwojaki i zależał od intonacji: ort, olt pod intonacją cyrkum-jdeksową (opadającą) uległy tylko zwykłej przestawce w rot, lot, natomiast pod into

nacją akutową (rosnącą) grjupy te przeszły w rat, fot, a więc podobnie jak w językach

__t......_____• < Ti ni____• .. ____i____i-i _    _____ j.j. _____i___._l_:i_.

poludniowosłowiańskich. U Słowian zachodnich ps. grupy tert, telt przekształciły się zgodnie w trit, tlit. Inajczej stało się z grupami tort, tolt, które na obszarze czesko-słowackiin przestawiły się podobnie jak u Słowian południowych, a więc w trat, tlat, W językach polskim ji, obu łużyckichzaszla tu zwykła przestawka: tort ^ trot, i okreskeh rozwoju każdy z języków przeprowadził swoje

tolt ^ tlot, W późnicjszyc

¹ O symbolice arl, alt, tart

tólt zot>. § 32, a, 1.

73