skanuj0002 (370)

08 Humanizm ałunowy. Adom WładyalawluK

porządku społecznego, na plan pierwszy wysuwają nie dyskusję moralną, lecz społeczną.

Społeczne znaczenie literatury „preinteligentów”, tzw. literatury sowizdrzalskiej, było ważne, acz ograniczone. Była ona awangardą myśli mieszczańskiej, pozbawioną jednak odpowiedniego zaplecza w podjętych walkach. Literaturę mieszczańską tego okresu charakteryzuje rozmaitość stanowisk, chwiejność poszukiwań, ujawniająca słabość społeczną tej warstwy na przełomie wieków. Część pisarzy mieszczańskich przechodzi do stanu szlacheckiego, część włącza się do ruchu kontrreformacyjnego, część — nie rezygnując z funkcji ideologów własnej warstwy — zachowuje postawę (Iofensywną: obrony dotychczasowego stanu posiadania. W konkretnej sy-tuucji społecznej, w jakiej rozwijał się wczesny barok, chwiejność poszukiwań wśród pisarzy mieszczańskich doprowadza do ukształtowania się roz-małtych postaw przystosowanych lub opozycyjnych.

I ’rzystosowanie nie zawsze oznaczało rezygnację. W pierwszym dziesięcioleciu XVII wieku, w okresie krytyki wolności szlacheckich przez pisarzy Jezuickich, zbliżenie mieszczan do obozu jezuitów, ujawniające się w anty-heretyckich burdach miejskich, i w piśmiennictwe, było naturalnym przystosowaniem ideologicznym wobec wspólnego przeciwnika. Był to jednak sojusz przejściowy, po rokoszu Zebrzydowskiego bowiem jezuici złagodzili swój program napęawy stanu szlacheckiego.

B. ADAM WŁADYSŁAWIUSZ

Papiernik krzeszowicki, Adam Władysławiusz, żył na przełomie XVI 1 XVII wieku. Wśród okolicznościowych, satyrycznych i panegirycznych utworów, jakie ogłosił w latach 1607 - 1613, znalazły się m.in.: zbiorek pieśni Rozmowy młodzieńca z panną (1607) złożony w duchu popularnych „tańców”, potępiona przez indeks ksiąg zakazanych, znana dziś tylko z fragmentów broszura o treści frywolnej Frąnc (przed r. 1609 — w jednym y, wydań późniejszych dołączono do niej intermedium Gretka — Urban — Orczykoś), wreszcie dwa najważniejsze, obszerne zbiorki wierszy: Kroto-fHg ucieszne i żarty rozmaite (przed 1609) oraz Przygody i sprawy trefne ludzi stanu wszelakiego (Lubecz 1613).

Adam Władysławiusz podtrzymywał tradycje pisarstwa renesansowego. Dla niego, jak dla wielu mieszczan, renesans jest epoką wzoru swobód spo-I ocznych i literackich. Broni poeta otwartej postawy w rozważaniach o człowieku, trzyma się na uboczu nowych teorii, ostrożnie — w języku metafory 1 aluzji — wyraża swą nieufność wobec nowych kierunków, mylących — Jak to wyraził w wierszu Częsty błąd w definicjach (Przygody i sprawy trafne,,.) — istotę z przypadłościami. Posłużył się anegdotą o Platonie, by dowieść, że nie można określać człowieka po zewnętrznych akcesoriach, ,,po pierzu", tj. po ubiorze:

I dziś, choć kto uczony, nie wszytkiego umie.

A częstokroć uczeni sami więcej błądzą,

Gdy źle istoty i ich przypadłości sądzą.

To typowy sposób dyskusji humanistycznej w wierszach Władysławiu-ma: analiza przypadku z niedopowiedzianą, uogólnioną konkluzją. Podolu iIp niedopowiedziany zostaje temat, stale powracający w jego wierszach:

I u/.oznaczenie a los człowieka, rozważanie o fortunie. Mieszczański poeta pi lyjmuje, że człowiekiem rządzi przeznaczenie, ale rozumie to jako zbiór przypadków, zmienności szczęścia W życiu, nie potrafi w gromadzonych obserwacjach dopatrzyć się jakiegoś porządku filozoficznego. Przeznaczeniu — to u Władysławiusza Bóg, „który wszystkim władnie”, i „nikt tego nId wie, ani wiedzieć może”, kogo Bóg tylko „z łaski swojej” ratuje (Kroto-fllt ucieszne — Pieśń), to fortuna, która posłuży czasem mądremu, lecz „służy i głupiemu” (tamże — Na fortuną obłudną), to znowu bieg losu człowieka dyktuje „wróg nieubłagany” (tamże — Żaden bez przypadku na kwiecie nie żyje), a więc siła zupełnie nie zidentyfikowana. Różne przypadli I ludzkie nie są tu źródłem budowy racjonalnej wiedzy o człowieku, człowiek jest po prostu zagubiony wśród przypadków. Czy jednak ster własne-gn losu spoczywa w jego ręku? Pozornie tak, jeśli kieruje się mądrością, „która od Boga pochodzi, / Ta do dobrego końca człowieka przywodzi, /

/ W ręce prawej wiek trzyma, a w lewej bogactwa, / Kto jej dostanie, długo |yw, nie zna żebractwa”. By zyskać owe dobra z rąk alegorii mądrości Bożej, tzn. długi wiek i bogactwo, należy przestawać na tym, „ooć Bóg dał”, wszystkim gardzić, „co ziemski rozum ma na pieczy” (tamże — O mądrości).

Tam, gdzie Władysławiusz próbuje budować program konstruktywny — kim jest człowiek, jak żyć — tradycja renesansowa niewiele mu daje, doprowadza go do sprzeczności, eklektyzmu. Wiele niedopowiedzeń na tym tle to po prostu niejasności sądu poetyckiego: kim jest „wróg nieubłagany”, który włada losem człowieka, co oznacza postulat pogardy dla „podłych rzeczy” — tego nie można w wierszach Władysławiusza odczytać.

Program¹ krytyczny wierszy Władysławiusza jest ważny dla obrazu ówczesnej literatury, w mniejszym stopniu dotyczy on dyskusji metafizycznej o człowieku, w większym — dyskusji społecznej. W pierwszym zakresie krytyka sprowadza się do wyrażenia nieufnej postawy wobec nowości, bez prób podejmowania dyskusji szczegółowej. Tradycjonalizm literacki Władysławiusza jest wyrazem niechęci wobec nowych programów, ale niechęć wyraża się tylko ostrożną przestrogą przed częstymi błędami uczonych usiłujących stworzyć ogólną definicję człowieka, przed próbami doszukiwania się w przyrodzie znaków metafizycznych. Wiarę w „złe” i „dobre” znaki ośmiesza we fraszce O fortunie (Kr oto file,,,), przywołując tu średniowieczną i ludową wiarę w metafizyczną symbolikę świata zwierząt, co