15590 SDC11002

b. Liczebniki porządkowe

1) Liczebniki prbvt, -a, -o (rt = j) 'pierwszy’, v»tori, -a, -o lub drugo, -a, -o 'drugi, wtóry’, tretbjb {treiijb, łretii), -bja, -bje 'trzeci’, letmbtb, -a, -o (r» = f) 'czwarty’, pętb, -a, -o 'piąty’, festb, -a, -o 'szósty’, sedmi, -a, -o 'siódmy’, osmb, -a, -o 'ósmy*, dęoętb, -a, -o 'dziewiąty’, desętb, -a, -o 'dziesiąty’ odmieniają się jak przymiotniki, przy czym przewagę mają formy odmiany złożonej, a więc prwyjb (prbvy'b), -aja, -oje, mtoryjb (mtonjb), -aja, -oje, tretii (treiijb, tretbjb — tu forma N sg. m. zarówno według odmiany złożonej, jak i niezłożonej, por. wyżej), tretbja lub tretbjaja, tretbje lub tretbjeje, (etvrbtyj (ietmbtbjb), -aja, -oje, pętyjb (pętzjb), -aja, -oje, iestyjb (śetibjt), -aja, -oje, sedmyjb (sedńajb), -aja, -oje, osmyjb (otnajb), -aja, -oje, devętyjb (deruętzjb), -aja, -oje, desętyjb (desąttjb), -aja, -oje.

2) Liczebniki porządkowe 11-19 tworzyło się w języku scs. w dwojaki sposób: a) przez dodanie wyrażenia na desęte do liczebnika porządkowego, np. pętbjb na desęte 'piętnasty’ itp.; b) przez ściślejsze zrośnięcie się liczebnika głównego z częścią tematową wyrażenia przyimkowego nadesęt- i dodanie sufiksu -a lub -bnt, np. pętbna-desętb(jb) lub pętbnadesętbmjjb) itp.

Od nazw dziesiątek, tj. 20 - 90, powstawały liczebniki porządkowe przez dodanie suf. -bn» do zrośniętej całości z drugą częścią tematową desęt-, np. dvadesętbm (jb) ‘dwudziesty’, devętbdesętbni(jb) 'dziewięćdziesiąty’ itp. Ten sam sufiks służył do tworzenia liczebników porządkowych od nto i tysęjti (-qiti): Sbtbm{jb) ‘setny’, tysgitbmjjb), tysęltbmjjb) 'tysięczny*.

c. Liczebniki zbiorowe

Należą tu: dwojb, dwoją, dwoje ‘dwoje’; obojb, oboja, oboje 'oboje’; trojb, troją, troje 'troje’; ćetvori (ćetten), -a, -o 'czworo’; pętom (pęterb), -a, -o ‘pięcioro’; śeston (lesterb), -a, -o 'sześcioro’; tedmon (sedmerb), -a, -o 'siedmioro’; osmorz, (osmeri), -a, -o ‘ośmioro’; deoęton (deręten), -a, -o ‘dziewięcioro’; desęton (desęterz,), -a, -o ‘dziesięcioro’. Z nich liczebniki dvojb, -a, -e, obojb, -a, -e i trojb, -a, -e odmieniały się jak zaimki typu palatalnego (zob. wzór *jb, *ja, *je, § 35, b), np. m. i n. dboojego, dwojemu itd., i. dwojeję, dwojęji itd. Pozostałe liczebniki miały odmianę taką jak przymiotniki w formie niezłożonej (prostej), np. m. pętorb, pęt ora, pęłoru itd., f. pętora, pęlory, pętorS itd., n. pętoro, pętora, pętoru itd. (zob. § 36).

Ze względu na znaczenie i funkcję składniową liczebniki zbiorowe w języku scs. możemy scharakteryzować w sposób następujący: 1) występują one samodzielnie w formie r.n. jako określenie orzeczenia, np. i te katepetazma enkomnaja razdbra tę na dwoje Zogr. Mt. XXVII, 51 'zasłona w świątyni rozdarła się na dwoje (na dwie części)’; 2) określają jako przydawki rzeczownik na zasadzie składni zgody lub rządu, w wypadku liczenia rzeczowników występujących w formie liczby mnogiej, np. dwoji tudije 'dwoje ludzi’, desętoro bratbję (bratrbję) 'dziesięcioro (dziesięciu) braci’ itp.; 3) wyodrębniają przedmiot (przedmioty) z większej całości za pomocą odpowiedniej konstrukcji składniowej, np. jedbno oti dwojego ‘jedno z dwojga’, troje te ‘tych troje’, ietvory sętb vuę ‘wszystkich jest czworo’ itp.

§ 18. Grupy przestawkowe: ra < or, la < ol, ri ^ er, ll < <( a. Proce* przestawki (metatezy)

Prasłowiańskie połączenia (grupy) samogłosek o, e ze spółgłoskami płynnymi r, / zmieniały się w położeniu przed spółgłoskami, z wyjątkiem j (i), w różny sposób w poszczególnych językach słowiańskich, a ściślej mówiąc, w dialektach prasłowiańskich w dobie względnej jeszcze jedności. W nagłosie wyrazu przed spółgłoską występowały tylko dwugłoski or, ol\ natomiast w śródgłosie między spółgłoskami — or, ol i er, el. Przyjmuje się umownie w nauce oznaczanie symboliczne grup nagło-sowych przez ort, olt, a grup śródgłosowych przez tort, tolt, tert, telt', litera t jest tu symbolem jakiejkolwiek spółgłoski¹.

Przyczyny przestawki (metatezy) wymienionych grup tkwiły zapewne w ogólniejszej tendencji otwierania sylab, czyli unikania sylab zamkniętych, w języku ps. (por. §§ 33, 2 i 7, d), por.: ps. *ordlo (sylaby: or-dlo) > scs. ralo (sylaby: ra-lo, d wypadło), poi. radio (ra-dlo), ale brak przestawki w orati (sylaby: o-ra-ti), otq < < *orję, oreU < *orjeli (o-fq < *o-rjq, o-łe-li < *o-rje-li)\ ps. *borti (bor-ti) > scs. brati (bra-ti), ale bołą < *borjq, bofeH < *borjeti (bo-łq < *bo-rję, bo-ie-li < *bo-rje-H)\ ps. *melti (mel-ti) > scs. mlłti (mli-ti), ale metę < *meljq, met eh < *meljeh (me--tę < *me-ljq, me-te-h < *me-lje-h) itp. Pozostałe języki indoeuropejskie tego rodzaju zmian nie przeprowadziły, o czym świadczą niektóre wspólne stare wyrazy dla języków słowiańskich, bałtyckich i germańskich, tj. grup bliżej niegdyś spokrewnionych.

Przestawka wymienionych wyżej grup była zapewne procesem -długotrwałym i nierównomiernie przebiegającym na obszarze dialektów prasłowiańskich. Przypuszcza się, że końcowy okres przestawki, zwłaszcza grup śródgłosowych, przypada na przełom wieku VIII i IX. Za taką chronologią przemawia zapożyczone imię cesarza Karola Wielkiego Karl w różnej postaci w językach słowiańskich, por. poi. król, czes. kr dl, ros. korol. Trzeba dodać, że imię własne cesarza stało się tu synonimem władcy — wyrazem pospolitym, oznaczającym władcę w ogóle.

W języku scs. dawne ps. grupy zmieniły się podobnie jak w pozostałych językach południowosłowiańskich, mianowicie:

ort ^ rat, olt > lat, tort 5= trat, tolt > tlat, tert > trlt, telt > tlit Należy tu zauważyć, że przestawce towarzyszyło wzdłużenie samogłoski o w 6, co dało a, i wzdłużenie e w e, co dało l.

Różnie rozwinęły się ps. grupy w językach zachodniosłowiańskich. Rozwój grup nagłosowych mógł być dwojaki i zależał od intonacji: ort, olt pod intonacją cyrkum-fleksową (opadającą) uległy tylko zwykłej przestawce w rot, lot, natomiast pod intonacją akutową (rosnącą) grupy te przeszły w rat, lat, a więc podobnie jak w językach południowosłowiańskich. U Słowian zachodnich ps. grupy tert, telt przekształciły się zgodnie w trlt, tlit. Inaczej stało się z grupami tort, tolt, które na obszarze czesko--słowackim przestawiły się podobnie jak u Słowian południowych, a więc w trat, tlat. W językach polskim i obu łużyckich zaszła tu zwykła przestawka: tort > trot, tolt gj tlot. W późniejszych okresach rozwoju każdy z języków przeprowadził swoje

\

¹ O symbolice drt, alt, tdrt, t&lt zob. $ 32, a, 1.