skanuj0128

uniwersytet 281

funkcje nauk. i dydaktyczne, te ostatnie wysuwając na plan pierwszy; powołano wiele specjalistycznych wyższych szkół zaw., ograniczając jednocześnie liczbę miejsc na studiach uniwersyteckich; podzielono wydziały na wyspecjalizowane kierunki, które młodzież musiała wybierać jeszcze przed egzaminem wstępnym; uniwersytety całkowicie podporządkowano władzom państw., które określały kompetencję władz akad. i organów samorządu uczelnianego oraz liczbę miejsc na poszczególnych kierunkach studiów, powoływały pracowników nauk., formułowały programy i regulaminy studiów, co w praktyce prowadziło do likwidacji autonomii uniwersytetów, swobody nauczania i badań. Po 1989 są podejmowane próby reformy uniwersytetów i in. uczelni wyższych, najczęściej na wzór uniwersytetów amerykańskich i za-chodnioeuropej skich.

Uniwersytety polskie. W okresie do rozbiorów działały w Polsce 4 uczelnie o charakterze pełnego uniwersytetu średniowiecznego; w Krakowie Uniwersytet Jagielloński, zal. 1364 przez Kazimierza Wielkiego jako Akad. Krak., na wzór Uniwersytetu Bolońskiego, odnowiony 1400 przez Jadwigę i Władysława Jagiełłę na wzór Uniwersytetu Paryskiego; w Wilnie (Uniw. Wileński}, utworzony 1579 przez Stefana Batorego z kolegium jezuickiego jako Akad. Wil.; w Zamościu -► Akademia Zamojska (istniejąca 1594-1784), działająca jako uniwersytety faktycznie, choć nieformalnie; we Lwowie (Uniw. Lwowski), utworzony przez Jana II Kazimierza 1661 z kolegium jezuickiego p.n. Akad. Lwowska, nie miał uprawnień do nadawania stopni naukowych. Ponadto w I Rzeczypospolitej istniało jeszcze kilka szkół o wysokim poziomie, pretendujących do statusu uniwersyteckiego, którego jednak z różnych przyczyn nie osiągnęły; w Chełmnie (Akademia Chełmińska), zał. 1386, działalność podjęła prawdopodobnie dopiero 1434 na mocy nowego aktu fundacyjnego, 1818 przekształcona w gimnazjum; w Poznaniu (-> Akademia Lubrańskiego), zał. 1519,1780 przekształcona w szkołę średnią; jezuickie Collegium Hosianum w Braniewie, zal. 1564, po kasacie zakonu zreorganizowane, istniało do 1945. Charakter wyższych szkół miały także: ariańska -► Akademia Rakowska, działająca 1602-38; dyzunic-kie Kolegium Kijowsko-Mohylańskie w Kijowie, zał. 1631 przez archimandrytę P. Mohy-łę, działało do 1817; oraz 3 luterańskie gimnazja akademickie (-> Gdańskie Gimnazjum Akad., -> Elbląskie Gimnazjum Akad., -> To-

_____i -1~! - /->i____i M..J A

W okresie zaborów na ziemiach poi. działały 4 uczelnie: uniwersytet w Krakowie (-► Uniw, Jagielloński), przekształcony w uczelnię austr. z łac. językiem wykładowym, uniwt-t sytet we Lwowie z łac. i niem. językiem wy kładowym, uniwersytet w Wilnie oraz w War-szawie (powołany 1816, -> Uniw. Warszaw ski); w latach 1812-20 prawa uniwersyteltl miała jezuicka Akad. Połocka; 1805 powstało w Krzemieńcu Gimnazjum Wołyńskie (od 1819 -*■ Liceum Krzemienieckie), pomyślani? jako zaczątek uniwersytetu, zamknięte 1831 w ramach represji popowstaniowych (zbiory nauk., pracownie i część profesorów przeniesiono do Kijowa, organizując na tej bazie Uniwersytet Kijowski). Po upadku powstania listopadowego zamknięto oba uniwersytety w zaborze ros., w latach 1862-69 działała w Warszawie Szkoła Główna Warszawska, przekształcona następnie w uniwersytet rosyjski; jako namiastka wyższej szkoły poi. powstała tajna uczelnia kształcąca początkowo gł. kobiety -> Uniwersytet Latający (od 1882), Towarzystwo Kursów Naukowych (od 1905). W 1870-71 repolonizowano uniwersytet krakowski i uniwersytet lwowski, od 1872 status szkoły wyższej uzyskała szkoła roln. w Dublanach; 1877 powstała Politechnika Lwowska.

Po uzyskaniu niepodległości zasady działania uniwersytetu w Polsce określiła ustawa z 1920 sankcjonująca w Polsce typ uniwersytetu liberalnego wg wzoru uniwersytetu niemieckiego; dzieliła ona wyższe uczelnie na zaw. i akademickie; tylko te drugie prowadziły prace badawcze i miały prawo nadawania stopni nauk., a także swobodę nauczania i badań oraz autonomię w zarządzaniu; 1933 nowa ustawa znacznie ograniczyła swobody akademickie, dając większe uprawnienia centr. władzy oświatowej. Do uczelni akademickich zaliczało się 5 uniwersytetów państwowych: w Krakowie, Lwowie, Wilnie, Warszawie, Poznaniu (zał. 1919, -> Uniw. im. A. Mickiewicza w Poznaniu), oraz prywatny -> Katolicki Uniwersytet Lubelski (zał. 1918, którego strukturę i zadania określiła Stolica Apostolska na wzór Gregorianum w Rzymie), ponadto 8 innych wyższych szkół państw.: Politechnika Lwowska i Politechnika Warszawska, Akad. Górn. w Krakowie, Szkoła Główna Handlowa i Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie i Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie oraz Akad. Medycyny Wet., a także 4 wyższe uczelnie prywatne: -> Wolna Wszechnica Polska w Warszawie, w,,*.,-,'.

Lwowie, Szkoia Nauk Politycznych w Warszawie oraz Akad. Stomatologiczna w Warszawie. Uniwersytety polskie w okresie międzywojennym nie różniły się od uniwersytetów zachodnioeuropejskich ani strukturą, ani programami dydaktycznymi: ich dyplomy i stopnie nauk. były uznawane przez większość państw.

W czasie II wojny świat, na ziemiach okupowanych przez Niemców uniwersytety zamknięto; uniwersytet w Wilnie przekształcono w uniwersytet litewski, a we Lwowie — w uniwersytet ukraiński; w Warszawie, Krakowie i Lublinie pracownicy uniwersytetu kontynuowali pracę na tajnych kursach; w Warszawie działały również tajne kursy organizowane przez pracowników uniwersytetu z Poznania (Uniw. Ziem Zachodnich).

Po wojnie uruchomiono uniwersytet w Krakowie, Poznaniu i Warszawie oraz KUL w Lublinie; powstały nowe uniwersytety: w Lublinie (-♦ Uniw. Marii Curie-Skłodow-skiej), Łodzi (->■ Uniw. Łódzki), Toruniu (-» Uniw. Mikołaja Kopernika), Wrocławiu (-> Uniw. Wrocławski), Katowicach (-► Uniw. Śląski), Gdańsku (-> Uniw. Gdański), Szczecinie (-> Uniw. Szczeciński), a ostatnio w Opolu (-> Uniw. Opolski), w Białymstoku (-+ Uniw. w Białymstoku), Olsztynie (-» Uniw. Warmińsko-Mazurski) oraz w Warszawie (-> Uniw. im. kard. S. Wyszyńskiego) . Działa też w Polsce wiele uczelni specjalistycznych mających prawo nadawania stopni nauk. i prowadzących badania nauk., w tym: 13 politechnik i AGH, akademie medyczne, wyższe szkoły rolnicze, akademie teol. (-> Chrześcijańska Akademia Teologiczna oraz Papieska Akad. Teol. w Krakowie, powołana 1982 z Papieskiego Wydziału Teol., spadkobiercy wydziału teologii UJ) i papieskie wydziały teol., akademie wychowania fizycznego, wyższe szkoły artystyczne. Po 1989 dąży się do przywrócenia podziału na szkoły wyższe o statusie akademickim i szkoły wyższe zaw. oraz przeprowadzenia reform na wzór uniwersytetów amerykańskich i zachodnioeuropejskich; obserwuje się silny prąd tworzenia prywatnych wyższych uczelni, które jednak na razie nie mają pełnych uprawnień akademickich, zwł. prawa do nadawania stopni i tytułów naukowych.

Uniwersytet Adama Mickiewicza W Poznaniu (UAM), utworzony 1919 jako Wszechnica Piastowska z inicjatywy uczonych skupionych w Poznańskim Towarzy-ii ,/,! Mank -,wt H Świecickieeo.

który był pierwszym rektorem; początkowo 2-wydziałowy, od 1925 miał 5 wydziałów; w skład kadry profesorskiej wchodzili m.in.:

J. S. Bystroń, J. Kostrzewski, M. Rudnicki,

K.    Tymieniecki, F. Znaniecki, Cz. Znamierowski; w czasie II wojny świat, zamknięty przez okupacyjne władze niem., działał w Warszawie jako tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich; 1945 reaktywowany; 1955 (w stulecie śmierci A. Mickiewicza) przybrał obecną nazwę; ma 10 wydziałów: biologii, chemii, filologii poi. i klas., hist., matematyki i fizyki, nauk geogr. i geol., nauk społ., neo-filologii, prawa i administracji, teologii; w roku akad. 1998/99 w UAM pracowało ok. 2150 nauczycieli akad.; studiowało natomiast prawie 35 tys. osób (adres internet.: www.-amu.edu.pl).

Uniwersytet dla Wszystkich, organizacja oświat., zał. 1905 (zalegalizowana 1906) w Warszawie w celu szerzenia oświaty, gł. w środowisku robotn.; U.d.W. organizował odczyty publ., systematyczne wykłady z różnych dziedzin wiedzy, zakładał czytelnie kolportował książki, prowadził nauczanie analfabetów; miał 8 filii w Warszawie i od działy w innych miastach na terenie Króle stwa Pol.; w kierownictwie U.d.W. znaleźl się m.in.: S. Kruszewski, M. Zborowski M. Gomólińska, Z. Muszkat, T. Rechniewsk i L. Krzywicki; wykładali m.in.: S. Kalinow ski, K. Stołyhwo, J. Sosnowski, A. Mahrburg S. Karpowicz, Z. Heryng, W. Nałkowski U.d.W. pozostawał pod wpływem ugrupo wań socjalist., gł. PPS-Lewicy; 1908 zawie szony przez władze ros., 1909-13 kontynuc wał działalność w ramach To w. Kultury Pol skiej.

Uniwersytet Gdański (UG), utworzon 1970 z Wyższej Szkoły Ekon. w Sopoci (zal. 1945) i WSP w Gdańsku (zał. 1946); jec nym z gł. organizatorów i pierwszym rektc rem był J. Sokołowski; ma 9 wydziałów: bit logii, geografii i oceanografii, ekonomiki pre dukcji, ekonomiki transportu, filol.-hist., m; tematyki i fizyki, chemii, nauk społ., praw i administracji; w roku akad. 1998/99 prac< wało w UG 1395 nauczycieli akad., a studń wało ponad 23 tys. osób (adres internet wwrw.univ.gda.pl).

Uniwersytet im. kard. Stefana W)

szyńskiego w Warszawie, uniw. utt 1999 w oparciu o Akademię Teologii Katoli kiej.

Uniwersytet Jagielloński (UJ), najstr szv uniw. poi., zał. 1364 przez Kazimier: